InfoHub Logo

Ár zamannyń óz rásimi, óz salty bar. Bizdiń zamandaǵy salt: árkim óz  quqyna talasý, quqyna tartysý bolady.

Álıhan Bókeıhan

Tirshilik nyshany aıqyn, parasat kemeldigine qol jetkizgen, qundaqtalǵan sábı bolmysynan bastap erkindik jazýy mańdaıyna tańbalanǵan adamzat balasynyń telegeı teńiz kóńilin shaıqap, tarıhı tańbasyna daq túsirer; bar arman-muratyn mansuq etip, ómirlik maqsat-mindetine kúl shashatyn kezeńder tarıhı-baıan, ıaǵnı, qyshqa qashalyp, tasqa tańbalanǵan ótkenimizde az bolmapty. Zobalań men zorlyqta júrip, bulyńǵyr men býaldyr kezeńderdi ótkerippiz. Tutas qarǵa tamyrly qazaq emes, bar álem. Bir balań emes, bar qoǵam basybaılylyqtyń qamytyn kıipti. Aıǵaqtaýshy – tarıh, aryltýshy – ata zań esebinde... Abaı atam aıtqandaı, keler zamanyń – kók tuman, shuǵyla-jaryǵyń kómeski. Adam taǵdyrynyń sherin bar álem jyrlap jatqanda, bizdiń dala erekshe kúńirenipti... olaı bolmasqa sebep te joq eken. Sebebi, oryn alǵan kez kelgen tarıhı tragedıanyń ustyny –  adam taǵdyry, tulǵa quqyǵy jáne jeke bas erkiniń buzylmaıtyn bostandyǵy túsiniginde júrgen. Kelispeýshilik pen keleńsizdikter de osy taraptarda tarıh tarazysynda ádiletsiz ári aıaýsyz ólshenipti... 

Hosh, osy támsilimizge oraı, qundylyqtyń birneshe túri bar eken delik. Meniń paıymdaýymsha, onyń eń bıigi – adam erkindigi, oı-sana ashyqtyǵynda bolsa kerek. Óıtkeni, «Adamzat» aty – ulylyqta jatyr, anyǵy ol – tirliktiń sarqylmaıtyn qýaty, dúnıe salqar kóshiniń máńgilik jıhangeri. Jelmaıasyń turmany – teńdikten, kázıneli asyly – bostandyq pen erkindikten kómkeriletin rýhanı qazyna, óshpeıtin shyraǵdan. Ony uly dala perzentteri qanshama ótkelekten aman alyp ótip, keleshek urpaq sertine batyl tabystady. Zaman kelbetiniń endigi «joǵalǵan urpaqtary» aldyndaǵy aıaqtan tik turyp bergen myzǵymas ýádesin aldy. Óktemdik órnektegen ólke danyshpandary men dalanyń kenish kóńildi zańger saıypqyrandary – bostandyǵy aıaqqa taptalǵan, tarıhtan belgili «Órmek» saıasatyna urynyp, berekesi ketken, jeke bas quqyǵy qumǵa sińip joǵalǵan dáýir perzentterine arnap eń alǵash kúlli túrki dúnıesine ortaq «Jarǵy» dalalyq zańdar jınaǵyn oılap shyǵardy. Zerdelep qarasaq, jınaq túrki halyqtarynyń bostandyǵyn, ózara ymyralastyqta kún keship, alasapyran zamandardan súrinbeı ótýin baqandaı 7 ǵasyr qamtamasyz etken eken: «Túrikterdiń ata zańdary boıynsha, búlik shyǵarý, kisi óltirý, bireýdiń áıelin zorlaý, tusalǵan attyń tusamys shiderin buzyp, at urlaý – ólim jasasymen jazalanǵan». Osylaısha, babadan mıras, ótkennen enshi jarǵy: qamsaý dúnıe kóshiniń, qyran tekti túriktiń qasıet bostandyǵyn, jalpylama –  dala perzentteriniń bolmys-bitimin, ojdan-ımanynyń mýafıq-saqtaýshysy retindegi óz qyzmetin qaltqysyz atqarǵan. Er júrekti, qaısar rýhty babalarymyz – perzenti kıiz týyrlyqty shańyraqta dúnıe esigin ashqanda aıryqsha qýanyp, besikke bólegen, kóz qýanysh, qóńil súıenishin qos qolymen kókke kóterip: «Táńiri alqap, bar dúnıe seni tóbesine tutsyn, halqyńa súıenish, elińe tireý bol. Sen – nyspyń men halqyńnyń bostandyǵynyń saqshysysyń.  Ǵumyryń uzaq, bolashaǵyń baǵdarly bolǵaı!» - dep jolashar jyryn aıtqan. Osynyń ózi-aq, qazirgi qoǵamdaǵy qajetti shartty ataýlardyń birine aınalǵan «adamı kapıtaldyń» burnada asa joǵarǵy mán-maǵynaǵa ıe bolǵandyǵynyń, qunar-nárin saqtap, tulǵa mereıin ósirgendiginiń aıǵaǵy dep topshylaýyz oryndy eken... Sol shuǵylaly izdiń, túriktiń taǵlymdy tanymynyń jarqynshaqtary búgingi bizdi de aınalyp ótpepti. Adam túsininiń qazaq sanasyndaǵy qurmetti ataýǵa ıe, syıly marapat, pendeshilikten ada tirshilik ıesi ekendigi, oǵan kórsetiler qoshemettiń qashan da joǵary bolary aıtpasa da túsinikti. Osyǵan oraı, jaqynda men – Men-Szy ǵulamanyń «Adamnyń adam bolýǵa degen umtylýshylyǵy – bul eń úzdik adamdyq qasıetterdi: qaıyrymdylyqty, dostyq peıildi, adamǵa degen syı qurmetti, janashyrlyqty iske asyrýǵa degen umtylys» degen pikirin oqydym. Talassyz, oryndy aıtylǵan sóz.  Biraq meniń ǵulama babalarym Men-Szynyń danyshpandyq pálsapasyn nesheme ǵasyrlar buryn keleshek urpaǵyna: «Eń basty qaǵıda retinde mynany umytpa – adamnyń ulylyǵy eshqashan onyń baılyǵymen baǵalanbaǵan. Baǵalanatyn nárseleri –onyń otan aldyndaǵy adamgershiligi, batyldyǵy men eńbegi» dep  amanat etip ketipti. Jaı daqpyrt emes, dáleldi ólshem, kóregendi  saıasat kózimen. Sol «adam taǵdyry, adam máselesi» uǵymdary qazirgi kúlli álem memleketteriniń basa nazar aýdaratyn, qatań saqtaýǵa talpynys jasaýǵa den qoıǵan basty  qaǵıdalarynyń birine aınalyp otyr emes pe?

Kóshpendilerden bizge jetken tarıhı ádebıetterde adam balasynyń myǵym eskerip, ǵumyrlyq baǵdarshamy etýge tıisti adamı alty qaǵıdasy  jiti kórsetiledi. Olar: ata-anańdy qurmetteý; kisini qajetsiz óltirmeý (jaýgershilik zamandaǵy qaǵıda); jolyńnan adaspaý; urlyq jasamaý, ótirik sóılemeý; qyzǵanysh tanytpaý; Mine, osy qaǵıdany qatań ustanǵan memlekette ǵana adam quqyǵynyń aq baıraǵy saltanat qurmaq.  Árıne, tarıh ekshelegen ol zamandaǵy adam quqyǵy aıaqqa az taptalmady.  Qazir biz kitaptardan ǵana oqyp júrgen: baı-baǵlannyń áleýeti tómendi basynyp, toǵysharlyqpen talaısyz úkim aıtýy – sonyń basty aıǵaqtary eken. Biraq ol dáýirde de adam quqyǵynyń taptalýyna shekteý bolmady emes, bolypty. Tek qajetti sheńberde ǵana. Onyń ózinde – keıbir mekenderde, keıbir handyqtarda saltanat qurǵan. Saıası ári moraldik kózqarasy myǵym bizdiń kóshpendi babalarymyz adam quqyǵynyń tarıhı deklarasıasyn alǵashqy  bolyp qabyldady. Orta Azıada ǵana emes, bar álemde. Oǵan óz kezeńiniń qudiretti qolbasshysy, daraboz batyr, suńǵyla saıypqyran túsingigindegi Shyńǵys han qalyptastyrǵan «Jasa» dalalyq zańdar jınaǵy basty dálel edi. «Jasa»  dalalyq zańdar jınaǵy Birikken Ulttar uıymy kótergen adam quqyǵy máselesin neshe ǵasyr buryn arqalady. Jarǵy – quramynyń  basym bóligin túrik taıpalary quraǵan, tegi túrik Shyńǵys han ımperıasynyń senim kiltine, ulysty tatýlyqqa uıystyrar negizgi uıytqysyna aınaldy. «Jasada» adam quqyǵy týraly mynandaı joldar kezdesedi: «Ótirik sóıleý, urlyq jasaýǵa, zınaqorlyqqa jol berýge tyıym sala otyryp, aınalańdaǵylalarǵa qurmetpen qaraýǵa, olardyń quqyqtaryn qurdym etpeýge, óz erikterimen  berilgen qalalar men qaǵandyqtarǵa raqymshylyq etip, barlyq alym-salyqtan bosatýǵa, shirkeýleri men qulshylyq oryndaryn qadir tutyp, turǵyndaryna teńquqyly ári olardyń dili, dinine qurmetpen qaraýdy mindetteımin /Jasa. 1206-j. Shyńǵys han/. Ras, jarǵynyń shartty qurylysynyń aıyrmashylyǵy  qazirgiden shamaly ǵana. Tárizi, sol kezeńderdiń ózinde tulǵa quqyǵy, adam abyroı-bedeliniń bıik mansap, tuǵyrly minbermen teńestirilgeni kóńil qýantady. Al Eýropa?.. Eýropany ol kezde feodaldyq dáýiriń úkimi qysyp turǵan. Adamzat quqyǵynyń saqtalýyn qamtamasyz etetin jarǵy olarǵa keıinnen, bergi ilkide ǵana jetipti...

Qat-qabat qubylystardyń naızaǵaıdaı jarq etip, ińir kókjıekti nurǵa bóleıtin qundylyqtary bolady. Sol sekildi adam bolmysynyń qum ishinde jaıqalǵan qyzǵaldaqtaı búr jaryp, ólkesine ásem órnek, ádemi shyraı berýiniń basty faktorlarynyń biri – quqyq pen bostandyqta jatyr. Bostandyqta bolmys ta bar, súrleýsiz sıpat ta jeterlik.  San almaǵaıypta bostandyq úshin kúrester men kúńkilder jer-álemdi talmaı shaıqady. Bodandyqtan kúńirengen adamzat balasy bostandyqqa umtyldy. Bostandyqtyń «Ýtopıa aralynan» esken samaldy ıiskep, rahatqa batyp kórgisi keldi. Al ony sátinde qazaqqa usynyp, ult rýhanıatynyń alǵashqy aqjoltaıyna aınalǵan, ǵumyrynda ústi kenish, asty beıish Alash eliniń abyz-suńǵylasy bolǵan aqyn, aýdarmashy, zańger, qaıratker, elimniń buralań baǵyna  bitken perzent – Abaı Qunanbaev edi. Hákimniń 74 baptan turatyn «Qaramola erejesi» qazaq sanasyna silkinis syılap, adam quqyǵy men bostandyǵynnyń zobalańdaǵy shyraǵyn jaqty.  Erkindik pen teńdikti kózdegen erejeniń qýatty tamyry  «Esim han salǵan Eski jol men Qasym han qalaǵan Qasqa joldan» nár alyp, at aýystyryp mingen, kebis aýystyryp kıgen zulmatta dalalyqtardyń qorǵanyna aınaldy. Qaǵaz kúıinde emes, shyndyǵynda dala izbasarlarynyń  quqyqtary men bostandyqtaryn arqaý etken zań kúshinde. Máselen, 32-bap... Abaı: «Egerde bireý áke-sheshesin  renjitse, áke-sheshesiniń yqtıary boıynsha qazaq ǵurpyna qaraı jaza berilsin, eger moldany ıakı qurmetti kisilerdi renjitse, at-shapanynan bir at bastatqan toǵyzǵa sheıin aıyp beredi. Taǵy bireý bireýdi qol jumsap,  renjitse, bir toǵyzdan úsh toǵyzǵa deıin aıyp beredi, eger aıyp alýshy kesilgen aıypty almaımyn dese, bir aıǵa abaqtyǵa otyrǵyzylady,- deıdi. Ákimshilik ıakı azamattyq quqyqtyń qazaq qoǵamyna laıyqtalǵan burnaǵy ádiletti formasy. Baıqasaq, bul jaı ǵana zań emes eken, Abaıdyń týǵan halqynyń múddesi jolyndaǵy kúreste jetken tarıhı jeńisi, zań men alash qoǵamy aldyndaǵy perzenttik jaýapkershiligi, egemendik eńsemizdi tiktegen shaqta qabyldaǵan qasterli ata zańymyzdyń «ata ósıeti» esebindegi  erekshe nobaıy bolypty. Shúkir, adamdyq sulý kelbetin berik saqtaǵan halqym osy Abaı ata ósıetimen talaı taǵdyrly  ótkelekten ótti. Endigi bostandyq alýǵa, tolyqqandy erkindikten baraqat tabýǵa degen umtylystyń artynda – uly kúrester men  aýyr da azapty oqıǵalar sodan soń máńgilik jaryq kún kútip turǵan. Shalaǵaı odaqtyń de-úre zańynyń salmaǵy túsken qazaq zıalylary ony Muhtar ata Maǵaýınniń «Sary qazaǵymen» qatań túıindepti. Jeltoqsanda kóterilgen jastar ult taǵdyry men bostandyqty tý etti. Sol kúni keshke ulpa qar jaýady. Qar ǵana emes, nur. Qazaq erkindiginiń nury, adamı bostandyǵynyń shuǵylasy. Osylaısha, 1993 jyly, keıini toqsan beste qabyldaǵan ata-zańymyzdyń mátininde barsha ótkenimiz qaıta sóıledi, óshkenimiz jandy. Keń dalada tulǵa bolmysyn boıyna sińirip, yrǵaqty júıitkigen ata-babalarymyz bolashaq urpaǵynyń eń basty qundylyqtary: quqyǵy men bostandyǵyna qaıtadan qol jetkizgendigine salaýat aıtty. Jastarymyzdyń ata zań júzinde bolashaǵy ashyldy, múmkindikteri molaıdy. Munyń bári, bilgenge, egemendiktiń arqasynda júzese asqan, kúreskerlik arman-maqsatpen jetken yqpaly kúshti sharalar edi: 1-bap. Qazaqstan Respýblıkasy ózin demokratıalyq, zaıyrly, quqyqtyq jáne áleýmettik memleket retinde ornyqtyrady, onyń eń qymbat qazynasy  – adam jáne adamnyń ómiri, quqyqtary men bostandyqtary.

Konstıtýtsıanyń birinshi baby... Jaryq dúnıe esigin ashqan alash perzentterin qanattandyrǵan, senimine sáýle quıyp, sanasyn ashqan, bıik maqsat pen halyq ıgiligi jolynda berik murattarǵa jetelegen joldar. Iá, besik jyrymen qatar aıtylatyn qasterli túsinik, qazaqy peıil... Esimde, kishkene kezimde jazýshy Tólen Ábdiktiń «Tozaq ottary jymyńdaıy» shyǵarmasyn oqyǵanymda erik-jigeri taýsylǵan, bostandyq pen erkindikti ańsaǵan, aq násildilerden qyrǵynyna ushyrap, qatary sıregen amazonka taıpalarynyń – adamı quqyqtaryn qaıta alýyna sep bolýdy ózimniń bolashaǵymnan izdegem. Eń basty qundylyqtardyń surasyny men sheshilý jaýaby – jýrnalısik qyzmette dep uǵyp, aıtarman bolýǵa sol kezde bekinippin. Bala kezden ájemniń ertegi aıtqandaǵy: «Balam, bostandyǵyna buǵaý túspegen tekti halyqtyń urpaǵysyń, alashym deıtin azamat bolyp er jet, elińniń perzenti bol!» – dep únemi aıtatyn ósıeti boıyma darydy. Óse kele saıası jańalyqtardan kúrd halqynyń keshken kúnin, bashqurt baýyrlarymyz ben qaraqalpaq aǵaıyndarymyzdyń aýjaryn tanyǵanymda aýyr kúrsindim. Baǵamdasam, eń basty qundylyq bizdiń qolda eken. Eshkimniń sýyrpaq-súıreýinsiz ózimiz qol jetkizdik, mereıi men mártebesi de ózimizge qonypty. Biraq bul oıdym qyrattyń shımaq dańǵylynda qanshama ultqa degen borysh pen urpaqqa degen ulaǵattyń jatqandyǵy bir sát te bolsa, bozbala amanatymdy umyttyrǵan emes, umyttyrmaıdy da. Óıtkeni, eń alǵash konstıtýtsıamen tanysyp, erkin tynystaǵanymda onyń: Árkim óziniń jeke basynyń bostandyǵyna quqy bar degen tarmaǵyn jáne «memleket úshin de men úshin de eń qymbat qazyna – adam jáne adamnyń ómiri, quqyqtary, bostandyqtary» degen tutas sóılemdi qoıyndápterime jazyp alǵam. Serpilis úshin, de-fakto zańnyń qurmeti úshin...

---