InfoHub Logo

Ǵylymı joba
Taqyryby: Bekire - Qazaqstandaǵy baǵaly balyqtardyń biri
Seksıa: Bıologıa

Anotasıa
Bul jobada sany men túri azaıyp bara jatqan bekire balyǵynyń qoldan uryqtandyrý ádisteri men onyń ósip – jetilýi qundylyqtary men baǵaly ýyldyryǵy, dámdi eti, dene pishini jáne tirshilik etý ortasy týraly zerttelgen.

Maqsaty:
Qazirgi tańda túri azaıyp bara jatqan bekire balyǵynyń shyǵý tarıhyn, damýyn, túrin jáne Aral teńizinde ósirý joldaryn nasıhattaý.
Mindeti:
• Hordalylar tıpine jatatyn bekire balyǵynyń túri men paıdasy týraly túsinik berý
• Qoldan ósirilgen bekire balyǵynyń qazaqstannyń damýy tarıhynda alatyn orny týraly tanytý.
Maqsatyma jetý úshin qoldanǵan ádis – tásilderim:
1. Suraq – jaýap
2. Suhbattasý
3. Pikirlesý
4. Taldaý - jınaqtaý
Joba jumysynyń jospary
İ. Kirispe
A) Qazaqstandaǵy baǵaly balyqtar týraly málimet
II. Negizgi bólim.
A) Bekire balyǵyna sıpattama
Á) Bekire balyǵynyń paıdasy
B) Qosjar eldi mekenindegi pıtomnık qyzmetshisi Shora ataımen kezdesý
V) Bekireniń qoldan ósirilý jaǵdaıy týraly Qazaq balyq sharýashylyǵy ǵylymı – zertteý ınstıtýtynyń Aral fılıaly ıhtıologymen kezdesý (suhbat)
G) Aýdandyq murajaı men Balyqshylar murajaıyndaǵy zertteýlerden sońǵy nátıjeler
Ǵ) Bekire balyǵyn Aral aýdanynyń tabıǵatyna beıimdegen jáne ósirip kóbeıtý úles qosqan azamattar.
İİİ. Qorytyndy
İÚ. Usynystar
Ú. Paıdalanylǵan ádebıetter

Kirispe
Teńizdiń aýǵa túsken bekiresi,
Týlady sharasyzdan ketip esi.
Túbinde jel qaıyqtyń jantalasty,
Alatyn taǵdyrynan osy ma óshi - dep aqyn aǵamyz Tolybaı Abylaev jyrlaǵandaı etiniń dámdiligine, ýyldyryǵynyń qundylyǵy jóninen Qazaqstanda İİ oryn alyp kele jatqan bekire balyǵynyń azaıyp bara jatqany kimdi de bolsa alańdatary haq.
Aral óńirine alǵash tabany tıip, «Aral halqyna kómektessem degen armanyma jettim»- dep, kókiregin qýanysh kerneı sóılegen elimizdiń prezıdenti Nursultan Ábishuly Nazarbaev 2005 jyly alǵash bekire balyǵyna tańba salyp teńizimizge jibergenin bilemiz. Osy sátten bastap, bekire balyǵyn ósirip, damytýdy Qosjar eldi mekenindegi balyq ósirý pıtomnıgi qolǵa aldy.
Qazirgi tańda aral aýdanynda Qazaq balyq sharýashylyǵy ǵylymı – zertteý ınstıtýtynyń Aral fılıaly jumys jasap keledi. Bul fılıalda bekire ýyldyryǵyn Atyraýdan aldyryp, ony ósirip, 25 - 30 gram salmaq deńgeıine jetkende teńizge jiberip keledi.

«Bekireniń bel kespesin jemegen basym, qoıdyń quıqaly etine zar boldym»- dep ańyzda aıtylǵandaı bul ǵylymı jobamda bekire balyǵynyń erekshe qundylyǵy, damýy, tirshiligi, týysy, túri men qazirgi tańdaǵy qoldan ósirip uryqtandyrý jaǵdaıy, osy salada qyzmet jasap jatqan janashyr azamattardyń eńbekteri týraly baıandamaqpyn.

1. 1 Qazaqstandaǵy baǵaly balyqtar týraly málimet
Qaıaz - balyq, tuqy tuqymdasynyń bir týysy. Qazaqstanda 2 túri: Aral qaıazy jóne bolat - maı Qaıaz (shyrman) (Barbus capito) bar. Bolat - maı Qaıazy eki túr tarmaǵyna bólinedi: bireýi ońtústik Kaspııde (Qazaqstan bóliginde kezdespeıdi); ekinshisi Túrkistan qaıazy. Aral qaıazynan ereksheligi - uzaqqa óristemeıdi, jergilikti (turǵyn) balyq. Qabyrshaǵy irileý, arqa qanaty keıin ornalasqan jáne aýmaqtylaý. Qazaqstanda Syrdarıa sý alabynda, Shardara sý qoımasynan ózenniń saǵasyna deıin, Qarataýdyń ońtústik - batysyndaǵy ózender men Shý ózeniniń jazyq bólikterinde kezdesedi. Onyń túsi sarǵyshqa jaqyn – altyn sıaqty. Ádette Qaıazdyń arqasy baýyryna qaraǵanda qońyrlaý. Shabaqtarynda qońyr daq bolady. Uzyndyǵy 70sm-ge, salmaǵy 5, 3kg-ǵa deıin. Ýyldyryǵyn sýdyń temperatýrasy 23°S bolǵanda ózenderde jáne sý qoımalaryndaǵy qumdy, maıda tasty jerlerge shashady. Qoregi ár túrli; barlyq sý ósimdikteri, kópshilik omyrtqasyzdardyń dernásilderi, aýada ushatyn usaq jándikter, mollúskiler,

Tasbekire – bekire tuqymdasyna jatatyn balyqtar. Qumdaýytty jáne maıda tasty qaırańdar men ózekterdi mekendeıdi. Dene pishini laıly aǵysty sýda tirshilik etýge beıimdelgen: basy kúrek tárizdi jalpaq, kózderi kishkentaı, onyń esesine sezim múshesiniń qyzmetin atqaratyn uzyn murttary jaqsy damyǵan. Erekshe saýyt quraıtyn qyrly súıekteri denesin mehanıkalyq jaraqattanýdan saqtaıdy. Tasbekirelerdi 2 týysqa jikteıdi: amerıka Tasbekiresi jáne ortaazıalyq Tasbekireler. Sońǵysynyń Aral teńizi baseıninde tirshilik etetin 3 túri kezdesedi. Úlken ámýdarıa Tasbekiresi denesiniń uzyndyǵy 58 sm, salmaǵy 760 g - nan 2, 5 kg - ǵa deıin. Kishi ámýdarıa Tasbekiresiniń uzyndyǵy 30 sm - deı. Úshinshi túri – Syrdarıa tasbekiresi. Ýyldyryǵyn (15 myńǵa deıin) sý temperatýrasy 14 – 16°S - qa jetkende, naýryz – sáýirde ózen arnasyndaǵy qıyrshyq qumdy jáne maıda tasty qaırańdarǵa salady. Sý túbindegi maıda omyrtqasyzdarmen jáne balyqtardyń ýyldyryǵymen qorektenedi. Bul 3 túrde qorǵaýǵa alynyp, Qazaqstannyń “Qyzyl kitabyna” engizilgen.

Bekire - bekire tárizdiler otrádyna jatatyn iri balyq.
Onyń dene turqy 2 metrden bastalyp, 200m-ge deıin jetedi. Salmaǵy 10 kg – nan bastap 1 tonnaǵa deıin jetetin alyptaryn da kezdestirýge bolady. Bekireniń tumsyǵy qysqa, doǵal ne súırik, murtshalary tumsyǵynyń ushyna jaqyn, jotasynda 5 - 19, búıirinde 24 - 30, al baýyrynda 6 - 14 qyrly súıekteri bar. 50 - 100 jylǵa deıin tirshilik etedi. Olar naýryz aıynyń aıaǵy men sáýir aıynyń basynda aǵysy qatty, tasty, qıyrshyq qumdy jerlerde 250 myńnan – 1 mln - ǵa deıin ýyldyryq shashady. Shabaqtyń uzyndyǵy 15 - 20sm-ge jetkende teńizge shyǵady. Bekireniń shabaqtary dernásil kezinde tushshy ózende meken etip, 1 jyldan soń teńizde tirshilik etedi. Shabaqtary shaıantárizdilermen, qurttarmen, al eresekteri mollúskalarmen, balyqtarmen qorektenedi.
Bekire - búırek eti óte dámdi, al qara ýyldyryǵy óte baǵaly kásip úshin paıdalanylatyn balyq. Torsyldaǵy jaqsy jetilgen, jelbezek qaqpaǵy bar. Syrttaı uryqtanady.
Bul balyqtar Qazaqstandaǵy baǵaly balyqtar qataryna jatqyzylady. Qaıaz balyǵy ósýi, damýy, dámdiligi men qundylyǵy jaǵynan Qazaqstan boıynsha İ orynǵa ıe bolsa, İİ oryndy osyndaı atalmysh erekshelikterimen bekire balyǵy ıelenedi.

II. Negizgi bólim.
2. 1 Bekire balyǵynyń sıpattama
2. 3 Bekire balyǵynyń paıdasy
Bekire balyǵy ózge balyqtardan etiniń dámdiligi men ýyldyryǵynyń qundylyǵymen erekshelenedi. Bekire balyǵynyń asqazany men omyrtqa jotasynyń aralyǵyndaǵy
múshesinen jelim maıy alynady. Sol balyqtan alynǵan jelim maıyn turmysta aǵashty jelimdeýge paıdalanylady. Sonymen qatar qazirgi tańda Aral aýdany ókpe aýrýynan aldyńǵy qatarlar sanynda turǵany bárimizge belgili. Sol aýrýdyń emi osy bekire balyǵynyń maıy ekendigi medısınada dáleldengen. Sondyqtan bekire osyndaı qundylyqtary men erekshelikterinen Qazaqstanda İİ oryndaǵy baǵaly balyq sanalǵan. Bekire balyǵynyń ýyldyryǵynyń kólemi myltyqtyń oǵynyń bytyrasynda bolsa, al onyń ishi appaq sútke toly bolady.

2. 3 Qosjar eldi mekenindegi pıtomnık qyzmetshisi Shora ataımen kezdesý
Men Aral aýdany Qosjar eldi mekenindegi balyq ósirý pıtomnıginde bolyp qaıttym. Onda men osy salanyń úzdigi, óz qyzmetiniń mamany, osy mamandyqtyń zeınetkeri Shora ataımen kezdesip ózimniń kókeıkesti suraqtaryma jaýap aldym. Qoıǵan suraqtarym bekire balyǵynyń erekshelikterine negizdeldi. Saýaldy qoıý barysynda men bekire balyǵyn Aral teńizine alǵash 2005 jyly elbasymyz jibergennen keıin, Atyraý mańyndaǵy Kaspıı teńizinen 60000 dana ýyldyryq ushaqpen jetkizilip, onan soń ol ýyldyryqtar Italıada jasalǵan Ves ( astynan sý berilip turatyn) apparatynda damytyp ósirilip, 25 - 30 gram salmaqqa jetken kezde teńizge jiberilgendigi týraly málimet berdi. Sonymen qatar qazirgi keze bekire balyǵynyń túriniń azaıyp bara jatqanyna alańdaýshylyq tanytyp otyrǵan osy salanyń úzdik qyzmetkerleri bekireniń sırek kezdesetin túri Belýga bekire balyǵynyń analyǵy men Sterlet bekire balyǵynyń atalyǵyn qoldan uryqtandyryp, odan bekireniń jańa túri Bester bekire balyǵyn alyp, ony arnaıy apparattarmen ósirip, Kaspıı teńizine jiberip jatqandyǵy jóninde aıtty. Qazirgi tańda bekire balyǵyn ósirip damytý búdjetten qarjy bólinbeýge baılanysty toqtatylyp turǵanyn tilge tıek etip ótti.

Belýga bekire balyǵy
Sterlet bekire balyǵy
Bester bekire balyǵy
2. 4 Bekireniń qoldan ósirilý jaǵdaıy týraly Qazaq balyq sharýashylyǵy ǵylymı – zertteý ınstıtýtynyń Aral fılıaly ıhtıology Qýanyshbaı aǵaımen kezdesý.

Aral aýdanyndaǵy balyq sharýashylyǵynyń ósirý men damytý salasynda biraz jyldar boıy jumys jasap kele jatqan Qazaq balyq sharýashylyǵy ǵylymı – zertteý ınstıtýtynyń Aral fılıaly ıhtıology Qýanyshbaı aǵaımen kezdesý jasadym. Kezdesý barysynda arnaıy ydystarda qatyrylyp, osy kúnge deıingi saqtalyp kelgen bekire balyǵyn kózben kórdim. Olardyń ýyldyryqtan damyp shyqqan dárnásilderin jáne sodan ósip shyqqan shabaqtarynda baıqaýyma múmkindik jasady. Árıne qaı sala bolmasyn óz jumysynyń nátıjesin bereri anyq, osy salada biraz jyldar jumys jasaǵan aǵaı Atyraýdan uryqty aldyryp, ony ózi ósirip, teńizge jibergeni týraly da sózge tıek etip aıtyp ótti. Balyq sharýashylyǵy qıyn da, ári qyzyq mamandyq. Onyń árbir atqarǵan isi jaýapkershilikti talap etetindigin, bekire balyǵyn zerttep, jiberý úshin teńiz basynda 3 aı qyzmet jasaǵandyǵy jóninde aıtty. Olar bekireni jibermes buryn sýdyń tuzdylyǵyn, onyń temperatýrasyn ólshep, sonan soń bekireni sýǵa jiberetindigi týraly da habardar etti. Olar sýǵa túsken soń mollúskalarmen, eseıe kele shaıandarmen jáne balyqtyń shabaqtarymen qorektenetindigin de sóz etti.

2. 5 Aýdandyq murajaı men Balyqshylar murajaıyndaǵy zertteýlerden sońǵy nátıjeler
Meni qyzyqtyrǵan osy bekire balyǵynyń taǵy da erekshe tustaryn anyqtaý maqsatymmen aýdanymyzdaǵy murajaıǵa bardym. Murajaıda qaıaz balyǵynyń, tasbekireniń sonymen qatar ózimdi qyzyqtyrǵan bekire balyǵynyń arnaıy ydysta qatyrylyp, saqtalǵan túrin kórip qaıttym. Murajaı qyzmetkerleri bekire balyǵynyń biraz jyldar boıy saqtalyp, zertteýshiler úshin arnaıy quralǵa aınalǵandyǵy týraly tilge tıek etti.
Osydan soń men aýdanymyzdyń ortalyǵynda salynǵan baseın janyndaǵy «Balyqshylar» murajaıynda bolyp, onda osy salada qyzmet etken Qojahmet Qurmanǵazyuly, Aǵytaı Esenov, Narǵalı Demeýov, Qudaıbergen Sarjanov, Dáýqara Aımaǵanbetov syndy ardager atalarymyz týraly málimetter jınadym.

Qorytyndy
«Bekireniń basy tasqa tımeı qaıtpaıdy» - dep ata - babamyz bekire balyǵynyń erekshe qasıetteri men óte sezimtaldyǵy, etiniń jumsaq, dámdi, ýyldyryǵy óte qundy balyq ekendigin osy maqalda aıtyp ótken. Onyń ýyldyryǵynyń sapsy joǵary ekendigin Qazaqstannan basqa da shet eldegi memleketter de moıyndaǵan. Bekire sýda jelbezekpen tynys alady. Sonymen qatar bekire balyǵy ýyldyryǵyn qıyrshyqty, tasty jerlerge sýdyń aǵysy qatty bolǵanda teńizden ózenge ótip kelip shashady. Ýyldyryq shashý ýaqyty aıaqtalǵannan soń, bekire qaıtadan teńizge oralady. Teńizdiń ashshy sýynda ómir súrýge beıimdelgen. Olardan shyqqan dárnásilder de ósken soń ózennen teńizde ómir súrýge beıimdeledi. Bekire balyǵynyń tirshilik ortasy, qundylyǵy men paıdasy meni óte qatty qyzyqtyrdy. Sonymen qatar osy salada jumys jasap, zeınetkerlikke shyqqan azamattar týraly da málimetter jınaqtadym.

Usynystar
• Balyq sharýashylyǵymen aınalysyp júrgen azamattar jaıly halyq arasyna keńinen nasıhattalsa;
• Qosjas eldi mekenindegi balyq ósirý pıtomnıgine saıahat jasaý mektep josparyna engizilse;
• Bekire balyǵynyń ósýi men erekshe qundy qasıetteri týraly baspadan kitaptar jaryq kórse;

Paıdalanylǵan ádebıetter:
1. Qazaqstan Ulttyq Ensıklopedıasy Almaty 1999 jyl 2 - tom
2. Qazaqstan Qyzyl Kitaby betterine Almaty kitap 2004 jyl
3. Araldyń ekologıalyq tynysy A. Nurǵyzarynov
4. Qazaqstandaǵy janýarlar álemi Almatykitap 2004 jyl
5. Aral atlantıdasy Tolybaı Ablaev «Qazyǵurt» Almaty. 2011 jyl
6. «Qurmanǵazy» jınaǵy 1999 jyl
7. Aral azamattary Kúmisov. K 2006 jyl