InfoHub Logo

Bári de «Zulmat» fılmin kórgennen keıin bastaldy. Bul qysqametrajdy fılm bir úıdiń alty balasyn anasynyń kóz aldynda atyp tastaýy arqyly 1930 jyly bolǵan «Sozaq kóterilisiniń» sebebin túsindirip berdi. 1925-1933 jyldary Qazaqstandy basqarǵan F. Goloshekınniń genosıdtik saıasatyna qarsy ártúrli aımaqtarda 300-deı kóterilister bolǵanyn, onyń «Kishi qazan» naýqanyn júrgizýiniń nátıjesinde alapat ashtyq apatynan 6 mıllıon qazaqtyń 3 mıllıondaıy qyrǵynǵa ushyraǵanyn bilgende denem muzdap ketti.

Bul fılm meni HH ǵasyrdyń 20-30- jyldarynyń tarıhyn oqyp- bilýge qushtarlyǵymdy oıatty. Sonymen, Bıbi ájemniń úıindegi kitaphanadan «Alash» tarıhı-zertteý ortalyǵynyń «Qazaq rý-taıpalarynyń tarıhy» ǵylymı-zertteý jobasy aıasynda jaryq kórgen úsh kitaptan turatyn birinshi tom- «Tama» atty kitabyn taýyp aldym. Onda bizdiń elimizdiń bastaýlaryn, ulttyń  qalyptasý tamyrlaryn ǵylymı-zertteý arqyly kórsetip, erte ortaǵasyrlardan HH-ǵasyrdyń 30-jyldaryna deıingi Kishi júzdiń Jetirý taıpalar birlestigindegi Tama taıpasynyń tarıhy baıandalǵan eken. Ártúrli derekter men naqty zertteýlerdi taldaý negizinde Tamalardyń Túrik qaǵanaty tusynda, Altyn Orda quramynda, Qazaq handyǵy tusyndaǵy ult-azattyq qozǵalystary, Tamalar bastaǵan 1930 jylǵy «Sozaq kóterilisi» týraly kóptegen tyń, sony máselelerge qanyqtym .

Sóıtip, meniń tarıhqa degen qyzyǵýshylyǵym kún sanap artty. «Zulmat» fılmi meni qazaq halqynyń ult bolyp qalyptasýyn bilýge jeteledi, qyzyǵýshylyǵymdy shyńdady .

Óte shynaıy, jan-jaqty zertteýlermen qanaǵattandyrylǵan «Tama» atty kitaptyń dúnıege kelýine muryndyq bolǵan, ǵylymı jobanyń avtory ári ony qarjylandyrýshy Ortalyqtyń Prezıdenti, Qazaqstan Respýblıkasy áleýmettik ǵylymdar akademıasynyń qurmetti múshesi, akademıgi, talantty sýretshi jáne dızaıner, Qazaqstannyń ulttyq valútasy – teńgeni jasaýshylardyń biri, tabysty isker, mesenat Haırýlla Maǵaýıauly Ǵabjalılovke aıtar alǵysym sheksiz! Óıtkeni, «Tama» eńbeginiń 1- tomynyń úsh kitabyn oqyp, qazaq halqynyń tarıhyna tereńirek úńildim, óz naǵashym «tama» ata-babalarymnyń ótken ómir joldaryn surastyryp, bilýge tyrystym. 

Naǵashy babalarym Dáribaı aǵasy Káribaı batyr ekeýi, myńdaǵan sozaqtyqtar sıaqty  Goloshekınniń  «Asha tuıaq qalmasyn, asyra silteý bolmasyn!»  degen solaqaı saıasatyna qarsy shyǵady. Sozaq  halqyn kollektıvtendirý, ortashalardy,tipti kedeılerdi de baılarǵa qosyp, mal-múlkinen aıyryp, ústemelep et, astyq, jún, maqta t.b. salyqtar salyp, «Qaıdan tapsań, onan tap, qaptyń túbin qaq!» , - degen sholaq belsendilerdiń jeke alymdarǵa qunyǵýy, dinı dástúrlerdi qorlaý, ózbetimen alty meshitti jaýyp, mal qoraǵa aınaldyrýy, zorlaý, qyl-buraý salý, muzdaı sý quıyp, sýyqta ustap, uryp –soǵýy kóshpeli qazaqtyń, ásirese, Tamalardyń namysyn qozdyryp, «Alla Hý!» dep attandap Golshekınge, Keńes úkimetine qarsy shyǵýyna sebep bolady. Naǵashy babalarym tama Dáribaı, Káribaı batyr Qarataýdyń irgesindegi birneshe aýyldardy kúndiz tas-túıin etip daıyndap, shapqanda dúrsili estilmes úshin attardyń tuıaǵyna kıiz orap, birneshe kún qatarynan túndeletip, mal-janyn Moıynqumǵa aparyp jasyrady.

Bul erlik árektteri úshin olardy aıaýsyz jazalaý, qamaý, tuqymyn túgel qurtyp jiberý sharalary kútip turǵan edi. Sozaq bolysynyń ortalyǵy Sholaqqorǵannan sýyt shaýyp shyqqan qyzyláskerler Dáribaıdyń aýyly Abaıǵa keledi. Osylaı bolaryn kúniburyn bilgen aǵasy Káribaı Dáribaıǵa «Bala-shaǵańmen Qarataýdyń Kúngeıine qash, eń bolmasa artymyzda urpaǵymyz qalsyn!», - dep tez attandyryp jiberedi.  Osylaısha, 1930- jyly naǵashy babam Dáribaı uldary Erkinbek, Kerimbek, Qambarbek, Qasymbek, qyzy Lámılámen Qarataýdyń kúngeıindegi Hantaǵy aýylyna kelip qonystanǵan eken .

1941 – 1945 – jylǵy Uly Otan Soǵysyna Qazaqstannan  1,240000 myń adam áskerge jiberilip, onyń 20% -y oqqa ushty.   

Naǵashy atam Erkinbek Dáribaıuly osy soǵysqa qatysyp, Berlınge deıin barǵan, 1- dárejeli  «ULY OTAN SOǴYSY»  ordeniniń jáne kóptegen medalderdiń ıegeri. Denesiniń alty jerin oq tesken, ókpesinde snarádtyń jaryqshaǵy qalyp qoıǵan, sondyqtan, coǵys bitken soń ol Kavkazdaǵy gospıtáldarda birneshe jyl emdelýde bolyp, Qazaqstanǵa, Hantaǵyǵa  1947 jyly kelgen, Sharban apama úılenip, 7 ul, 2 qyz kórgen. Ókinishke oraı, uly Eráli, qyzy Janar qaıtys bolǵan. Búginde tuńǵyshy Ámze zeınetker, Bıbi – Qazaqstan Respýblıkasy bilim berý isiniń úzdigi, Jumanáli –tehnıka ǵylymdyrynyń doktory, profesor, Sheráli - eki ınstıtýttyń sońǵysyn qyzyl dıplomǵa bitirgen, Jánáli – hımıa ǵylymdarynyń kandıdaty, ekologıa boıynsha 3 kitaptyń avtory,  Dúısenáli –vrach-provızor , kenjesi Esenáli –stomatolog-dáriger , olardan taraǵan nemereler 34 bolsa, shóbereler  21-di quraıdy. Qysqasha aıtqanda, bir ǵana naǵashy atam Erkinbekten 55 urpaq órbidi .

Erkinbek atam 35 jyl № 5 Jylý Elektr Ortalyǵynda qyzmetin atqara júrip, qoǵamdyq jumysqa da belsene aralasqan. Ol Hantaǵyda 17 jyl qalalyq halyq sotynyń ókili, 18 jyl  № 6- mekteptiń  ata-analar komıtetiniń tóraǵasy boldy. Sonymen qatar, ol Hantaǵyǵynyń kúre jolyna asfált tósetý, ózenge kópir saldyrý, sý saqtaý, Hantaǵy ózeniniń sýyn Qazaqstan Respýblıkasy Úkimetiniń qaýlysymen «Qazaqstandaǵy erekshe qorǵalatyn kishi ózender» qataryna qosýǵa sebepker bolǵan eldiń qadirli, qurmetti, danagóı qarıasy boldy.

Hantaǵynyń halqy naǵashy atam Erkinbekti nege  «ALLA HÝ» dep, meni nege «ALLAHÝDYŃ  jıenshary» deıtinin endi túsingendeımin. Men ALLAHÝ atamdy maqtan tutamyn.

«ALLAHÝ» atamnyń uldary Jánáli men Dúısenáli 1986 jylǵy Almatydaǵy «Jeltoqsan kóterilisine» qatysqan. Oǵan túrtki bolǵan Máskeýdiń Qazaqstan halqymen sanaspaı, Reseıdiń Ýlánovsk oblysynan D. Kolbındi respýblıkanyń basshysy etip taǵaıyndaýy edi . «Jeltoqsanshylardyń»  maqsaty Máskeýdegi ortalyqtan saıası táýelsizdikti talap etý bolatyn. «Jeltoqsan kóterilisi» kezinde 1700 adam dene soqqysyna ushyrap, 99 alańǵa shyǵýshy sottalǵan, 309 stýdent oqýdan shyǵarylǵan. Qazaq úshin bul úlken zulymdyq boldy .

Sonymen, 30 mınýttyq «Zulmat» fılmi meni naǵashy ata-babalarymnyń  bir ǵasyrlyq tarıhyn  zerttep-bilýime, sol arqyly búkil Qazaqstannyń 100 jyldyq tarıhymen tereń tanysýyma sebepker boldy. Naǵashy babalarym genosıdke qarsy «Sozaq kóterilisine» qatyssa, Allahý atam fashızmge qarsy Uly Otan Soǵysyna barsa, naǵashy kókelerim sekildi myńdaǵan qazaq jastarynyń  «Jeltoqsan kóterilisiniń» bel ortasynda júrip, Táýelsizdikke qol jetkizýiniń arqasynda elimiz 1991 jyly derbes Qazaqstan memleketi bolyp jarıalanyp, qazir álemdik keńistikke shyqty . Bul – talaı urpaq , babalarymyzdyń qol jetkize almaı ketken Asyl Armany edi, sol arman oryndaldy. Endi Táýelsizdigimizdi kózimizdiń qarashyǵyndaı saqtaý – bizdiń, jastardyń, barlyǵymyzdyń  mindetimiz.

      

Muhtar Áýezov atyndaǵy № 22 mektep-gımnazıasynyń 10 «B» synyp oqýshysy

Alıeva Nýrbahyt Abdýllaevna

Kentaý, 2019

---