InfoHub Logo

Asa órnekti, álemish ajarly ǵumyr kúmbezinde dáýir baýraıynan qutaıyp, kerish ýaqytqa iz salǵan, kenish kóńildiń qyrtysyn jazyp,  adamzat  amanatyn aıǵaqtaǵan óshpes iz bar. Kezeńderden qonyp, dáýirlerden túsken – zamansóz. Bizdińshe, tańbaly hat, tanymdy pýblısısıka, kesimdi pikir.  Ǵarasatqa deıingi adamzat balasynyń aq qaǵaz betindegi úndeýi, joǵyna jamaý, baryna saýap arqalaǵan qutparaq.  Abaı babam ataǵan keler zaman – kók tumannyń ólsheminen bólek, ótken men búginniń jadnamasy, ultqa ustahana, jazarmanǵa – qamsaý saraı. Qısyndy, sulý bolǵany óz aldyna, jannyń saraıy. Baǵamdasam, ǵumyrynda qanatymen parasat mekenin qapqan kóńil qusyn óz kókireginde uıalatqan Ábish Kekilbaıuly jansaraıynynan osyndaı bıik lep baıqalady. Júrekke jyly, janǵa jaıly jelemik.  Halyqqa tynys, ultqa saıa. «Arǵa tartpaı arman tul, namys qýmaı maqsat tul!» – deıdi «Ulttyq namys týraly oılasaq» turypty tolǵamynyń álqıssasynda Ábish Kekilbaıuly. Jazarman úshin bul ataýly jezaıyr uran ult minberindegi tutas boryshtyń jolashary, aınymas peıil, aqjoltaı nıettiń tunyǵy. Ahań, Ahmet Baıtursynuly, aıtqan kósemsózdiń naq muraty ári jazýmen aıtylyp, júrekpen jetken tirkes. Qazaq zamansóziniń urpaq aýysyp, dáýir kóshken ótkelek shaǵy – táýelsiz kezeńniń alǵashqy adymynda kótergen júgi. Halyqtyq maqsat, eldik múdde turǵysyndaǵy aqınaq sóz.

«Tarıhta «kindik kezeń» dep sanalatyn tustar bolady. Ondaıda belgili bir saıası qurylystyń ǵana emes, kúlli qoǵamdyq tirshiliktiń ózgerýi talap etiledi. Bizdiń búgingi bastan keship otyrǵan kóp rette sondaı kindik kezeńdi eske salady. Bul oraıda jıi talas týdyryp júrgen másele – ulttyq memleket ıdeıasy... Al ulttyq sana degenimizdiń ózi de,.. ár ulttyń óz tirshiligin ózi baǵdarlaýy, óziniń barar jerin, shyǵar bıigin ózi belgileýi, óziniń aldyna maqsat qoıa bilýi ǵoı» degen bıik parasat ıiriminde shynyqqan azamattyq oılar – ulttyq memleket ustyny:  ulttyq qundylyq pen ulttyq sana bıiginde qylań beredi. Óıtkeni, pýblısısıkadaǵy basty qundylyq – ýaqyt. Ýaqyt dárgeıinde baıypty,  eksheý-dáldikpen aıtylǵan Ábeńniń tolǵamy tárbıeli-taǵylymdy mánimen qosa, ótkelek kezeńniń ajary, demokratıalyq súrleýde halyqty jaryqqa jeteleýdi maqsat tutqan peıil, bolashaqqa senim boldy. Bul oraıda, «Pýblısısıkanyń fýnksıasy – qoǵamdyq pikirdi qalyptastyrýǵa áser etý arqyly qoǵamdyq sana men qoǵamdyq praktıkaǵa yqpal jasaý» deıdi ǵalym Taýman Amandosov.

Kósemsózshiniń kórkem-pýblısıstıkalyq janrdaǵy tolǵamǵa qurylǵan eńbeginiń negizgi arqaýy – demokratıa aıasyndaǵy táýelsiz ult qalyptastyrý.  Barlyǵynan bıik murat, berekege toly borysh. Bir basylym úshin  emes, bar qazaqtyń údesine. Saıası-ıdeologıalyq tarapta ishki mádenıet pen parasat qaǵıdasyna qurylǵan ulttyq sana – óz shańyraǵyńnyń kenerin aıshyqtaýdaǵy basty alǵyshart ekenin Ábish Kekilbaıuly dáldikpen kórsetip otyr. Muny «Qazaq qalaı orystandyryldy?» baıanynda aqsaqal Mekemtas Myrzahmetuly qostaıdy, ulttyq sana – «sanaly tirshilik ıesiniń rýhanı damý jolyndaǵy uly tabysy» –  deıdi, ony órkenıettiń máıegine balap, qazaqy sana ejeli dáýirden qalyptalǵanyn aıtaıdy. «Júz tildi planeta, dostyq laborotorıasy sanalyp kelgen Qazaqstandaǵy qaǵajý kórgen ulttyq sananyń álgindeı óz muńyn muńdaı bastaǵany «qyzyl metropolıaǵa» jer astynan jik shyqqandaı kórindi» dep jalǵaıdy kósemsózshi Kekilbaıuly. Kenezesi kepken rýhanıat alqabyndaǵy býaldyr tumannan ulttyq sana tasqaınaryn tek azamattyq deńgeı dóńesine aıaq basqandar ǵana ańdaıdy. Ábish Kekilbaıuly – ult muratyna kelgende qyraǵy jazarman. Onyń janary munar shalǵan dáýir keńistiginen ulty úshin bolashaqqa qajettini tańdap alady. Endeshe, bizdegi táýelsiz el bolýdyń alǵyshartty oı-tolǵamdaǵy Ábish Kekilbaevtyń ıntellektýal óresi, adamdyq kelbetimen tańbaǵa túsken aıshyqty iz boldy. Órkenıet úshtaǵanynyń  turǵysy: ulttyq memleket pen sana dedik, Ábish Kekilbaıuly ańdaýyndaǵy úshinshi turǵyńyz – til bolypty. «Ulttyq tildi jetildirmeı turyp, ulttyq damý oıdaǵydaı óristeı almaqshy emes. Bizdiń demokratıalyq zamanda halyqtyń jappaı bilim alýy ana tilinde sabaq berý arqyly ǵana júzege asary haq. Basqa tilde bilim alý – ejelgi maǵuryp araptarynyń tilimen aıtqandaı, hassalyq bilim alýǵa tán qubylys. Pýblısısıkanyń uıymdastyrýshy-nasıhattyq fýnksıasy. Pikirdi úgitteý men májbúrleý dep uǵyný qısynsyz bolar edi, qapysyz senim. Zadynda, ekonomıka men ǵylymdaǵy qazaqy komýnıkasıa – ana tilimizdiń órkendeýine yqtasyn ekendigin  jumyr jerdegi ındýstrıaldy revolúsıalar sherýinen baǵamdaý asa qıyndyq týdyrmaıdy. Bılik júıesindegi qazaq tiliniń mán-mańyzy, egemendiktiń irgetasyn qalaǵan Alash qaıratkerleriniń arman-muraty –  Ábish Kekilbaıulynyń jazý ústelinde aq qaǵaz, ala sıaǵa túsken qubylys bolypty. Ábeń ǵylymı aýdarma men bank tilin qazaqshalandyrýdy aıryqsha ataıdy. Qazir qatqyl aýdarma men, óreskel qatelikterge qarap,  bul úrdistiń asa qajettiligi ańdaldy. «Til mereıi – el mereıi. Babalarymyz baıaǵyda eskertkendeı, adamzat tarıhyna qarasaq, tili maqurym qaýymdardyń ózderi de maqurym bolypty. Al tilderin damytyp, kemelderine keltirgen halyqtardyń ózderi de damyp, kemelderine kelipti». Sóz sońy, kósemsózdegi bar qazaqqa bolysqan jazarmandyq ósıet. Órkendeý, ósý jolyndaǵy amal. Bul ǵana emes eken, ishki saıasat, etnıkalyq ártektilik máselesi taǵy bar. – Memleketimiz sol uıytqyny qalyptastyra alatyndaı uqypty saıasat júrgizýge mindetti. Ol úshin ult pen terıtorıanyń barlyq quramdas bólikteriniń báriniń de múddelerin birdeı eskerip otyrýǵa kúsh salǵany shart. Óıtkeni, egemendiktiń eń úlken jaýharlary – jikshildik te, alaýyzdyq ta tek ádiletsizdikten órbıdi[6], - deıdi Á. Kekilbaıuly. Asa saqtyq, arnaıy baıyppen keletin másele. Kósemsózshi bul tarapta álemdik aý-jaıdy nazarda ustap, ońtústik-shyǵys Azıadaǵy ultaralyq qaıshylyqtar sekildi burqasyn-bógesinderden táýelsizdiktiń bosaǵasyn endi attaǵan azat ta asqaq memleketin saqtandyrady. Kesapat jikshildik, kembaǵal alaýyzdyq, kesirli ádiletsizdik –  azamattyq qoǵam úshin aýyr qashan da aýyr tragedıa. Onyń túrtpegi eldik kúretamyryńdy qıyp, kıiz týyrlyqty otaýyńdy táýelsizdik aıasynyń kúngeı tusynan teriskeı jaǵyna tyqsyrady. Ábish Kekilbaevtyń bul kózqarasy –  bir kúnniń ýysynda qalyptasqan azamattyq pikir emes, álemniń damý tarıhyn, ondaǵy memleketter qurylymyn, handyqtar men patshalyqtardyń qalyptasý zańdylyqtaryn oı elegi, kóńil tarasyna salyp, asa muqıat zerdelegen orasan ensıklopedıalyq bilimniń  jeteginde qalyptasqan kózqaras. Ábishshe aıtsaq, «Urpaqtyń urpaqqa qaldyrar eń asyl murasy – ózi bastan keshkenderden túıgen azdy-kópti rýhanı tájirıbesi. Odan qol úzgen qaýym – kelesheginen qol úzgen qaýym». Osylaı búgindi keleshekpen, ótkendi tarıhpen jalǵaǵan Ábish oı-tolǵamdarynyń, saıası ári problemalyq maqalalary:  «Táýelsizdikti tolǵaý», «Dýadaq qonǵan boz tóbe», «Ultty uly murattar alǵa jeteleıdi», «Til jáne táýelsizdik», «Abaı bolsaq, opyq jemeımiz», «Ortaq úıdiń tútini túzý ushsyn», «Aınalań – altyn besigiń» taǵy da ózgeleriniń ıdeıalyq ózegi, ıdeologıalyq synasy pýblısısıkadaǵy ulttyq arnanyń qýatty aǵynyn qalyptastyrypty. Teginde, qazaq kósemsózinde Ábish Kekilbaıuly quıǵan sóz súımeni – jańa kezeń salqynynan tońazyǵan kópshilik kóńiliniń seńin buzǵan. Taıǵanaq kósemsóz súrleýinde ar men adaldyq júgin kótere aıańdaǵan qalamgerdiń asqaq talant, qarpymdy qalam qýaty tógilgen jyldar – ulttyq múdde turǵysynda Otandyq pýblısısıkanyń adamzattyq bıiktikke kóterilgen jańa kezeńi edi. Jalynǵa – saǵdar, janarǵa – nysan... Qazir táýelsizdik pen jańa kezeń kósemsózinde aqıqat shuǵylasyna shomǵan ar sáýlesi jarqyraıdy.  Ushqyn atqan joldar túıininde avtor  – «Á. Kekilbaıuly» dep qoltańba qoıypty. Qol ǵana emes, jumyr jerge áıdik ulttyq memleket qalyptastyrǵanymyzǵa aıǵaq, qalyptaǵanymyzǵa kepiltańba!  Uzaǵynan bolsyn!

---