InfoHub Logo

Burynǵy ótken zamanda, qazaq-qalmaq jaý bolyp jer talasy bolyp, jaýshylyq qatty bolǵanda, Túrkistannan bir bala qashyp shyǵyp kereıge kelip sińip, shanyshqyly degen elge kelip sińgen eken. «Atym — Aryqmergen» dep, bir baıǵa bala bolyp, malyn baǵyp júripti. Bir ózenge buǵy, maral kóp keledi eken.

Aryqmergen bir kúni «Men ań aýlap kelemin» dep ıen ózenge kelip, aıtqanyndaı buǵy, maral, qulan, kıik kóp eken. Maraldy atyp tastap qaıtyp kele jatqanda, bir ıen jerde bir ózende bir top jigit, óńsheń ádemi kıim, ádemi at mingen, jarysyp kelip: «Kúıeý keledi, kúıeý keledi, júr, júr aman-esen júrsiń be?» — dep araǵa alyp, «júr-júr» dep ala jónelipti.

Esim shyǵyp ketti. Aıdap bir jotany asyp edim, o daǵy ózen eken. Jer asyp, aýyl qonyp jatyr eken. Esim shyǵyp ketti. «Mine kúıeý keldi, úı tigip jiberińder», — dep jastar álgi aıǵaı salyp edi, óńsheń sulý qyz-qatyndar jıylyp kelip bir úı tigip jiberip, júr-júr dep qamalap, álgi otaýǵa kirgizip, qymyz quıyp kúte bastady. Kún batty, neshe túrli tamaq berip kútip, qyz-qatyn, bozbalalar, án salyp, óleń aıtyp, eki-ekiden aıtysyp, tún ortasy bolǵan ýaqytta, «Mynaý seniń qalyńdyǵyń» dep bir qyzdy qasyma berip: «Ekeýiń oınap-kúlip jatyńdar» dep qolyma berdi. Sonan soń men qyzǵa: «Sen meniń qaıdaǵy qalyńdyǵymsyń? Qaı elsiń? Jónińdi aıtshy?» dedim. Qyz aıtady: «Sen búgin óziń uıyqtamaı tań atyr, sodan keıin meniń jónimdi sura, aıtaıyn. Egerde uıyqtasań, qaı elsiń? Meniń qalyńdyǵymsyń ba? dep surama» dep aıtpaı, «eger qolyń suǵyp «qosylamyn» deseń, ruqsat, óziń bil» — depti.

«Táýekel, ne bolsa da sulýmen qosylaıyn» degen oıyma bitip, qyzbenen qosylyp, qushaqtasyp jattym. Bir ýaqytta uıyqtap qalǵan ekem, oıanyp, bas kóterip kózimdi ashsam, álgi aýyl da joq, qoınymdaǵy qyz da joq, basymda úı de joq, kóship ketipti. Er-toqymdy basyma jastap qoıypty, atymdy arqandap qoıypty, bári ketip qalypty. Ne qylarymdy bile almaı, atymdy erittep minip, júrip kettim. Elge kelip aıtyp edim, bul ne nárse boldy? Jyn ba, shaıtan ba? Aıtsam el mazaq qylady ǵoı dep, álgi ańǵa kisi jiberip arttyryp alǵyzdym. Sodan soń ańǵa barmaı qorqyp júrip, kúzge jaqyn taǵy da baraıyn dep sol ózenge keldim. Taǵy da ań qalyń eken. Bir buǵy atyp tastap qaıtyp kele jatsam, taǵy burynǵydaı bozbala shaýyp kele jatyr. «Kúıeý keldi» dep, «Kúıeý aman júrsiń ba?» — dep, «Júr-júr» dep taǵy da aıdap kelip edi, burynǵydaı saýyq qyp júrgen qyz, bozbalasy: «Kúıeý keldiń be?» — dep, úı tigip qonaq qylyp, taǵy qyzdy ákelip «Ekeýiń oınap-kúlip jatyńdar» dep, burynǵydaı tamaq berip qosyp qoıdy. Qalyńdyǵyma: «Sen jónińdi aıt, qalaı aıtpaısyń? Óziń adambysyń? Saıtanbysyń? Jónińdi aıt», — dep surap edim, «Men qalyńdyǵyńmyn, ras. Biraq men qazir aıtsam, ólemin, sen adam balasysyń ǵoı, bir túnge shydap uıyqtamaı tań atyrǵanǵa shydasań, meni alyp qalasyń. Sodan keıin men jónimdi aıtaıyn, eger uıyqtasań, taǵy da aırylasyń» — deıdi. Sodan soń men shydaımyn dep uıyqtamaı otyrdym. Tań taıap qalǵanda, qalǵyp ketip otyr edim, qara basyp uıyqtap ketken ekem, kún shyǵyp qapty.

Taǵy da baıaǵydaı atymdy arqandap, toqymymdy jastap ketip qalypty. Endi qaıtem, mynaý meni masqara qyldy ǵoı, endi adamǵa aıtaıyn dep uıalyp jasyryp qoıdym. Ańdy arttyryp alyp qystaı shyqpaı, jaz shyǵyp, jer kóktep, mal semirgen zamanda taǵy da baraıyn dep táýekel qyla júrdim.

Burynǵy ıen ózenge kelip, bir qulannyń bıesin atyp tastap taǵy kele jatsam, bir jotadan bir top jigitter shaýyp kele jatyr. Bir jelmaıa túıege mingizip alǵan, bir áıel adam, bir jigit bir besikti aldyna óńgerip alypty. Qarasam ózimniń áıelim syqyldy. «Kúıeý, súıinshi-súıinshi! Myna áıeliń aman bosandy, myna balań erkek bala, júr-júr, aýylǵa súıinshi ber», — dep taǵy da aıyryp ala jóneldi. Aýylǵa alyp keldi. Jáne qonyp jatyr eken úı tigip. «Myna kúıeýge úı tigip jiber», — dep qaıta alyp keldi. Bir jerge úıdi tigip, meni túsirip kirgizip, álgi besikti qasymyzǵa alyp qoıyp: «Mine balań, mine qalyńdyǵyń», — dep taǵy da kútti. Sonda qyz jylady. «Apyrym-aý, uıqydan kisi óle me? Bir túnge nege shydamaısyń,  obalyma  qaldyń ǵoı, búgin ólseń de, shyda. Búgin uıyqtamaı shydasań, meni alyp qalasyń, sodan keıin men jónimdi aıtaıyn», — dedi. Sol kúni uıyqtamaı otyrdym. Qyz-bozbalalar án salyp, óleń aıtyp, taǵy da óleń aıtyp tań taıaý bolǵanda tarqap ketti. «Endi shyda, uıyqtama», — dep qalyńdyǵym jylap otyrdy. Tań qaýym berip, jaryq tartyp qalǵansha uıyqtamaı otyrdym. Bir ýaqytta qalǵyp ketken ekem, ybyr-jybyr basylyp qalǵan syqyldy, shydaı almaı qalǵyp ketip otyr ekem, úıdi jyǵyp, eki túıe qomdap, júkti artqaly úıdiń ishin býyp-túıip taǵy da ketkeli jatyr eken. Oıanyp ketip: «oı, bularyń ne?» dep sóılep qalyp edim, «oı, baıqus kúıeý oıaý eken», — dep tura- tura jóneldi, kúlisip ketip qaldy. Sonda qomdaǵan eki túıe qaldy. Úıdiń ishin býyp-túıip qoıǵan eken. Bári qala berdi.

«Al endi aıtam dep ediń ǵoı, qane, sen sóıleshi», — dep qalyńdyǵymnan suradym. Men endi aıtaıyn: «Biz ıranǵaıyp degen el bolamyz, bizdiń ishimizde bal ashyp, kitappen sóıleıtin moldalarymyz bolady. Solar aıtqan «Sen qazaq balasyna berilesiń» dep bizdiń molda-qojalarymyz sóıdep, soǵan amalsyz óziniń jolymen sharıǵat úkim qylǵan soń amalsyz kónip, sondaǵy buıyrǵan adamym sen bolyp, meni qımaı, áke-sheshem, baýyr-týysqandarymyz seni uıyqtatyp tastap, urlap alyp júrgeni sol edi. Men senen býaz bolyp, mine bir jyl ótti, myna bala seniń balań, ul bala. Endi qoryqpa, Qudaı buıryǵymen seniń balań, mine, seniń balań boldy» dep, jylap sony aıtty. Sonan soń qýanyp úıdi artyp alyp, eki túıege balany, áıeldi alyp elge keldim. Baǵanaǵy qulannyń bıesin sodan keıin arttyryp alyp toı qylyp, «Qojań berse, qoınyńa sal» degen maqal boıynsha balanyń atyn Berdiqoja qoıyp, osyndaı úılendim dep Aryqmergen aıtqan eken.

Sol bala erjetip on-on beske kelgen soń, batyr bolyp, neshe túrli óner bitipti. Túsinde uıyqtap jatyp shoshyp oıanypty. Túsinde basyna bir nárse kelip, syryldap shoshytyp mazasyn alyp qorqytypty. Shoshyp oıansa, túsi eken. Bul ne nárse dep qorqyp, tún bolsa uıqy joq, uıyqtasa bir nárse syryldap, shoshytyp uıqy kórmepti. Sonan soń baqsylarǵa bal ashtyryp, úıine aparyp baqqyzypty. Bireý anaý, bireý mynaý dep eshkim taba almaı júrgende, aqqý terisin kıgen bir dýana kelip at ústinen aıǵaı salyp kelip: «Syryldaǵan nársege qoryqpa, saǵan daryǵaly júrgen bul sybyzǵy eken. Sen ózennen qara qýraı ákel, sony sybyzǵy qyp tartqyzaıyn, sen sol sybyzǵy daryǵan soń báriniń tilin bilesiń», — degen eken. Berdiqoja baryp bes-alty qara qýraı qıyp alyp dýanaǵa bergen. Dýana úıine túsip qýraıdy jonyp, sybyzǵy qylyp tartqyzǵan eken. Haıýandardyń tilin bilip, sybyzǵyshy bolyp ketipti. Sol Berdiqoja batyr bolyp, Aryqmergen balasy atanyp júripti. Qalmaq-qazaq jaýshylyq zamanda jalǵyz ketip jylqy alyp, asqan jaıshy bolyp elge olja salyp, batyr ataq alǵan eken. Anyq aty Berdiqoja, el qoıǵan aty — «Bala batyr» dep qoısa kerek. Naǵashysy — ıranǵaıyp, ákesi el shapqanda qashyp kelgen, Shanyshqyly kereıge sińgen dep aıtady estýimiz. «Aryq mergenniń basqasha da aty bar shyǵar, bizdiń estýimiz osylaı» dep aıtady burynǵy uly káriler.

Oqýǵa keńes beremiz:

Jalańtós batyr

Elshibek batyr týraly

Berdiqoja (İ nusqa)

---