InfoHub Logo

Tań aldynda kún kúrkiredi. Alǵashqyda legenniń túbin basqandaı kútirlep turdy. Onan qańyltyr tóbeni bireý tepkilep, oınaq salǵandaı boldy. Endi bir sátte shatyr-shutyr aspan aıyrylyp, jer solq ete tústi. Terezeniń áınekteri zyńyldap ketti. Bekeń shoshyp oıanǵan. Uıqyly-oıaý, ish kıimsheń qalpymen syrtqa umtyldy. Esikti asha bergende naızaǵaı jarq ete túsken. Sonda ǵana kúnniń kúrkirep turǵanyn bildi. «Túý, jaryqtyq-aı, molshylyqqa, molshylyqqa»...— dep kúbirleı keri oraldy. Tósegine otyryp, jaılap qana:

— Balsary, aı, Balsary, — dep kempirin oıatqan.

Basyn kórpemen tumshalap orap alǵan kempiri qozǵala qoımady. Naızaǵaı taǵy jarqyldady. Aspan azan-qazan bop kúrkirep ketken. Oshaqqa túsken kesek tuz atylǵandaı dál tóbeden shaq ete túskende, Bekeń selk etip aryq sıraqtaryn kórpemen qymtaı berdi. Kempiri de oıandy, kórpe arasynan tek tumsyǵyn ǵana kórsetken.

— Tur, tur! Estimeı jatyrsyń ba? Kún kúrkiredi ǵoı! — dedi Bekeń.

Balsary erinshekteı qozǵalyp basyn kóterdi. Kımeshegin kıip, ushymen qatty uıqydan dombyqqan kózin súrtti. Esinep qoıyp terezege qarady.

Kempiriniń kerbezdene qalǵany ishine syımaı ketken Bekeń:

— Óı, tursańshy endi, kerilip-sozylmaı. Kún kúrkirep tur deımin, — deıdi qıtyǵyp.

— Turdyq qoı, turdyq. Endi qaıt deısiń, jylda kúrkirep júrgen kún ǵoı, — dedi shytynǵan Balsary.

Basyna jastaǵan qamzolyn ıyǵyna ilip, tysqa bettedi. Esikten shyǵyp bara jatyp:

— Osy, seniń degbirsiziń-aı, qartaıǵan saıyn bala sıaqtanyp,— dedi zildi únmen.

Bekeń kempiriniń qytymyr júzine týra qaraı almaı qıpaqtap qaldy. «Bátshaǵar, sol jaǵynan turdy ma, sonsha qýyryp» dep kúńkildep qoıdy. Balsary aýyz bólmede ydys-aıaqtardy dańǵyr-duńǵyr etkizip shómishti ala shyqty. Úıdi aınala júrip: «sút kóp, kómir az, sút kóp, kómir az» dep yrym qyp shómish qaqty.

Bekeń terezeden aspanǵa qaraǵan. Tań ábden atypty. Túıdektelgen qara bulttar jik-jikke bólinip ap, talasqan sabalaq ıttershe umar-jumar bop sapyrylysady. Naızaǵaı jarq etip, kún shatyr-shutyr kúrkiredi de, jańbyr seldete quıdy.

Syrttan kirgen Balsary:

— Túni boıy tambaǵan eken, endi jaýdy, — dedi.

Tógip-tógip jiberdi de, jańbyr tyna qaldy. Kúnniń kúrkiregeni tóbeden aýyp alystap ketti. Bulttar ózderin otpen qamshylap shyǵysqa qaraı jóńkile kóshti.

Bul osy kóktemdegi kúnniń alǵashqy kúrkireýi edi.

— Kempir, bul bir jaqsy yrym, — dedi Bekeń shaı ústinde. — Dál búgin, men atqa mingeli otyrǵanda kúnniń kúrkiregenin kórdiń be?! Úıjyǵylǵanǵa baryp, jaryqtyq, babalarymyzdyń basyna quran oqıynshy. Qystaı sen de «kók jýa-aı» dep ańsap ediń, bir qanjyǵa ǵyp terip ala keleıin...

***

Kúndiz-túni damylsyz júriske shydaı ma, joq pa? Sony baıqap keledi. Egin qorıtyn qoryqshyǵa mal qýǵanǵa ári júrdek, ári beldi at kerek qoı. Buryn bul toryny brıgadır minetin. Keshe Bekeń predsedatelge qolqa sala otyryp osy atty surady. Aqyry brıgadırden aýdaryp alǵandaı boldy...

Kolhoz basqarmasy jyldaǵy ádet boıynsha, keshe de barlyq egin qorýshylardyń basyn qosyp, jınalys ótkizdi. Sonda predsedatel: bul óńirdegi tájirıbesi mol qoryqshy dep, Bekeńdi maqtady. Jasy ulǵaısa da kúni-tún attan túspeıtinin basqalarǵa úlgi etti.

Bekeń maqtaý súıetin. Predsedatel atyn ataǵanda-aq, edireıte kıip otyrǵan syrma qalpaǵyn sheship, qaltasynan búkteýli taqıasyn aldy. Uıalyǵy shodyraıyp turatyn, bitik kózi kúlim qaǵa jyltyldap, ájimdi júzi jybyrlap sala berdi. Eki ezýi qulaǵyna jete yrjıyp, kúlkisin jıa almady. Tóńireginde otyrǵandardy jańa kórgendeı: «Iá, halderiń qalaı?» dep qoıady. Endi birde ózine sóz berilgen: «Ýaı, men ne aıtamyn» dep sasyp qaldy. Terlep ketti. Degenmen de, ornynan turyp:

— Eginge mal túsirmeımin dep, bastyq, myna seniń ózińe ýáde berem, — dep bir toqtady. Onan soń oılana turyp uzaq sóılep ketti.

— Shyraqtarym, aıta berse sóz kóp. Ásirese, myna bizdiń jumysymyz, qarǵystan basqa, alǵys ápermeıtin jumys qoı. Sondyqtan sózi kóp. Erteń, anaý egin kóktep shyqqansha, sol pisip, qashan qyrmannan qambaǵa túskenshe, jarǵaq qulaǵyń jastyqqa tımeıdi. Ursyspaıtyn adamyń qalmaıdy-aý. Ala jazdaı attan túsip, bel sheshý degendi umytasyń. Maly bardyń bárine jeksuryn kórinip bolasyń. Osynysy jaman-aý... Myna, men soǵystan keıin qoryqshy boldym. Sonan beri myna kóz ne kórmedi, myna qulaq neni estimedi. Qarǵystan ólsem, áldeqashan súıegim qýraıtyn kez boldy. Ras aıtam, abyroı alamyn degen adam istemeıdi muny, abyroısyz bolam degen isteıdi...

Munan beri Bekeń óz «tájirıbesin» áńgimeledi. Sóziniń sońynda predsedatelge burylyp.

— Al, baseke, meni maqtadyń, onyńa raqmet. Endi meniń bir tilegim bar: anaý pirgádirdiń astyndaǵy toqpaq toryny qaıtseń de maǵan alyp ber,— degen.

Mine, búgin sol tory at Bekeńniń astynda alshańdaı basyp keledi. Aıaq astynan pyryldaı ushqan torǵaılardan jaltań-jultań úrkektep, aýyzdyǵyn qarsh-qarsh shaınaıdy. Kezinde Jýan baıdyń tory atynyń ústine shyqpaq túgili, shylbyrynan ustap kórmese de, «Baıaǵyda Jýan baıdyń ataqty torysy bolyp edi, shirkinniń júrisi quddy sonyki» dep túıdi at júrisine kóńili tolǵan Bekeń. Óstip otyryp ol Úıjyǵylǵanǵa qalaı jetkenin de ańdaǵan joq.

Tek bıik dóńniń ústine shyǵa kelgende qalt toqtady. Kózi qaraýytyp ketti. «Oý, ne bop ketken, ne bop ketken» dep kúbirleı berdi.

Ertede qatty jeli alty qanat kıiz úıdi aýdaryp, Úıjyǵylǵan atanǵan, osy bir alaqan aıasyndaǵy jazyq jambas qalyń betegeli edi. Jel soqqanda sol betege semiz maldyń túgindeı jyltyraı japyrylyp, kúnge shaǵylysatyn. Endi sol atamzamannan bergi bir qalyptan aýmaı kelgen jazyq jambas, astan-kesteń qara par bop jatyr. Tipti jylda kóktemde ádeıilep kelip, basyna quran oqyp júretin zırattyń qaı tusta qalǵanyn, Bekeń áýelde baǵdarlaı da almady. Aıdalǵan jerdiń sheti sonaý quzǵa baryp tirelipti. Júzi qýqyldanyp, qany qashyp, Bekeń qatty taryqty. Seldir saqaly selkildep áli kúbirlep tur. «O, jazańdy qudaıdan tartqyr-aı, qaısysy eken aıdatqan...»

Tereń jyrtylǵan qara pardy qaq jaryp, zırat osy jerde edi-aý, degen tusqa keldi. Atynan tústi. Shylbyryn uzyn etip ustaǵan kúıde atyn jeteleı júrip zırattyń belgisin izdedi. Biraq qaı jerde ekenin dál basyp tabý qıyn edi. Dymqyl qara topyraq maıǵa bókkendeı qyrtys-qyrtys bop tóńkerilip jatyr. Borozdalar da birkelki sozylyp kete bergen. Eski zırattan eshqandaı iz qalmapty. Bekeń topyraǵy sál sarǵysh tartyp jatqan jerge kep tizerlep otyra ketti. Qalyń topyraqqa bóksesinen batty. Erni qybyrlap, qurandy bastady. Biraq qaıta-qaıta kózine jas tolyp, ıegi kemseńdep, býlyǵyp oqı almady... Balalyq shaǵynan qanyna sińisip, árqashan kóńiliniń pák nıetin baǵyshtap, qysylǵanda medet tilep sıynǵan arýaqtar zıraty qaıda?.. Men pálenniń urpaǵymyn dep maqtan etip, jaýgershiliktegi batyrlyǵyn jelpine eske alar, ertede ótken babalarynyń belgisi qaıda?.. Endi qaıtyp esh ýaqytta ornyna kelmesteı bop, soqa túreni aýdaryp ketken mynaý topyraqtyń astynda qaldy. Múldem typ-tıpyl bop jerge aınaldy. «O, aqqyr kózim, osy kesapatty kórgenshe nege aqpaısyń... Arýaq, nege meni atpaısyń»,— dep kúbirledi Bekeń.

Bul zırattar óte erte kezde ótken babalarynyki edi. Bas-aıaǵy bes-alty-aq qabir bolatyn. Belgisiz sebeppen keıingi urpaqtan bul jerge eshkim jerlenbepti. Osy zıratta jatqan babalary týraly neler qyzyq ańyzdar bar-dy. Dál qazir Bekeń qarshadaı kezinde úlkenderden estigen sol ańyzdardy egile otyryp esine aldy...

...Kún uzyn qozy baǵyp sharshap qaıtatyn. Keshkisin oshaq basyndaǵy ot qyzýyna jetkende jarylyp, tiken kirip, kústengen aıaǵy tyzyldap qyshýshy edi. Qasyǵan saıyn qoza túsetin. Birde boıy jylynǵan soń tátti maýjyraıtyn. Mazdap janǵan qoı qıynyń kóńis tútinine qaqalyp ta qoıatyn. Qazandaǵy jas ettiń ıisi tanaýdy jaryp, búlk-búlk qaınap jatady. Biraq dińkeni qurtyp, tún jarymynsyz túsirilmeıdi. Osyndaı uıqyly-oıaý, óń men tústiń arasynda talmaýsyrap jatatyn shaqtar bolatyn. Sondaıda tórde jantaıyp jatqan aqsaqaldy qarıa: «jaryqtyq, baıaǵyda pálenshe degen babamyz...» — dep uzyn sonar áńgimeni bastaıtyn. Muny estigende qarshadaı bala — Bekeńniń uıqysy shaıdaı ashylatyn, batyrlyq týraly ańyzdy aýzy ashylyp tyńdaýshy edi. Endi, mine, alpystan asqanda sol shaq kórgen tústeı alystan eles berdi...

Bekeń uzaq otyrdy. Onan soń býyndary qaltyrap ornynan turdy. Tyqyrshyq atqan toryǵa aıdalǵan jerde mine almady. Aıaǵyn úzeńgige apara bergende, tegeýrindi bıik at ornynda turmaı, júrip ketedi. Ómirinde birinshi ret atqa mine almaǵanyna da qapa boldy. Táltirekteı basyp aıdalǵan jerdiń shetine shyqty. Atty tereń qazylǵan sýsyz aryqqa túsirdi. Biraq birden mingen joq. Biraz alqynǵan demin basý úshin jarǵa otyra ketti.

Jer degdip qalypty. Qoınynan mol jylý shyǵyp jatqan sıaqty. Bekeń qamshysynyń sabyn jerge shansha ustap mańdaıyn tiredi. Qaraýytqan kózin jumdy. Eshqandaı oı joq basynda. Meń-zeń.

Aryq jıegindegi tisine ilingen kókti bytyr-bytyr úzip turǵan tory at eleń etip, pysqyryp qoıdy. Sóıtkenshe bolǵan joq, art jaqtan:

— Ata, jaı otyrsyz ba? — degen qyz daýsy estildi.

Bul — osydan eki jyldaı buryn oqý bitirip kelgen kolhozdyń bas agronomy, Sábıra degen qyz. At ústinde tur. Erkekshe kıinip alǵan. Naýqan kezinde kıetin kıimderi: shalbar, maqtaly fýfaıka, aıaǵynda — etik. Tek basyna qyzyl ala oramal tartypty. Ózi tabıǵaty qara qyz, kóktem kúnderinde odan ármen totyǵa túsipti. Tostaǵandaı qara kózi jaınap tur. Ernin qyzartyp boıap alǵan. Buryn Bekeń sharýa yńǵaıynda Sábıranyń erkektermen úzeńgiles júretinine súısinetin. Kolhozdyń egis dalasynda osy jas qyzdyń ámiri aıryqsha edi. Sonysy úshin qadirleıtin ony Bekeń. Al qazirgi sátte oǵan atarǵa oǵy joqtaı asa susty qarady.

— Shyraǵym, isterińdi istepsiń ǵoı, aldyńnan jarylqasyn,— dedi zildi únmen.

— Neni aıtasyz, ata? Túsinsem buıyrmasyn?..

Bekeń budan ári eshteńe demesten, atyna minip júrip ketti. Eńkeńdep, attyń jalyn qusha búgilip barady.

Aýyzdyǵymen alysyp, jer súzgilep, alshańdaı basqan tory atty birneshe ret basynan qamshymen tartyp jiberip, shyr kóbelek aınaldyrdy. İshi órtenip kele jatqanda, torynyń basqa attardy cap jeldirer tógilme aıańy, onyń qolqasyn túsirerdeı bolady. Dóńdi asar jerde seıalka tirkelgen traktor qarsy shyqty aldynan.

— Oý, shal, buryla ket beri,— dedi traktorıst Samat degen jigit baryldaǵan jýan daýyspen.

Samat qysy-jazy bas kıim kımeıtin. Qaırylmaıtyn qalyń jıren shashy tikireıip turatyn. Minezi de tentek jigit, úlken demeı, kishi demeı «sen» dep sóıleıdi. Ázirge eshkimniń basyn jaryp, kózin shyǵarǵan emes. Biraq osy Samattan aýyldaǵylar tegis ımenetin. Osy jigit kezdeskende, Bekeńniń de júregi árdaıym dir etip, sekem alǵandaı bolýshy edi.

— Káne, shal shaqshańdy ápkel... Uıyqtamaǵanyma eki kún bolyp edi, nasybaı atpasam temekiniń dámin sezýden qaldym, — dedi kózi qyp-qyzyl bolyp. Shaqshany qolyna alyp alaqanyn toltyra ernine tastap jiberdi de, shyrt túkirdi. — Tuqym sebýdi óz qolymmen aıaqtamaı tynyshtyq tabatyn emespin. Áı, bir eńbek eri degen ataq almaı kóńil de kónshimeı júr,— dep endi birde basqaǵa des bermeıtin óziniń bóspeligine basty.— Bıyl rekordtyq astyq ósirsem degen oıdamyn. Ol jerge mal túsirýshi bolsań, saqalyńdy taldap julamyn, bildiń be?! Ha-ha-ha... Qaljyńym ǵoı, shal, renjime... Oý, ózińniń suryń qashyp tur ǵoı... Aýyrǵannan saýsyń ba? Qoı, atqa minbeı jatyp munyń jaramaıdy. Qazir bar da, kempirińniń ystyq shaıyn ish. Terle de jazyl. Bar, bar...

Bekeńe bir aýyz sóz aıtqyzbastan aýzyndaǵysyn alyp tastap, jarty shaqshaǵa jýyq nasybaıdy taǵy da atyp salǵan Samat, óz jónine júrip kete bardy.

***

Zırat tóńiregindegi buryn soqa tıip kórmegen jıyrma gektardaı jerge, sol kúni tuqym sebildi. Bekeńnen basqa birde-bir jan sol ýchastokte zırattyń baryn eske de alǵan joq. Múmkin, tipti eshkim bilmeıtin de bolar...

...Jalpaq jambastyń orta tusynda: bes-alty jerde ústin qalyń qýraı men qaý basqan tómpeshikter jatty. Kúnderdiń bir kúninde soqa túreni sol aýmaqty taspadaı tildi de, tómpeshikterdi jermen-jeksen etip, tegistep ketti. Onyń basqa jurt úshin ne tańdyǵy bar? Jer ústinde ne kóp, tómpeshik kóp emes pe?! Eger solardyń bár-bárine mán berip otyrsa, adam balasynyń kúndelikti tirshiligi ne bolmaq. Endeshe tómpeshik ataýlyǵa zer salyp otyrý shart pa eken?! Árıne, shart emes. Sondaı-aq, kezegi jetken kúni Bekeńe qasterli tómpeshikterdiń topyraǵy tyńǵa aralasyp ketti. Adam ıgiline aınalǵan jerdiń kólemine taǵy da bir bólshek qosyldy. Sol bólshekte Bekeńniń babalarynyń súıegi bar dep kim oılar. Tipti bilgen kúnde de basqaǵa pálendeı bir áser eter me...

Bekeń alǵashqy eki kúnde tyrp etpeı úıinde jatyp aldy. Agronom qyzǵa degen ókpesi aýyr edi. «Qarshadaı qyzdyń, ata-babamnyń súıegin taptap, bul qaı basynǵany boldy» dep qapalandy. Bir aýyq kolhoz basshylaryna, tipti onan ári aýdanǵa deıin baryp aryzdanýdy da oılastyrdy. Biraq bolary bolǵan soń aryzdanǵannan kelip-keter ne bar. Sońǵy kúnderde kempir de tús kórgish-aq bop aldy.

— Aqsaqaldy úlken aq sur adam úıge kirip kelip: «Balam, maǵan anaý oń jaq buryshqa tósek salyp bershi» dep júr. Arýaǵyńnan aınalaıyn, babalarymyz, bizdiń qaıysqanymyzdy bilip, úıge kelip júr ǵoı deımin,— dep qoıdy, bir rettegi kórgen túsi týraly. Artynsha-aq: — Abansaǵa astyq beretin kórinedi. Keńsege baryp, jańa astyqqa deıin un jazdyryp alsańshy,— dedi.

***

— Oıpyr-aı, myna kele jatqan nóserdi-aı! Qara qurym bop keledi.

— Jaýsyn, jaýsyn. Dál egin kóktep shyǵarda jaýǵany jaqsy.

— Jaryqtyq, kún de bizdiń tuqym seýip bolýymyzdy kútip turǵan eken-aý!

Jaqyn mańaıda júrgen kolhozshylar egis basyndaǵy baraqqa júgirdi. Topyraqty burqyrata úıirip, alaı-dúleı quıyn soǵyp ótti. Jarq-jurq etip naızaǵaı oınap, kún kúrkiredi. Aspan asty azan-qazan bop, satyr-sutyr etken nóser de atoılap kelip qalǵan. Egin aralap júrgen Bekeń de tory atty jeldirte shaýyp baraqqa jetti. At kórpesin alyp, ol ishke kirgen kezde jaýyn da quıyp berdi. Jerdi qaıystyrardaı satyrlaıdy. Áp-sátte dúnıeni sel ǵyp jiberdi. Baraqtyń tóńireginde kishigirim ózendeı bop sarqyrap aqqan aryqtar paıda boldy.

Bekeń kirgen boıda óziniń at kórpesin búktep salyp, esik jaqqa otyra ketken. Jaryǵy tek esikten túsken, terezesiz kúńgirt baraqtyń ishinde kimder baryn jóndep ańǵarǵan da joq. Tarǵyl jýanyń qolqany alarlyq aýyr ıisi júregin aınytyp jiberdi. Álden soń qarańǵylyqqa úırenip, ishtegilerge kóz tastaǵan. Túkpirde Sábıra otyr eken. Tarǵyl jýany kúrsildete soǵyp otyrǵan sol. Jýanyń sabaǵy aldynda atkópir. «Tyrjıǵan kesir qalǵan eken ǵoı, jaıyna» dep ishteı mysqyldady Bekeń. Osydan birer jyl buryn Úıjyǵylǵannan tarǵyl jýany bir qanjyǵa ǵyp terip ákep bergeninde, osy qyzdyń: «ıisi jaman eken»,— dep jemeı qoıǵany tústi esine. Endi, mine, opyrta soǵyp otyr. Qarttyń tesireıe qaraǵanynan Sábıra uıalyp qaldy. Jep otyrǵan jýasyn tastaı sap teris burylyp ketti. Bekeńe taıaý otyrǵan egdeleý áıel, buǵan sybyrlap qana:

— Qaınaǵa-aý, uıaltpasańyzshy,— dep sógip tastady.— Baıǵus bala, jerik qoı deımin...

Bekeń Sábırany da, oǵan ara túsip otyrǵan áıeldi de jaqtyrmady. Ornynan kóterile qozǵalyp, esikke qaraı burylyp otyrdy. «Kúıeýge tımeı jatyp jerik bolsa ońǵan eken» dep qoıdy ishinen.

Birazdan keıin seldetken nóser basyldy. Tesilgen bulttyń tóbesinen kúlim qaǵyp kúnniń kózi kórindi. Samal jel soqty. Baraqtaǵylar tysqa shyqqan. Egin basyna monshaq-monshaq bop móldir tamshylar turypty. Júzik kózindegi jaquttaı qubylady. Samal jelpip ótkende úzilip, domalap túsedi. Jer isinip jatyr. Álgindegi sarqyraǵan aryqtardyń ornynda maı batpaq qalǵan.

Sozylyp jatqan egistiktiń arǵy basynan, bireý dalbańdap júgirip keledi. Jıi-jıi súrine qulaıdy da, tura sap qaıta júgiredi. Samat eken. Baraqqa taqaı bere: «Baý-e-e-rem, baý-e-erem!»,— dep qorqynyshty únmen qarlyǵa aıqaılady. Jaqyndap kep etpetinen taǵy qulady. Jer qusha jatyp, attandaı berdi.

— Armanda ketti-aý, qaıran jas... Ser-e-ek, Ser-e-ek... Baý-e-e-rem... Jaı soǵyp ketti-aý...— dep daýys saldy...

***

Nóser kezinde yqtaǵan maldy qaıtaryp júrgeninde Serikti jaı soǵypty. At-matymen qalpaqtaı ushqanyn Samat óz kózimen kórgen eken. Baraq basynda turǵandar shýyldasa: «baýyrymdap» daýys sap, Samatqa ere júgirdi. Bekeń salt atpen elden buryn jetken. Serik pen aty eki jerde jatyr eken. Attyń tórt aıaǵy kókten kelipti. Uzyn boıly Serik sozyla sulaǵan. Aq quba óńi qara-kóktenip, tarǵyl tartyp ketken. Dál tóbesinen túsken jaı oǵy tabanynan bir-aq ótken eken.

Bekeń óliktiń shúńireıip ketken kózin jumbaq bop, duǵa oqyp, qolyn sozdy. Sol sátte óliktiń kirpigi qybyr etkendeı boldy. Qarashyǵy tóńkerilip Bekeńe týra qaraǵan sıaqty. Bekeń shoshyp, keıin serpildi. Ón boıyn muzdaı sýyq ter basyp, qaltyrap ketti.

Jylap-syqtap, ókpeleri óship, jaıaýlar da jetti. Sábıra dymy quryp eń sońynda qalypty. Óń-túsinen aırylyp ol da jetti. Kelgen boıda:

— Meni qalaı tastadyń...— dep dymy óshe qyryldap, Serikti qushaqtaı qulady.

Sol kúni Seriktiń súıegi kolhoz ortalyǵyna ákelinip, erteńine jerlendi. Sábıra erekshe aza tartty. Eshkimnen uıalmastan, kúıeýi ólgen qaraly áıeldeı jylady. Erkektermen birge zırat basyna bardy. Solq-solq etip talyqsı turyp, Serikti qaıtyp oralmas sońǵy saparǵa óz kózimen attandyrdy.

Osydan keıin Sábıra az kúnniń ishinde eki jaǵy sýalyp, qara qaıystaı qatyp, júdep ketti. Serikpen ekeýiniń egis aıaqtalǵan soń qosylamyz degen ýádesi bar edi, endi oryndalmaǵan arman bop qaldy.

Jas qyzdyń aýyr qaıǵysyna jany ashyǵan Bekeń, birte-birte óziniń oǵan degen ókpesin de keshirdi. Biraq ishteı oıǵa qaldy. Seriktiń ólimin ol babalar arýaǵynyń Sábıraǵa tartqyzǵan jazasy dep bilgen. Biraq bul «aıaýsyz jazaǵa» ózi ishteı narazy boldy. Seriktiń qara-kóktengen múrdesi kóz aldyna kelse-aq, tóbe quıqasy shymyrlap, boıy muzdap sala beredi. «Arýaq ta qatygez be edi, osyndaı. Arystaı bir azamatty qyrshynynan qıǵany nesi. Basqa jeńildeý jaza tabylmaǵany ma» dep qynjyla oılaıdy. İzinshe: «Astapyralla, neni oılap kettim... Arýaq isindegi jumysym ne, eı»,— dep záresi ushty.

Birde juma kúni tańerteńgilikte kempirine:

— Balsary, sen bir jeti shelpek pisirshi, quran oqıyn,— dedi.

Onan soń shaı ústinde ystyq, maıly shelpekti aýzyna buralaı otyryp óz oıyn tujyrdy:

— Men endi bekerge nazalanyp kúpir bolmaıyn. Qasıeti kúshti arýaq óz kegin jibermeıdi eken. Sony bildim... Arystaı bir jigitti sulatty, ońaı ma? Qyrshynynan qıdy-aý... esil jasty. Joq, maǵan taryǵýǵa bolmaıdy. Qoıdym osymen,— dedi.

Sóıtip bir aýyr mindetten qutylǵandaı bop sergip qaldy. Endi zırat jaıyn tipti esine almaýǵa tyrysty.

***

Jaz boıy nóserletken jańbyr jıi jaýdy. Aıyzy qanǵan jerdiń quıqasy aptaǵan ystyqtarda boıy jipsigendeı býsanyp jatatyn boldy. Eginniń qıaqtary maıǵa malyp alǵandaı shaıyrlana jyltyrap, qoıý jasyldanyp bitik ósti. Iýn aıynyń alǵashqy jartysynda balbyraǵan qıaqtardyń arasynan mysyq murttanyp kere qarys masaqtar shyqty. Egin, jasóspirim baladaı boıy syrıyp, jelkildeı jóneldi. Sál jel tursa ústinde asaý tolqyn oınaıdy. Uzaǵyraq qarasa kózdi buldyratyp, basty aınaldyrady.

Bekeń tań saz bergennen ymyrt úıirilgenshe osy egindikterdi aralaıdy. Kún saıyn súttengen bylqyldaq dándi alaqanyna salyp, dál bir jandy nárseni ustaǵandaı mápelep, uzaq qaraıdy. Ýqalap kórip: «Suıqyltym ba qalaı, sirá, jańbyrdyń kóp jaýǵanynan bolar» dep qoıady ózinshe.

Dál saǵyzdana bastaǵan kezde, egin ústinen dıqan tynysyna daǵdyly sál jylymshy, shıkil sút ıis esti. Endi masaqtyń murttary býryldanyp, egin reńi qulpyra túsken ásem shaq ta jetti.

Búkil egin dalasy Bekeńniń kóz aldynda boı túzep, túrlene berdi. Tek Úıjyǵylǵandaǵy eginniń qandaı ekeni belgisiz edi. «Ózi shetteý jer, soǵan qaıdaǵy mal túser deısiń» degen syltaýmen, Bekeńniń ol jaqqa barýǵa esh zaýqy soqpady.

Iýl aıynda áýe aınalyp jerge túskendeı aptaǵan ystyq bastaldy. Kún uıasynan shyǵa, jer betin shyjǵyrardaı bop ystyǵyn shaqyraıa tógedi. Tas tóbege shyǵyp alyp, tónip kep kúıdiredi. Sol kezde dala lap etip janyp kete jazdap turady. Jelpip ótken ystyq jeldiń jalyny betti sharpıdy. Egin basyn kótere almaı salbyrap ketedi. Mundaıda Bekeń: «bu, ystyq ta molshylyqqa bastap tur-aý» dep qoıady. Ózi sol ystyqta aýzy-murnyn shybyn jep, qalǵyp-múlgip júrse de tory attan bir túspeıdi...

Aýyl mańyndaǵy eginderdi shaıǵa deıin bir sholyp qaıtý úshin, Bekeń atqa búgin de erte qonǵan. Tańǵy qońyr salqyn shaq. Jerge túsken móldir shyq áli kebe qoımaǵan. Sondyqtan bolar, tóńirek sý búrikkendeı dymqyl tartyp, shańy basylyp jatyr. Basqany bylaı qoıǵanda shetkeridegi mal qamaıtyn uzyn qora da syrtynan sýly shúberekpen súrtken sıaqty áser beredi. Qora demekshi, bıylǵy jazda munda mal qamalǵan emes. Eń bolmasa bir laq, ne bir torpaq qamalsashy... Joq... Álde, jyldaǵydaı eginge mal túsýdi qoıdy ma, álde, túsken maldy Bekeń kezinde ustaı almaı júr me? Qalaı bolǵan kúnde de qoryqshy úshin bıylǵy jaz tynysh-ty.

Janap óte bergende qora ishinen pysqyryna jer tarpyǵan jylqy dúbiri estildi. Bekeń tań boldy. Atynyń basyn solaı burdy. Qoranyń esigine úlken qara qulyp salynypty. Kishkentaı terezeden úńile qarap edi: ishte — kózderi gaýhar tassha qubylyp, aýnaqshı janyp, syrtqa oqyrana qaraǵan úsh-tórt at qamaýly tur. Báriniń de túr-tústeri bóten.

Endi Bekeń qamalǵan jylqylardyń jaıyn bile ketpekke keńsege soqqan. Keńse aldynda Sábıra eki jaq qanjyǵasynan eki baý egindi sheship tur eken. Masaǵy tap kere qarys derlik, sabaǵy erte shyqqan bal quraqtaı salaly, bitik ósken kók egin. At saýyrynan salbyrap, jerge súıretilip jatyr.

— Shyraǵym, mynaýyń kórmeden kelgen egin be, tegi? — dedi tańdanǵan Bekeń.

— Úıjyǵylǵanǵa shyqqan egin ǵoı, ata.

— Páli, pah shirkin,— dep qart tamsana tańyrqady.

Basqa eshteńe aıta almady. Bir sát óziniń eriksiz ózeýregenine qyz aldynda qysylyp ta qaldy. Sonaý kóktemde buǵan aıtqan aýyr sózderi esine túsken. Biraq Sábıra kek saqtamaǵan sıaqty. Úıjyǵylǵandaǵy egindi maqtaı turyp, shalbarynyń qaltasynan qyzyl shúberek baýy bar kiltti alyp usyndy.

— Ata, kórshi kolhozdiki bolý kerek, tórt at sol egindi túnimen taptapty. Jańa aıdap ákep, sizdiń qorańyzǵa qamap qoıdym, - dedi.

Bekeń sol keńseden shyqqan bette Úıjyǵylǵanǵa tartty. Mundaǵy bitik ósip turǵan egin, Sábıra aparǵan baýdan da bıik kórindi. Masaqtary tory attyń ústindegi Bekeńe jetip tur. Tańerteńgi samal jelmen ızele túsedi. Egin sabaǵy bolat shybyqtaı ıilip, odan serpile qaıta túzelip syńsyǵan masaqtar bir-birine soǵylysady. Qulaqqa estilmes ún shyǵaryp, sybyrlasqandaı bolady. Aýqymy sary shymshyq torǵaılar terbetilgen masaqtyń birinen-birine qonyp, dáıek tappaıdy. Bekeń uzaq turyp, zırat bolǵan tusqa mólsherlep kóz jiberdi. Birkelki bop teńizdeı tolqyǵan egin. At ústinde turǵan kúıde, ernin jybyrlatyp quran oqydy. Onan soń toryny ottyqtyra júrip, tórt jylqynyń japyrǵan jerin kórdi. «Apyraý, aınala tola egin ekenin bile tura, maldy betimen jibergen qaı qostappaǵyr eken» dep kijindi. Ala jazdaı munda bir oralyp soqpaǵany úshin ózin de kináli dep bildi. Osylaısha, qıtyǵyp kele jatqanda, kórshi kolhozdyń joq izdeýshisi kezikti. Kıiz qalpaǵyn jápireıte kıgen, ózindeı shal eken. Bekeń bar yzasyn soǵan tókti.

— Nemene, aldyńdaǵy maldan aıyrylyp qara basyp júr me?! Saqaldy basyńmen ne dep uıalmaı izdep keldiń,— dep dúrse qoıa berdi. Mińgirlegen shaldyń aýzyn ashyrmady. Úıjyǵylǵandy bir aınalyp, jylqylar taptaǵan jerdi aralap shyqqansha, shaldy ábden-aq sybady.

Ashýy biraz tarqaıyn degen. Baǵanadan lám-mım demeı kele jatqan joq izdeýshi shal bir mezgilde:

— Áı, urystyń ǵoı, jeter endi. Saǵan da kiná bar ma, sharýanyń jaıy shyǵar,— dep sózdiń betin basqaǵa burar túr bildirdi.— Meniń tańǵalyp kele jatqanym, osy arada bir zırat bolýshy edi, sol qaıda?

Bekeń kúbirlep:

— Myna eginniń astynda,— dedi.

— Astapıǵıralla-a! — dep shal jaǵasyn ustady.— Áı, óziń kúnáǵa belsheńnen batyp júr ekensiń ǵoı. Saqta... saqta... Endi óler shaǵyńda zırat ústine egin salyp, sony qoryp júrmin de.

Shaldyń muqata aıtqany Bekeńe batyp ketti.

— Já, jalǵyz meniń salǵan eginim deısiń be? El yrzyǵy,— dep aqtaldy.

Endi eki shal attarynyń aýyzdyǵyn alyp, aıań júrispen aýylǵa qaıtty. Jol boıy Bekeń bar áńgimeni jyrdaı ǵyp aıtyp shyqty. Kúızelgen halin de bildirdi.

— Sen ne deısiń? Úıjyǵylǵandaǵy astyqtyń shyǵymy jaqsylyqqa ma? — dep surady.

— Jaqsylyqqa bolar. Áıtpese, sondaı bitik shyǵar ma edi.

— Onda, Serikti jaı soqqany qalaı?

Bógde shal da oılanyp qaldy. Álden ýaqytta:

— Allanyń isi ǵoı,— deı saldy.

— Iá, allanyń isi,— dep Bekeń de qostady.

Keshkisin kempirine Úıjyǵylǵandaǵy egindi aýzynyń sýy quryp áńgimeledi.

— Jaryqtyq, arýaǵyńnan aınalaıyndardyń topyraǵynyń qasıeti ǵoı,— dedi kempiri.

***

Sábıra ákelgen eginniń bir baýy predsedateldiń bólmesine qoıylǵan. Endi aýdannan kelgen ókil ataýlynyń kózi eń aldymen osy egindi kóretin boldy. Súısine tańyrqasyp bıiktigin ólsheıdi, masaǵyn salmaqtaıdy. Al keter kezderinde basqalarǵa kórsetý úshin de, árqaısysy bir-eki masaqtan qaltalaryna salyp ketedi. Birer jetiden keıin, buryshta saýdyrap eginniń sabaqtary qaldy. Predsedatel Bekeńe Úıjyǵylǵannan taǵy bir baý ákep berýin ótindi.

Bekeń Úıjyǵylǵanǵa ekinshi ret keldi. Astyq sarǵaıa bastapty. Jarylardaı bop isine nyǵyzdalǵan dán qataıyp qalǵan. Bir-eki masaqty úgip, dánin aýzyna sap kórip edi tisine jabysty. «Jaryqtyq, jaqyn qapty-aý pisýge de» dep tamsandy. Bir baý egindi julyp qanjyǵasyna bókterdi. Endi ketpek edi osy kezde Úıjyǵylǵannyń eńisinen shyǵar jalǵyz aıaq jolmen kózildirikti, qolynda taıaǵy bar, aq quba jas jigit jaıaý kóterilip keledi eken. Sony kórip kidirdi. Jigit Bekeńe sálem berip, ózin kórshi kolhozdyń jańadan kelgen agronomymyn dep tanystyrdy. Úıjyǵylǵanda ósken maqtaýly astyqty kózimen kórýge arnaıy shyǵypty. Jigit birneshe masaqty úgip dánderin sanap, eginniń boıyn ólshep, topyraqty ýystap kórip, bitik eginge tań-tamasha boldy.

— Meniń baıqaýymsha, osy tus erekshe qut-bereke daryǵan jer sıaqty,— dedi ol. Bekeńe jigittiń myna sózi de, ınabatty minezi de, tipti jaıaý júrgeni de unap ketti. «Biletin bala» dep túıdi ishinen. Jigit aldynda óziniń de kópti biletin shejire qart ekenin sezdirgisi keldi de:

— Ata-babamyzdyń jeri ǵoı. Erlikpen ótkeripti ómirlerin... Anaý bir tusta zırattary bolǵan... Bul egin... qasıetti topyraqqa ósken,— dedi.

— A-a...

Jigit kózildirigin aldy. Kózin syǵyraıtyp Bekeńe qadala qarap biraz turdy. İshińizde keremet qupıa syr jatqan sıaqty ǵoı, aqtarsańyzshy degendeı syńaı bar. Bekeń atyn sál oıpańdaý jerge túsirip mindi de:

— Solaı, balam,— dedi erge shirene otyryp.— Neler qyzyq áńgimeler bar ǵoı.

— Myna egin jınalǵan soń, áńgimeńizdi tyńdaýǵa arnaıy kelemin,— dedi jigit.— Qarsy bolmasańyz jazyp alarmyn.

Jigittiń «jazyp alarmyn» degen sózine de Bekeń dán rıza boldy.

— Esen bol, balam,— dep qoshtasty.

Bekeń jol boıyna kózildirikti beıtanys jigittiń kóńildegi jaqsy oıdy oıatýǵa sebepker bolǵanyna tańdandy. Buryn esh ýaqyt ertegi-ańyzdar aıtyp kórmegen Bekeń endi qazir tyńdar adam bolsa, neler qyzyqty jaıdy quıqyljytar túri bar. Babalardyń batyrlyǵyn tili jetkenshe dáriptep, urpaqqa pash etpek.

Aldy-artty orap zyńyldap ushqan sonadan esi shyǵyp, typyrshyp kele jatqan tory at kenet jalt etkende, Bekeń bir jaǵyna bult etip túsip qala jazdady. Joldyń dál ortasynan tyshqan in qazypty. Basy anda-sanda qylt etip, dymqyl topyraqty syrtqa burq degizedi. At sodan úrkipti. Dál tóbede bıikte tyshqannyń osy áreketin ańdyǵandaı, shúılige qalqyp qaraqus júr.

Bekeń eń áýeli óz úıine soǵyp, kempirine Úıjyǵylǵannyń eginin kórsetip, bir tańyrqatqysy keldi. Balsary etek-jeńin túrinip, tezek taptap júr eken.

— Beke-ay, mynaýyńdy quraq pa deıin desem masaǵy bar, egin deıin desem taǵy senbeı turǵanym,— dedi istep jatqan isin tastaı berip.

— Osy ǵoı, Úıjyǵylǵannyń egini.

Balsary salbyrap, úzilip túskeli turǵan masaqqa qol sozǵan.

— Já, endi, qolyńdy jýyp-aq ustasańshy,— dedi Bekeń kózin alartyp.

Ánsheıinde qarsy sóz aıtyp, dúrse qoıa beretin Balsary bul joly úndegen joq. Qolyn jýa turyp:

— Keńsege shaıyńdy iship ap bar,— dedi kóńildi únmen. Onan soń alysqa sileıe qarap, kóz aıyrmastan: — Anaý, ne tútin, Beke? — dep surady.

At ústindegi Bekeń, álginde ǵana ózi kelgen jaqqa qarady. Óńi kúrt surlanyp ketti. Atyn tebine túsip, qolyn kólegeılep, kózin qaıta-qaıta jypylyqtata qarady. Úıjyǵylǵan ústinen qoıý kók tútin kórinedi.

— Órt! Órt, attan! — dep yshqyna daýystaǵanyn ózi de sezbeı qaldy.

— At-tan!

Aryq shetindegi symbatty kók terektiń qolyna ilingen bir butaǵyn syndyra julyp aldy da, Úıjyǵylǵanǵa qaraı shaba jóneldi. Quıyndaı ushqan tory at kózden jas aǵyzyp keledi. Anda-sanda kóziniń jasyn saýsaǵymen syryp tastaǵan Bekeń, tútinniń mólsherin baǵdarlaıdy. Iá, túıdektelgen qoıý tútin — laýyldaı janǵan órttiń tútini, aspanǵa lapyldaı kóteriledi. Qatty janyp jatyr. Tek astyq qana osylaı órtenetin. Úreıli órt. Aýmaǵy da keń sıaqty. Bir sát Bekeńniń kóz aldyna shatyrlaı jaıyp jatqan marjan dándi astyq elestedi. «O, dúnıe, endi babalar zıratynyń ústin órt jaılaıyn degeni me?» Tory atqa qamshyny basyp keledi. Mine, alda eń sońǵy dóń qaldy. Sozyla shapqan tory tik órden irkilmeı shyqty. Áp-sátte Úıjyǵylǵan alaqanǵa salǵandaı kórindi. Kózi jasqa toly Bekeń at basyn irkip, qolyndaǵy terek butaǵyn laqtyryp jiberdi de keńkildeı kúldi. Egin din aman edi. Anadaı jerdegi, tóńiregin soqamen aıdap tastaǵan, bir shoshaq shóp laýyldap janyp jatyr. Kózildirikti jigit kıimin jalpyldatyp, óshirmek bop dalbasa etip júr.

Bekeńdi kóre salyp qarsy júgirdi. Qany qashyp, múldem úreıi qalmapty.

— Men... temeki tartyp, kóleńkede uıqtap ketippin... Sóndireıik... Sý, sý...— deıdi esi shyǵyp.

— Já, sabyr et, balam. Órtener shóp órtenip ketti ǵoı. Endi, tek astyqqa tıgizbeıik,— dedi Bekeń ony jubatyp.

Shóp jana kele tómen basylyp, ornynda kúli ǵana qaldy. Ot ta laýyldamaı, endi kúl astynan byqsı jandy. Kózildirikti jigit áli dir-dir etedi.

— Ańqaý basym... qalaı ketip qalǵanyn bilmeımin.

Bekeń dúrse qoıa berip, sybap ursýǵa oqtaldy da, onsyz da óńi kirmeı turǵan jigitti aıap, irkildi.

— Óı, jaman neme, sen jazyp ta ońdyrmassyń,— dedi onan soń yzalana zekip.

***

Astyq qyzyl kúreń tartty. Masaqtary syńǵyrlap, jınaıtyn kez de jetti. Egin oraǵy bastalyp, dıqanshynyń kúndiz-túni damyl kórmeıtin shaǵy týdy.

Kún munarlanyp, dala da shańytty. Egin arasyndaǵy ala jazdaı shyrmaýyq basyp ketken súrleý joldarmen aıqysh-uıqysh sozylǵan borpyldaq qara joldar kóbeıdi. Burq-burq etken qalyń shań qapyryq tútetedi. Erteli-kesh egis basynda júrgen Bekeńniń topyraq tutqan bet-aýzy kón terishe tyrysyp, jalaq bolýǵa taıady. Tańdaıy qurǵap, jıi shóldeıdi.

Búgin Úıjyǵylǵandaǵy ýchastokke kombaın túsedi degendi estip, erterek kelgen munda. Astyq túsimin óz kózimen kórmek edi. Keń jazyqty túske deıin aralap, shólirkep kele jatqan. Egin orýǵa endi ǵana kirisken kombaınǵa qaraı buryldy. Traktorshy Samat eken. Bekeń taıaǵanda-aq ol traktoryn toqtatyp, jerge qarǵyp tústi de:

— Oý, shal, tez, tez! Qudaı aıdap keledi eken seni,— dep qýana qarsy aldy.— Óziń qoqyraımaı, tússeńshi attan. Áı, Qaırat,— dedi kombaınerge daýystap,— seniń álgi torsyǵyńda kójeniń sýynan qalyp pa edi? Ákelshi. Myna shaldyń erni kezerip ketipti. Kónin bir jibitsin. Ha-ha-ha.

Bekeń bıdaı kójeniń muzdaı sýynan uzaq simirdi. Tipti atynyń shylbyryn bosatyp alǵanyn da baıqamaı qaldy. Shybyndap, julqynyp turǵan tory sytyla jóneldi. Súıretilgen shylbyrdan osqyra úrkip, oınaq salyp, lezde tóbe asyp ketti.

— Eshteńe etpeıdi, shal, kosmos zamanynda jaıaý qalam deme, qazir mashına keledi. Káne, shaqshańdy ápkel beri,— dedi daýryǵa sóılegen Samat. Onan soń Bekeńniń shaqshasyndaǵy nasybaıdyń jartysyn alaqanyna salyp aldy da,— kóp aldy dep renjime, shal,— dep qoıdy.— Bıyl men qalaı shaljaqtasam da jóni bar. Mine, kórdiń be, myna jambasqa ósken astyqty. Rekord emes pe?! — Samat sol qolymen zırat tóńiregindegi tyń jerdi nusqaıdy. Bul, shalym, bilseń myna meniń tól eńbegim. Ollahı, solaı. Osy jerdi dál bıylǵy kóktemge deıin eshkim aıdamapty, aıdaýdy oılamapty da. Qanshama tyń jer bos jatqan. Bıyl kóktemde eshkimniń nusqaýynsyz-aq, qaıdan shyqsań, onan shyq dep bir túnde aıdadym da tastadym. Endi qazir bastyqtar kóredi de: «baıaǵydan beri bul jerdi neǵyp aıdamaǵanbyz» dep, tańdaılaryn qaǵysyp, ókinedi. Men olarǵa: «al, bastyqtar, rekord kerek pe edi, men ósirdim, endi Eńbek Eri degen ataq ápermeńder, sonda bolsyn sózim sendermen» deıim.— Ol nasybaıdy aýzyna salyp jiberdi de, saqaýlanyp: — Saǵan da ıaqmet, shal! Mal túsirmeı jaqsy qoıypsyń,— dedi. Bekeń Samatty ómirinde jańa kórgendeı bajyraıyp qarady da qaldy. Oıy uıqy-tuıqy bop ketti. «Oý, sonda bárine kinály osy anturǵan bolǵany ma? Endeshe, arýaq osyny neǵyp atpaǵan».

— Áı, sen osy tusta zırat baryn bilip pe ediń? — dep surady.

— Qaıdaǵy zırat?

— Ońbaǵan-aý, jerdi tas-talqan ǵyp jyrtqanda kórmediń be?

Samat shyrt ete tústi.

— Áı, shal, ońbaǵanyń ne kókip turǵan. Óziń qalaı sóıleısiń? Baıqa. Nemene, men seniń zırattaryńdy túgendeýshiń be edim. Onysy nesi, eı. Káne, marsh, bul jerden!

Samat traktoryna ketti.

— Qap, myna ıtti-aı, á. Qap...— dep keıigen Bekeń sharasy taýsylyp turyp qaldy. Endi birdeńe der bolsa, Samat qoıyp jiberýden de taıynar emes.

Bekeń endi eki qolyn artyna qaıyra ustap, shetke shyǵyp turdy. Traktor ishinen tisin aqsıta kúlgen Samat dál janynan ótti. Onyń yrjaqtaǵan keıpi Bekeńniń ıt jynyn qozdyrdy. «Áı, arýaq degen bar bolǵyr, joq shyǵar. Joq qoı. Áıtpese atpas pa edi, myna perini tabańda,— dep kúıip-pisti Bekeń.— «Ne kókip tursyń»,— dedi-aý...»

Sálden soń qyrman jaqtan mashına da keldi. Kombaınmen qatarlasa júrip, qorabyna toltyra astyq quıyp aldy. Bir kezde mashına kabınasynan Sábıra shyqty. Aıaǵy kádimgideı aýyrlap qalǵan eken. Ol jerge túsken kombaınermen sóılesip, shabylǵan jerdi qarap shyqty. Kombaın artynan túsken topandy tekserdi. Onan soń Qaıratqa áldenendeı buıryqtar aıtty da, keri burylǵan mashınaǵa otyrdy. Paıa ústinen demige qozǵalyp, jaı júrgen mashına Bekeńe jete toqtady.

— Ata, júrińiz, otyryńyz, — dedi shofer jigit.

Bekeń taıanǵanda Sábıra aýyr qozǵalyp, mashınanyń ústine shyǵyp ketti.

— Balam, beker qınaldyń ǵoı. Ústine men-aq otyraıyn da, — dedi Bekeń qyzǵa rıza bolǵan kóńilmen,— Men bul bar bolǵyrdyń ishinde otyra almaýshy edim. Iisine shydaı almaımyn.

Shofer jigittiń demeýimen Bekeń de mashınanyń ústine shyqty.

— Ústi jaıly eken, otyra bereıin, — dedi Sábıra.

Mashına ústi shynynda da jaıly eken. Tolyqsyǵan mashına júrisine qaraı bıdaı ilgeri-keıin jumsaq qana lyqsıdy. Jańa astyqtyń dáni de tolyq qata qoımapty. Sút aralas qoıý toq ıis ańqıdy. Mashına egistikten shyǵyp, qara jolǵa tústi. Endi júrisi múldem jaıly. Tipti búlk etkizer emes.

— Ata,— dedi álden ýaqytta Sábıra. — Siz maǵan áli de ashýlysyz ba?

Sábıranyń sózdi bulaı tik bastaýynan Bekeń yńǵaısyzdanyp qaldy.

— Nege, shyraǵym, nege? — deı berdi.

— Men bilemin nege ekenin, ata, artynan estigem biletinderden. Osy ýchastokty aıdatqan men dep oılaǵan bolarsyz...

— Senen emes ekenin bildim ǵoı, shyraǵym,— dep Bekeń oǵan keshirim ótine qarady.

— Zırat qaı tusynda edi? — dep surady Sábıra.

Endi zırat jaıly sóz ete berýdi jón kórmegen Bekeń:

— Bilmeımin, shyraǵym,— dep shynyn aıtty.— Qaı tusta qalǵany belgisiz. Tipti qoıalyqshy sony. Bir kezde bar bolsa da, qazir joq qoı.

Sábıra ezý tartty.

— Sizdi Samat kóndirgen eken.

— E, kónbegende she. «Toqpaq myqty bolsa, kıiz qazyq jerge kirer» degen emes pe,— dep qoıdy Bekeń. Onan soń kóńildene túsip: — Jaryqtyq, baıaǵyda, jaýgershilikte júrgen bir babalarymyz...— dep túsip, uzaq sonar áńgimesiniń birin bastamaq bolǵan.

Biraq Sábıranyń kóńili, onyń sózin tyńdaıtyndaı emes, múldem basqa jaqta edi. Qap-qara ala bop noqta basqan júzi kúreńitip, qalyń oıǵa berilgen.

Dánnen ýystap alyp alaqanyna sapyra ushyrdy.

— Tuqymdyq astyqty osydan quıamyz,— dedi álden soń.— Keler jyly bul dán jer qoınyna enedi. Qyzyq-aý ómir... Jerge kómiledi, sodan ónip shyǵady...

Kúzgi surǵylt aspanda qazbaýyr bulttar tur. Qozǵalmaıdy. Múmkin qozǵalsa da bilinbeıtin bolar.

---