InfoHub Logo

(novela)

Birinshilerde aqyrǵylar bolady, al aqyrǵylar — birinshi.

Qasıetti jazba

Keshki saǵat altyǵa qaraı bólmede qarańǵylyq uıyǵanda, ústelde turǵan jalǵyz kerosın shamnyń ala kóleńke jaryǵy túrik kilemine, sóreden alyp oqýǵa daıyndap qoıǵan kitaptyń ashyq betterine, shyǵystyq talǵam boıynsha betine órnekti aqjaýlyq jabylǵan alasa ústel ústindegi altyn jalatylǵan qara kók kofe servızine túsip tur edi. Qysta perdesi jabyq turǵanda, tóbesi de, qabyrǵalary da emen taqtaılarmen kómkerilgen bul bólme múlde qarańǵy tartyp turady. Onyń ústine bólmeniń ózi de erepeısiz úlken bolǵandyqtan Kıt Darrant otyrǵan kamınniń jaryq aldy kishkentaı bir ashyq aral sıaqty kórinedi. Biraq bul oǵan unaıdy da. Tańerteń bas kótermeı otyryp sot "isterimen" tanysý, odan soń túske deıin eki saǵat muzdaı siresip sot prosesinde otyrý sekildi kúni boıǵy júıke tozdyratyn jumystan keıin kitap oqý, kofe iship, temeki tartý, arakidik tipti qalǵyp alý — ol úshin jaqsy demalys edi. Óziniń qońyr maqpal eski kúrtesimen, qyzyl túrik týflıimen Kıt óziniń aınalasyn — jaryq pen qarańǵylyqty — jaqsy úılestire biletin. Onyń birden kózge uryp turatyn jyp-jyltyr sarǵyshtaý beti, qus qanatyndaı qaıqıǵan qara qasy, ne qońyr, ne surǵa jatpaıtyn qaralaý kózi, sot ústinde únemi parık kıip otyrsa da áli de sıreı qoımaǵan qoıý býryl shashy tipti sýretshiniń ózin beıjaı qaldyrmas edi. Kıt osyndaı demalys ústinde, sottaǵy jaýaptar men dáleldeýdiń sansyz túıinin sheshýdi talap etetin bas qatyrar oı-tolǵanystardan mıyn taza ustaýǵa tyrysyp, óz jumysy týraly múlde oılaǵysy kelmeıtin. Mánsiz, dámsiz dúnıeniń barlyǵyn jyldam ajyratyp, olardy sanadan tys laqtyryp tastaýǵa ábden úırengen jáne kóptegen adamdyq is-áreketter men shym-shytyryq oqıǵalardyń arasynan ózine qajettisin ǵana irikteı biletin onyń asa talantty qabileti úshin sotta jumys isteý oǵan óte qyzyqty edi, tek keıde jalyqtyryp, ári jıirkendirip jiberetini de bar. Máselen, búgin bir klıenttiń jaýabynan jalǵan kýálik etýdi sezgendeı boldy da, onyń isin qaraýdan múlde bas tartýǵa deıin bara jazdady. Sol bir aryqtaý kelgen, óńi qýqyl tartqan adam, onyń qyzba minezi men taıǵaq jaýaby, shoshyna baqyraıǵan kózi buǵan birden unamaǵan — ekijúzdilikke boıy úırengen, sentımentaldyq sezimge berilgen bizdiń zamannyń ádettegi múskinderiniń biri. Jaqsy emes! Jaqsy emes!

Sóreden úsh kitap aldy: Vólterdiń bir tomy — onyń súıekten óter mysqylyna qaramastan bul fransýzda áldebir tańqalarlyq sıqyr bar, — Bertonnyń "Saıahaty" men Stıvensonnyń "Arabtardyń jańa túnderi", Kıt sońǵysyn tańdady. Bul keshte ol kóńil kóteretin birdeńe oqyǵandy jón kórdi, óıtkeni ol eshteńe týraly oılaǵysy kelmep edi. Sotta kúni boıy adamdar óte kóp bolǵan, tipti tynys alý múmkin emes-ti. Jumys sońynda ol úıge jaıaý qaıtqanmen ońtústik-batystan esken dymqyl jel onyń ne oıyn, ne boıyn sergite almaǵan. Kıt sharshaǵan, júıkesi tozǵan, qańyrap bos turǵan óz úıi de oǵan birinshi ret ári bógde, ári jaısyz kóringen.

Sham jaryǵyn sol basyp qoıyp, ol kamınge burylyp otyrdy. Telassondardyń kóńilsiz dastarqandaryna barar aldynda múmkin azdap myzǵyp alsa qaıtedi? Qazir kanıkýl ýaqyty bolmaǵany qandaı ókinishti, endi mine, mektepten Meızı de kele almaıdy. Ol kóp jyldan beri boıdaq tirlik etip kele jatqan da, úıde áıel zatynyń bolýyn asa qalamaýshy edi, al búgin óziniń búldirshindeı qyzymen birge bolýdy, onyń oınaqy qımyly men móldiregen qara kózin kórýdi sonshama ańsap otyr. Qyzyq, keıbir erkekter ylǵı da áıelderdiń ortasynda júrýdi unatady. Mysaly óziniń inisi Lorens. Ábden tozyp bitti, erik-jigerden múlde aıyrylyp qalǵan. Bári de áıelderdiń kesirinen! Qazir qurdymnyń az-aq aldynda tur, birde ash, birde jalańash, qudaı bergen talantyn da áldeqashan ádirem qaldyrǵan? Shotlandtyq qajyr-qaırat ony bar tyǵyryqtan alyp shyǵar dep úmittenýge bolar edi, biraq shotlandtyń beti bir keri burylsa, ony beri burý múmkin emes qoı. Qyzyq, inisi men ózi sıaqty bir-birine múlde qarama-qaıshy eki adamnyń boıynda bir-aq qan júgiredi. Kıt óziniń barlyq jetken jetistikteri úshin boıyna osyndaı asyl qan syılaǵan anasyna myń da bir alǵysyn aıtýdy eshqashan umytqan emes.

Kenet onyń oıy óziniń kásiptik ojdany mazalap júrgen bir iske aýyp ketti. Ol qaı ýaqyttaǵydaı, isti jan-jaqty biletinine kúmándanbaǵan, biraq dál osy joly durys keńes bere alǵanyna senimi bolmap edi. Eshbir kúmán-kúdik qaldyrmastan máseleni aqyldy sheshe almaı turyp, óz sheshiminde tabandap turyp alý — advokatýralyq qyzmette belgili bir nátıjege jetkize almasa kerek, tipti kúndelikti ómirde de mundaı qylyqpen alysqa uzamasyń belgili. Jyl ótken saıyn ol qandaı da bir iske batyl da nyq, erkekshe kirisýdiń qajettiligin túsine túsken. Sóz jáne qyspaqqa alý, biraq birinshi kezekte — qyspaqqa alý! Eshqandaı kúmándanýdyń, eshbir bultalaqtatýdyń qajeti joq.

Kıttiń ádemi betinde áldebir saıtandyq saıqal kúlki jyltyldap shyǵa keldi — múmkin bul alageýimde oınaqtaǵan kamınniń jaryǵy da bolar. Bul kórinistiń sońy qalǵyp-múlgýge aýysty da, Kıt uıyqtap ketti.

Ol qarańǵyda bireýdiń tyqyrlatyp júrgenin sezip, kútpegen jerden oıana kelgen de, basyn da burmastan: "Ne bul?" dedi aqyryn. Oǵan áldekim alqyna demalyp turǵandaı kórindi. Kıt sham jaryǵyn sál kóterip qoıdy. — Kim bul?

Esik tusynan bir daýys:

— Bul menmin ǵoı... Larrımin, — dedi.

Kútpegen jerden oıanyp ketkendikten be, álde inisiniń daýysy bir túrli shyqty ma, Kıt eriksiz dir ete qaldy.

— Uıyqtap jatyr edim. Kir.

Kelgen adamnyń kim ekenin bilgen soń, ol ornynan turǵan joq, tipti basyn da burmady, uıqy tyǵylǵan kózin otqa syǵyraıta qadaǵan qalpy Lorens dál janyna kelgenshe qımylsyz otyra berdi: inisiniń bul júrisinen áldeqandaı bir jaqsylyq ta kútpegen. Kıt onyń alqyna tynystap turǵanyn, vıskıdiń kóńirsigen ıisin sezdi. Eń bolmasa osy úıge kele jatqanda aýzyn taza ustamaı ma bul jazǵan?! Bunysy — syılastyq pen erkeliktiń jónin bilmeıin týra bes jasar balanyń qylyǵy sıaqty.

— Ne, ne bop qaldy, Larrı? — dedi bul sosyn tikesinen. Lorens ylǵı da bir jaısyz jaılarǵa tap bop qalyp júretin. Sondaıda inisi taýyp bergen alashapqyn jumystardyń bárine qyńq demeı kóne beretin týysqandyq janashyrlyq qudiretine bunyń ózi de talaı ret tańǵalǵan. Múmkin bul — eshteńege qaramastan shaldýar inisiniń bar sharýasyna bel sheship kirisip — álde qannyń birligi, álde shotlandtyqtarǵa tán aǵaıyn-týysqa degen sheksiz berilgendik bolar? Esik aýzynda neǵyp baılanyp qaldy ol: tegi, mas shyǵar?

— Aý, joǵary shyǵyp otyrsańshy endi, — dedi bul jumsaqtaý únmen.

Lorene jaryqtan qashqaqtap, qabyrǵany jaǵalap kelip, buǵan jaqyndaı berdi, — onyń belden tómen jaǵy ǵana kamın jaryǵymen anyq kórinedi, al qarańǵylyqpen tumshalanǵan beti áldebir qubyjyqty elestetkendeı.

— Sen ne, aýyryp júrsiń be?

Lorens bul suraqqa da jaýap bergen joq, tek basyn shaıqap, uıpa-tuıpa shashynyń astyndaǵy mańdaıyn alaqanymen sıpaı berdi. Vıskıdiń ıisi endi tipti anyq bilingen. "Shynynda da bul mas eken! Meniń jańa malaıym artyn ashyp kúletin boldy-aý! Bul bir jaqsy kórinis boldy. Ózińdi óziń ustaı almasań — kóringenge óstip mazaq bolyp júresiń de", — dep oılady Kıt.

Qabyrǵa janyndaǵy sulba tereń tynys aldy. Kókirekten kórikteı uryp shyqqan bul tynys asa bir jan qınalysynan syr bergendeı sezildi de, Kıt kenet júıke tozdyrǵan myna únsizdik sebebin nege joryryn bilmeı dal urdy. Sosyn ornynan turyp, arqasyn kamınge bergen kúıi qatqyldaý únmen:

— Áı, ne boldy saǵan?Aýzyńa marjan salyp tursyń ba? Kisi óltirip kep turǵannan saýsyń ba ózi?

Bir sekýndtaı ýaqyt ótti, eshqandaı jaýap joq, Kıt tipti jańaǵy tereń tynysty da estimeı qaldy. Sosyn... estiler-estilmes bir sybyr qulaqqa shalyndy.

— Iá...

Adam qınalǵan sátte jamanshylyqtyń ózin jamandyqqa qıǵysy kelmeıtin kezi bolady ǵoı, Kıt te sóıtip:

— Qudaıym-aý! Sen shynymen mas ekensiń de, — dedi abyrjyp. Alaıda úreıden boıy qalshyldap ketken.

— Ne dep tursyń ózi! Beri kelshi, túrińdi anyqtap kórip alaıyn seniń! Ne boldy, Larrı?

Lorens ózin jasyryp turǵan qarańǵy jerden súrine qabynyp shyqty da, jaryq túsip turǵan kresloǵa jalp etip otyra ketti. Taǵy da ahylap-úhilegen tereń tynys estildi.

— Meniń ózime eshteńe bolǵan joq, Kıt, al jańaǵy estigeniń — shyndyq.

Kıt oqys alǵa attap kelip, inisiniń júzine úńile qaraǵan. Qaraǵan da, birden túsingen: ıá, bul shyndyq, úreı men abyrjýǵa toly myna kózqarastan mysqaldaı "oıyn" bilinbeıdi. Larrıdiń bul kózi óz kózi emes sekildi. Kıttiń júregi shymyrlap ketti — tek úlken baqytsyzdyqqa, naǵyz kesepatqa dýshar bolǵan adam ǵana osylaı qaraıdy. Alaıda Kıttiń jan-júregin eljiretken jańaǵy aıaýshylyq sezimin endi áldebir ashý-yza aýystyra bergen.

— Qudaı úshin, aıtshy sen?! Ne bylyqtyryp keldiń taǵy da?

Artynsha daýsyn báseńdetip, aıaǵyn mysyqsha basyp júrip ketti de, esikti ishke qaraı qattyraq jaýyp, qaıtyp keldi. Lorens kreslony kamınge qaraı jyljytyp qoıyp, búkireıip, tyrtıǵan búkil aryq denesimen otqa eńkeıe otyrdy.

Onyń bórik astynan kógildir kózine ıretile túsip turǵan shashy men araqtan totyqqan beti áli de adamdyq keıpin tym joǵalta qoımaǵan.

— Jetti, Larrı! Jyndanba endi... menimen oınap qaıtesiń.

— Aıttym ǵoı, bul shyndyq dep! Men kisi óltirip kelip turmyn!

Qyzbalanyp qattyraq shyqqan osy daýys Kıtke tóbesine aqtara salǵan muzdaı sý sıaqty áser etken. Aý, mundaı sózdi qalaı qatty aıtýǵa bolady? Kenet Lorens saýsaqtaryn sytyrlata bastady. Osy bir qımylda qanshama qasirettiń jatqanyn sezgeni sondaı, Kıttiń beti bezgek tıgendeı dirildep ketip edi.

— Sen nege buny aıtýǵa týra maǵan keldiń?

Ottyń jyltyldaǵan jaryǵy Larrıdiń betine erekshe bir óń berip, qubylta túskendeı boldy.

— Endi kimge baram? Maǵan endi ne isteý kerek, senen sony bileıin dep keldim, Kıt. Polısıaǵa habarlaý kerek pe, joq pa?

Praktıkalyq máselege bulaı tikesinen bir-aq kóshý Kıttiń júregin zý etkizdi. Degenmen salmaqty daýyspen:

— Al aıtshy?.. Qalaı... bunyń bári qalaı boldy? — dedi. Bul suraqtan keıin aýyr da sumdyq tús sıaqty birdeńeniń arty shyndyqqa aınala bastaǵan.

— Bul qashan boldy?

— Ótken túnde.

Larrıdiń júzinde tek sábıge tán páktik, adaldyq tunyp turýshy edi. Buny Kıt buryn da talaı baıqaǵan. Joq, budan advokat shyqpaıdy. Kıt suraǵyn odan ári jalǵady.

— Qalaı? Qaı jerde? Bárin de ret-retimen basynan bastap baıanda. Má, kofe iship al, bul mıyńdy sergitedi.

Larrı kógildir shynyny qolyna alyp, sýyp qalǵan kofeni dem almastan iship saldy.

Iá, — dedi sosyn. — Bul bylaı boldy, Kıt... Birneshe aı buryn bir qyzben tanysqanmyn...

"Taǵy da áıelder!"

— Iá, sosyn... tanystyń, — dedi Kıt tis arasynan syzdyqtatyp.

— Tanystym... Onyń aıtýyna qaraǵanda, on alty jasqa tolǵan kezinde ákesi, polák, osy jerde óledi de, ol qara basy qalqaıyp jalǵyz qalady. Sol kezde, týra sol úıde jartylaı amerıkandyq Ýolen degen bireý turady. Jap-jas, áp-ádemi qyzǵa onyń kózi túsedi de, úılenedi... nemese úılengen syńaı tanytady... Biraq birer jyl ótpeı jatyp, qolynda kóterip júrgen alty aılyq balasymen qosa... ekinshi nárestege jáne júkti bop júrgen kezinde, ony tastap ketedi. Sosyn jańa týǵan qyzylshaqasy shetinep ketedi de, ózi ázer degende tiri qalady. Budan soń ekinshi bireýmen qosylǵansha ashtan buratylyp, óz kúnin ózi áreń kórip júredi. Sóıtip jańa kúıeýimen eki jyldaı turǵan kezde, Ýolen qaıta paıda bola qalyp, ony kúshtep júrip ózine qaıtaryp alady. Onymen qoımaı áı-sháı joq, jas áıeldi ıtshe tepkilep sabaýdy ádetke aınaldyrady. Sosyn taǵy da tastap ketedi. Men onymen tanysqan ýaqytta, es bilip qalǵan ekinshi balasy da qaıtys bolyp, kez kelgenmen jatyp júrgen kezi edi.

Lorens kenet Kıttiń betine qaraı qalǵan.

— Eger shyndyǵymdy aıtsam, men dál sondaı súıkimdi, sondaı meıirimdi áıeldi eshqashan kórgen emespin. Áıel deımin-aý! Ol bar-joǵy jıyrma-aq jasta ǵoı! Keshe men oǵan kelgen kezimde, álgi Ýolen degen haıýan taǵy da ony izdep júr eken. Meni kórgen boıda ilinise ketti, boqtady, balaǵattady. Aqyry qolyn kóterip, tura umtyldy. Mynany kórdiń be? — Larrı mańdaıyn syryp ótken judyryq izin kórsetip qoıdy. — Al men ne istedim?.. Alqymynan shap berip, qysa tústim, sosyn bosatqan kezde...

— Iá, sosyn?

— Ol ólip qalypty. Men sonda ǵana ony art jaǵynan qatty qysyp, salbyrap turǵan áıeldi kórdim.

Ol taǵy da saýsaqtaryn sytyrlatyp qoıdy.

— Al, sodan keıin ne istediń? — dedi Kıt sustanyp.

— Biz onyń janynda uzaq otyrdyq. Sosyn men ony ıyǵyma kóterip aldym da, kósheniń bir buryshyna, arka astyna aparyp tastadym.

— Alys pa?

— Elý ıardtaı bop qalar.

— ...Bireý-mireý kórip qalmady ma?

— Joq.

— Bul týra qaı ýaqytta boldy?

— Túngi saǵat úshte.

— Sosyn ne istediń?

— Úıge qaıtyp keldim... Áıeldiń janyna.

— Qurǵyr-aý, nege óıttiń? O, qudaı!

— Ol jalǵyz qalýdan qoryqty. Men de solaı, Kıt.

— Bul qaı jer ózi?

— Sohoda. Borr-oý-strıttegi qyryq ekinshi úı.

— Al arka?

— Glav-Leın buryshynda.

— Ne deıt? Aý, buny men gazetten oqydym ǵoı.

Kıt ústelde jatqan gazetti julyp alyp, oqı jóneldi: "Búgin tańerteń Sohodaǵy Glav-Leın kóshesi boıyndaǵy arka astynan belgisiz bireýdiń máıiti tabyldy. Alqymyndaǵy saýsaq izderi onyń kúshpen óltirilgenin aıǵaqtaıdy. Máıit tonalǵanǵa uqsaıdy, qaltasynan eshteńe tabylmaǵandyqtan onyń kim ekenin anyqtaýǵa ázirge múmkindik bolmaı otyr".

Demek — bári de shyndyq bolǵany! Kisi óltirilgen! Óltirgen — óziniń týǵan inisi! Kıt oǵan burylyp:

— Sen buny gazetten oqyp bildiń be, álde túsińde kórdiń be?.. Estip tursyń ba sen, tús kórdiń be deımin saǵan! — dedi.

— Átteń, osynyń bári solaı bolsa ǵoı, Kıt! — Endi Kıttiń ózi saýsaqtaryn sytyrlata bastaǵan.

— Máıitten sen birdeńe aldyń ba?

— Biz alysyp júrgende, myna bir zaty túsip qalǵan. Larrı ońtústik-amerıkandyq bos konvertti aǵasyna usyndy, onda mynadaı mekenjaı kórsetilgen edi: "Patrık Ýolen, Saımona qonaqúıi, Ferrer-strıt, London". Kıttiń júregi taǵy da zyrq ete qaldy.

— Tasta buny kamınge! — dedi ol, biraq artynsha otqa túsken konvertti sýyryp alǵysy kelgendeı kamınge qaraı eńkeıe berdi. Bunysymen ol qylmyskermen aýyz jalasqandaı kórinip ketti de, otqa sozǵan qolyn qaıta tartyp ala qoıdy. Qaǵaz qaraıyp, búrisip baryp, kúlge aınaldy.

Kıt taǵy da inisin suraqtyń astynan aldy.

— Maǵan kelip, osynyń bárin aıtýǵa seni ne ıtermeledi?

— Mundaı istermen sen jaqsy tanyssyń ǵoı. Men ony tipti de óltirgim kelgen joq. Men ol áıeldi súıemin. Endi ne isteýim kerek men, Kıt?

Bul netken mojantopaı ózi! Ne isteımin deıdi taǵy! Búıtpeseń Larrı bolasyń ba!

— Qalaı oılaısyń, seni eshkim kórgen joq pa?

— Kóshe qap-qarańǵy, typ-tynysh bolatyn, onda beısaýat eshkim kórinbegen.

— Al, ol úıden qashan shyǵyp kettiń?

— Jetiler shamasynda.

— Sosyn qaıda bet aldyń?

— Úıge.

— Fısroı-strıtke?

— Iá.

— Seniń qalaı shyqqanyńdy bireý-mireý kórmedi me?

— Joq.

— Osy ýaqytqa deıin ne istediń sen?

— Óz úıimde otyrdym.

— Eshqaıda shyqqan joqsyń ǵoı?

— Joq.

— Ol áıeldi de kórmediń be?

— Joq.

— Demek, osy ýaqytqa deıin onyń ne istegenin bilmeısiń ǵoı?

— Joq.

— Ol seni satyp ketýi múmkin be?

— Eshqashan!

— Al ol osyndaı sátte ne istep, ne qoıǵanyn bilmeıtin bireý emes pe?

— Joq.

— Ekeýińniń jaqyndasyp júrgenderińdi taǵy kim biledi?

— Eshkim.

— Eshkim?

— Al kim biledi dep oılaısyń, Kıt?

— Keshke sen oǵan ketip bara jatqanyńdy bireýler kórmedi me?

— Joq. Ol birinshi qabatta turady. Úıdiń kilti mende de bar.

— Ákelshi ony maǵan. Ekeýińe ortaq taǵy ne bar qaltańda?

— Eshteńe.

— Al úıde?

— Eshteńe.

— Eshqandaı fotosýret...hat?..

— Joq.

— Jaqsylap túsir esińe!

— Eshteńe joq.

— Sen oǵan qaıta kelgen kezde de eshkim kórmedi me?

— Joq.

— Al tańerteń shyǵyp bara jatqanyńda?

— Eshkim.

— Tamasha! Otyr, men oılanýym kerek.

Iá, bul qarǵys atqan is týraly jan-jaqty oılaný kerek. Tereń oılaný kerek. Biraq Kıt ózin jınaqtaı alar emes. Oılary san saqqa júgiredi. Sosyn taǵy da inisin suraqtarmen qınaı bastady.

— Bul onyń Ýolen qaıtyp oralǵannan keıingi birinshi kezdesýi me?

— Iá.

— Osylaı dep onyń ózi aıtty ma saǵan?

— Áıeldiń qaıda turatynyn ol qalaı bilgen?

— O jaǵyn bilmedim.

— Sen qatty mas pa ediń?

— Men tipti de mas emes edim.

— Sonda qansha ishtiń?

— Túk emes, bir shólmekke jýyq qyzyl sharap.

— Sonymen... men ony óltirgim kelmedi deısiń ǵoı.

— Qudaı kýá, ondaı nıette bolǵam joq.

— Jaqsy, bunyń ózi de dátke qýat. Al arkany nege tańdadyń?

— Maǵan birinshi kezikken qarańǵy jer sol boldy.

— Onyń býyndyrylyp óltirilgeni denesinen biline me?

— Qoıshy, Kıt!

— Men biline me dep turmyn saǵan?

— Iá.

— Tym óreskel kórine me?

— Iá.

— Kıiminde áldebir belgiler qalǵanyn baıqaı aldyń ba?

— Joq.

— Nege?

— Nege? O, qudaı! Al óziń elestetip kórshi: eger buny istegen bolsań!..

— Sen beti tym búlingen deısiń. Biraq ony tanýǵa bola ma?

— Bilmeımin.

— Áıel onymen turǵan kezde, úıleri qaı jerde bolǵan?

— Pımlıkoda ǵoı deımin.

— Sohoda emes pe áıteýir?

— Joq.

— Ol áıel Sohoda qashannan beri turady?

— Jylǵa jýyq.

— Ylǵı da sol páterde me?

— Iá.

— Sol úıde turatyn nemese sol kóshede turatyn bireý ony Ýolenniń áıeli dep bildi me?

— Olaı dep oılamaımyn.

— Menińshe, ol kánigi sýtıner-jeńgetaı bolǵan.

— Belgili boldy. Jáne ol ýaqytynyń kóbin shet elde ótkizgen bolar?

— Iá.

— Sen bilmeısiń be, ol polısıanyń kóz qyrynda bolǵan joq pa?

— Bul týraly eshteńe estimedim.

— Endi tyńda, Larrı. Qazir týra úıińe tart ta, men kelgenshe eshqaıda shyqpa. Men saǵan tańerteń kelemin. Osyǵan kelistik qoı?

— Kelistim.

— Men búgin qonaqta bolamyn, biraq seniń máseleńdi umytpaımyn. Jan-jaqty oılastyramyn, ishpe! Aýzyńa ıe bol! Ózińdi qolǵa al.

— Meni uzaq qamap, sarǵaıtyp qoımashy, Kıt! — Iapyraı, myna bozarǵan bet, myna kóz, myna dirildegen qol — qandaı aıanyshty edi!

Óz boıyn bılegen jekkórinishke, yzaǵa, úreıge qaramastan Kıt inisin aıaı turyp, onyń ıyǵyna qol saldy.

— Myqty bol!

Sosyn kenet: "Qudaıym-aý, meniń ózime de endi qanshama myqtylyq kerek!" dep oılady.

II

Bir adamdar erik kúshiniń qudiretimen ózin tek bir ǵana mándi ispen shuǵyldanýǵa kúshtep, ony jerine jetkizbeı qoımaıdy, al dál sondaı kúsh-qýaty bar, biraq ózin tizgindeı almaıtyn endi bireýler bir isti bastap, bir isti tastap júre beredi. Mundaı adamdardy erik-jiger qudaıy Nemezıdanyń ózi jónge salýy ekitalaı. Kerisinshe, qıyn bir jaıǵa tap bolǵanda olardyń: "Bosqa tyrashtanýdyń keregi ne? Erteń bárimiz de ólemiz!" degen dálelsymaǵy daıyn turady.

Larrıdiń Kıtke kirip shyǵýy ony bir jaǵynan — sál jeńildetip tastaǵanmen, ekinshi jaǵynan — múlde saly sýǵa ketirip, tipti túńildirip jibergen de, bul kóńil kúıine jáne bir lajsyzdyq qosylyp, birde júgire jónelip, birde kibirtikteı basyp kele jatty. Larrı aǵasynan shyqqan kezde, úıine baryp, typ-tynysh jatýǵa berik bekinip edi. Biraq úsh júz ıardtaı júrmeı jatyp janynan da, táninen de sonshama bir kúızelis pen sharshaýdy sezgeni sondaı, eger qaltasynda tapanshasy bolsa tabanda ózin atyp tastaýǵa ázir-di. Osy sátte tipti jap-jas, baqytsyz, sorly áıel týraly, onyń buǵan degen sumdyq mahabbaty týraly, sońǵy bes aıda buǵan úlken súıeý bolyp, bul esh ýaqytta bastan keship kórmegen tátti sezim syılaǵan sol áıel týraly aıanyshty oıdyń ózi de bunyń mynadaı sumdyq jan kúızelisi kezinde eshqandaı bóget bola almas edi. Óz qumarlyq-qyzyqtarynyń qulaq kesti quly bolyp, kez kelgen kóńil kúıiniń yrqymen taıqy mańdaıyn taýǵa bir, tasqa bir soqqan mundaı ıt tirlikti budan ári soza berýdiń keregi ne? Osyny bir-aq sátte bitirip, nege máńgilik typ-tynysh jatpasqa?

Larrı ózi men súıiktisi ekeýi sumdyq oqıǵa bolyp ótkennen keıin bir-birin qushaqtap, bir sátke bolsyn mahabbat aıasynda jandaryna aldanysh izdep, túni boıy kirpik ilmeı ótkizgen qyrsyq úıdiń janyna jaqyndap qalǵanyn da sezbeı qalypty. Oǵan kirip shyqsa qaıtedi? Biraq Kıtke bergen ýádesi qaıda? Eshqaıda burylmaımyn, týra úıge baram dep edi ǵoı oǵan! Nege, nege ǵana mundaı ýáde berdi oǵan! Dárihananyń jap-jaryq shynysynan Larrı óziniń túrin kórip úlgerdi. Beıshara bireý! Esine kútpegen jerde baıaǵyda ózi Pera kóshesiniń boıynan taýyp alǵan áldebir kúshik tústi. Tuqym-tegi belgisiz sol kúshik nege ekeni belgisiz, buǵan birden jabysa túsken. Eldiń saltyna qaıshy kelse de, Larrı ony ózi toqtaǵan úıge alyp kelip, baǵyp-qaǵa bastaǵan. Kóp ýaqyt ótpeı-aq oǵan baýyr basyp ketkeni sondaı, ony kóshedegi qańǵybas ıtterge bergenshe ózi atylyp ólýge daıyn turǵany bar. Sosyn taǵy... budan on eki jyl buryn... Bul birde túriktiń usaq tıyndarynan jasaǵan jeń-túıme (zaponka-aýd.) taýyp alyp, ony shashtarazda isteıtin ıtmurynnyń gúlindeı ádemi qyzǵa syılaǵan. Qarymyna bir súıdirýdi ótinip edi. Qyz buǵan betin tosqanda, onyń sulýlyǵy da, rıasyz alǵysy da, ottaı janyp turǵan ystyq lebi de Larrıdi keremetteı bir sezimge bólegen — bul sezimde áldebir náziktik pen beıkúná uıalys ta jatyr edi. Budan soń qyz bunyń ustasa ýysynda, qyssa qushaǵynda ketetinin bul bildi. Alaıda Larrı sodan keıin shashtarazǵa qaıta soqqan joq, ne úshin ekenin ózi de túsinbegen. Sol gúldi kezinde úzip almaǵany durys boldy ma, joq pa — buny Larrı qazir de bilmeıdi. Odan beri bul kóp ózgergen sıaqty! Al ómir degen — adam túsingisiz birdeńe ǵoı. Óte túsingisiz. Búgin alshań-alshań basyp júresiń, al erteń ne bolaryn, seni ne kútip turaryn múlde bilmeısiń. Shirkin, anaý Kıt sıaqty bolsa ǵoı — qandaı tabandy, eki aıaǵyn tik basyp turyp karerasyn qalaı jasaıdy, sózimen de, isimen de, jurtty ózine qalaı qaratady! Bul baıaǵyda, bala kezinde osy Kıtti áldebir mazaǵy úshin óltirip tastaı jazdaǵan. Kelesi bir joly Ońtústik Italıada attardy aıaýsyz soǵa bergeni úshin kóshir jigitti de ólimshi etip sabaǵany esinde. Al endi myna jeksuryn amerıkandyq jap-jas jazyqsyz áıeldi ábden qorlap bitken. Al ony bul, osy Kıttiń ózi óltirdi! Ánsheıinde tyshqan murnyn qanatpas adam... kisi óltirdi!

Jolda, dárihana mańdaıshasyna kózi túskende... eger alda-jalda buny tutqynǵa alatyn bolsa, odan buny op-ońaı qutqaratyn erekshe bir zattyń óz úıinde turǵany oıyna orala qaldy. Iá, budan bylaı ol sol bir aq tabletkany qaltasyna salyp júrmeı úıden attap baspaıtyn bolady. Janyńa jaı tapqyzatyn qandaı tamasha oı! Adam ózine-ózi qol jumsaýǵa bolmaıdy deıdi. Mundaıdy aıtatyn mártsymaqtar eń aldymen bunyń kórgenin kórip alsyn! Bunyń ǵana emes, jer betinde qorlyq-zorlyq ataýlydan ábden japa shegip bitken mıllıondardyń kórgen kúnin kórip alsyn! Joq, bundaıdy kórgenshe ólgen artyq!

Ol brom alýǵa dárihanaǵa kirgen, sosyn aptekashy dári daıyndap bitkenshe sharshaǵan at sıaqty bir aıaǵyn búgip, demalyp turyp edi.

Iá, ol bir adamnyń ómirin qıdy, biraq ol qandaı ómir. Ári-beriden soń kún saıyn mıllıon tirshilik ıesi óledi, solardyń qanshamasy ózderin osyǵan jetkizedi deseńshi! Degenmen ólimge ókinbeı-aq qıa salatyn dál sondaı haıýan adam bul ómirde joq shyǵar. Ómir! Qas-qaǵymdyq sát, túkke turǵysyz dúnıe. Osyny bile tura, ony oılaǵanda, júrektiń syzdap ketetini nesi eken?

Aptekashy dárini alyp keldi.

— Uıqyńyz qashyp júr me, ser?

— Iá.

"Ómirińdi óksitip júrsiń be? Túsinem!" degendeı boldy aptekashynyń kózi. Bulardyń jumysy da qyzyq: adamnyń densaýlyǵy úshin kúni boıy bir tynbaı áldebir untaq, áldebir suıyq zattardy daıyndaıdy da júredi. Osyndaı da kásip bolady-aý!

Dárihanadan shyǵyp bara jatyp, Larrı óz betin aınadan kórip qaldy — qudaı-aý, adam óltirgen adamǵa múlde uqsamaıdy — tym sabyrly. Kerisinshe ómirge qushtarlyq, jarqyn reń baıqalady, tipti qazirgi kúreńitip turǵan kezdiń ózinde odan bir izgiliktiń nyshany sezilgendeı. Adam mundaı isti istep alyp, qalaısha óstip túk bolmaǵandaı tura alady?

Larrı basynyń sol de bolsa sergip, aıaǵynyń áldenip qalǵanyn sezdi de, jyldamyraq júrip ketti.

Adamnyń bir mezette ári kúırep, ári jeńildep sala berýi qandaı qyzyq qubylys! Ózińdi aýyr oılardan aldarqatý úshin bireýlermen kezdeskiń keledi, sóıleskiń keledi — jáne sol bireýlerden qorqasyń da. Bul qandaı jeksuryndyq!

Larrı endi sense — eki-aq adamǵa senedi. Solar ǵana buǵan qorqynysh týdyrmaıdy. Olar — óziniń súıiktisi men Kıt qana. Joq, bálkı, Kıttiń ózi de... jo-joq, esh ýaqytta qatelespeıtin, taqýalyqqa jetken adam men Larrı arasynda qandaı ortaq nárse bolýy múmkin? Ol — ózi jóninde eshteńe bilmeıtin, bilgisi de kelmeıtin adam bop qalyptasqan, onyń búkil ómiri — senimdi de sergek qımyldarǵa negizdelgen. Árıne, seniń búkil sheshimińdi maltyqtyryp qoıatyn sýsyma qum sıaqty bolǵan jaman, alaıda sezim ataýly men náziktik degendi belinen basyp júre beretin Kıtke uqsaýǵa bola ma? Eshqashan! Ol seniń týǵan aǵań bolsa da, ondaı janmen joldas bolýǵa bolmaıdy. Larrı úshin endi ómirdegi eń jaqyn adam tek Vanda ǵana. Tek sol ǵana buny túsinip, bunymen syr bólise alady. Larrıdiń osal tustaryna keshirimmen qarap, ol ne istep qoısa da, qandaı jaǵdaıǵa tap bolsa da, ony shyn súıe biletin de — tek sol áıel ǵana.

Larrı temeki tartyp alý úshin áldekimniń podezine kirgen.

Osy mezette kenet oǵan keshegi máıitti aparyp tastaǵan arkadan ótip kórsem qaıtedi degen qaýipti bir oı kelgen, bul — eshbir máni de, maǵynasy da joq, tek ánsheıin úreı ǵana shaqyratyn, qasiretti jerdi qaıta bir kórsem degen kózsiz, esepsiz nıetten týǵan oı edi. Larrı Borroı-strıtti qıyp ótip, sholaq kóshege tústi. Bul jerde jan balasy joq edi, ol munda jalǵyz ózi júrip kele jatyp, tek kósheniń ekinshi basynda ǵana alasa boıly bir erkekti ushyrastyrdy; bul adam syqsyń-syqsyń etip turǵan kóshe jaryǵymen buǵan qarsy kele jatty. Qudaı syrtqy túrdi bergen-aq eken! Araqqa kúıip, totyǵyp ketken kókshil bet... aqshýlan tartyp, úrpıgen jaq jún... alaq-julaq etken isingen kóz... qurt jegen sap-sary tis... Kıimi alba-julba, bir ıyǵy bir ıyǵynan joǵary, aıaǵyn aqsaı basady. Ózinen de sorly bul adamǵa degen Larrıdiń aıanyshy oıanyp shyǵa keldi. Mynanyń qasynda Larrıdiń kúni kún sıaqty.

— Baıqaımyn, baýyrym, jaǵdaıyń máz emes-aý, — dedi bul oǵan.

— Menen ne jaǵdaı suraısyń, — dedi ol qyryldaǵan daýyspen. — Meniń aıym esh ýaqytta ońynan týǵan emes... Al men kezinde sváshennık boldym desem, senesiń be?

Onyń betine úıirile qalǵan kúlki saıqymazaqtyń kúlkisindeı jasandylaý kórindi.

Lorrens oǵan bir shılıń usynyp edi, ol kerek emes degendeı oǵan bas shaıqap qoıdy.

— Aqshańyzdy qaltańyzǵa sap qoıyńyz, — dedi ol — Sizge qaraǵanda búgin meniń baı ekenime senińiz. Degenmen nıetińizge raqmet. Men sıaqty quryp bitken adamǵa bunyń ózi aqshadan áldeqaıda qymbat.

— Jaqsy aıttyńyz.

— Iá, — dep qoıdy beıtanys. — Men qusap ómir súrgenshe ólgen artyq. Men qazir ózimdi syılaǵandy qoıǵanmyn... Ash adamǵa ar-namys qashanǵy azyq bolady dep jıi oılaýshy edim.

Kópke barmaıdy eken. Bul jaǵynan maǵan senýińizge bolady. — Osyndaı bir yrǵaqty, qyryldaǵan daýyspen ol taǵy:

— Siz kisi ólimi týraly oqydyńyz ba? Ol týra osy jerde bolǵan. Sony... osy jerdi óz kózimmen kóreıin dep kele jatyrmyn, — degendi qosyp qoıdy.

"Men de!" degen sózdi Larrı abaısyz aıtyp qala jazdap, shoshyǵannan tilin tistep aldy.

Sizge sáttilik tileımin. Qaıyrly tún! — dep, bul asyǵa basyp júrip ketti. Sosyn ishtegi kúlkisin ázer tyıdy. Bul ne ózi, bul istegen kisi ólimi týraly búkil London qulaqtanyp úlgirgen be? Tipti jańaǵy beıshara da?..

Iİİ

Saǵat onda atylatynyn bilse de, segizde jaıbaraqat shahmat oınap otyratyn adamdar bolady. Mundaı adamdar árqashan oıǵa alǵan isin oryndamaı qoımaıdy, epıskoptar, redaktorlar, sottar, premer-mınıstr men ósimqorlar, generaldar osylardyń arasynan shyǵady; úkimet te óz jurtyn osylarǵa senip tapsyrady. Olardyń júıkeleri temirdeı berik, ne nárseni salqynqandy qabyldaıdy. Mundaı adamdar jáne bos qıalǵa berile de qoımaıdy (berilse de óte shamaly ǵana), biraq osy qasıetke berik ıe bolǵan olar poezıa men fılosofıany kóp moıyndaı da bermeıdi. Bul adamdar — arman-qıal degenderdi aqyl-parasatqa baǵyndyra otyryp, mundaı sezimderdi qajet kezinde erkine jiberip, qajetsizde tejeı de biletin — bárinen buryn faktorlar men sheshimderdi joǵary qoıatyn adamdar... jel yrǵaǵan kól jaǵasyndaǵy qamystyń shýylyna, kók aspanda qalyqtap ushqan qustardyń qanat sýylyna qulaq tosyp turǵan kezinde sen olardy eske de almaısyń.

Tellassondardyń dastarqany basynda Kıt Darrant qajetine oraı ózin dál osy tektes adam retinde ustap otyrdy. Ol Portlend-Pleıstegi Tellassondardyń úlken úıinen shyqqanda saǵat týra on birdi soqqan. Jol boıy bárin de jan-jaqty oı tarazysyna salý úshin kúıme jaldaǵan joq, asyqpaı jaıaý tartty. Bunyń qyzmettegi dál qazirgi jaǵdaıynda... tap bola qalǵan myna qyrsyqty kórmeısiń be! Sýdıa dárejesine jetýge bir-aq súıem qalyp turǵanda, qylmyskerdiń rýhanı demeýshisi bolmaq pa sonda! Adamdardy osyndaı quldyraýǵa jetkizetin jetesizdikti jek kóre otyryp, ol bul istiń bárin aqylǵa syımaıtyn baryp turǵan las ta nas dúnıe dep esepteıdi, tipti bul týraly oılaýdyń ózi sumdyq endi! Biraq qalaı dese de, qalaı oılasa da, buǵan aralaspasqa jáne bolmaıdy — óıtkeni bunyń aldynda qudireti kúshti ınstınkti eki jaǵdaı tur: ózin-ózi saqtaý jáne týysqandy da qorǵaý.

Keshki jyly lebinen áli de tolyq aryla qoımaǵan eskek jel lekı esip tur, biraq jańbyr joq, kún ashyq. Kıt ystyqtap ketti de ton túımelerin aǵytyp tastady. Jaısyz, mazasyz oılar onyń júzin tipten sustandyra túsken: ishtegi árbir usaq-túıek oıdyń biri de syrtqa shyǵyp ketpesin degendeı juqa erinderin jymqyra tistep alǵan. Kóshe jıegindegi súrleý jolda ary-beri aǵylyp jatqan adamdarǵa ol qabaq shyta qarap qoıdy. Keshkilik osy jaryq kóshege qaptaı kelip jatatyn syry jumbaq, kóńilderi shat bul adamdar Kıtke bir túrli jaǵymsyz kórindi de, qarańǵylaý kóshege burylyp ketti.

Qandaı sumdyq oqıǵa! Kıt onyń bolǵanyna sengenmen qalaı bolǵanyna mıy jeter emes: kisi óltirý bunyń túsiniginde bir jandy kórinis emes, eshqandaı joqqa shyǵarýǵa kelmeıtin fakt.

Larrıde bir jaman nıet bolǵan joq, bul kúmánsiz. Biraq ne deseń de, kisi óltirýdiń aty — kisi óltirý. Larrı sıaqty erik-jigerden aıyrylǵan, óz jónin biletin, sezimge boı aldyrǵan adamdar salqynqandylyqpen sanaly túrde qylmys jasaýǵa beıim be? Ólgen Ýolen óz ajalyn ózi surap alǵan jan, ol týraly bas qatyrýdyń da qajeti joq! Alaıda qylmys... zańdy buzý... óreskeldik! Qylmys jabýly tur, al bul, Kıt, ony jabýǵa qatysýshynyń biri! Solaı bola tursa da... inisin satý... árıne, Kıtten buny eshkim talap etpeıdi! Másele tek Larrıge qandaı aqyl-keńes berýde ǵana. Aýyz ashpaýǵa jáne qashyp ketýge! Bul qolynan kele me? Múmkin... tek eger Larrı budan eshteńeni búgip qalmaǵan bolsa. Alaıda ana qyz! Eger onyń kisi ólimimen baılanysy anyqtalyp qalar bolsa, ol Larrıdi satyp ketpesine kim kepil bola alady? Mundaı keıiptegi áıelderdiń bári birdeı: jeńil oıly, aýmaly-tókpeli, abaısyz... qoǵamnyń naǵyz sorlary. Al sosyn ne bolady? Larrıdiń búkil qalǵan ǵumyry osy qylmystyń úreıli elesimen ótedi, qaıda qashyp barsa da bul onyń kúndiz oıynan, túnde túsinen shyqpaıdy, ishken kezde qaı kúni aýzymnan shyǵyp keter eken dep qashan da qaltyraıdy da júredi. Buny oılaýdyń ózi qorqynyshty. Al múmkin moıyndaǵany durys bolar? Kıt dir ete qaldy: "Koróldiktiń kórnekti advokaty mıster Kıt Darranttyń inisi..." Sonan soń — jeńil júristi áıeldiń úıine barý, onyń kúıeýimen tóbelesý, ony abaısyzda óltirip alý, máıitti úıden alyp shyǵyp, arka túbine aparyp jasyrý... Mine, sumdyq dabyra! Tipti ólim jazasy bolmaǵan kúnniń ózinde ǵumyrlyq túrmede otyrý!

Qalaısha erteń tańerteń Larrıge osyǵan kón dep keńes beredi?

Kıttiń esine bir sát baıaǵyda bir tutqynǵa barǵanda, Pentonollde kórgen taqyr bastar tústi. Betteri topyraqtanyp, kózderi japyraqtanyp ketken bir beıshara jandar edi olar. Endi Larrı de solardyń arasynda bolmaq pa? Onyń táı-táı basa bastaǵan kezinen bastap, bári-bári de Kıttiń kóz aldynda: mektepke barǵany... ilinip-salynyp kolejde oqyǵany... sosyn er jetken kezi... Kıt oǵan qaı ýaqytta da qamqor bolǵany. Qajet kezinde aqsha da berip, oǵan qosa uzaq-uzaq "ósıet" oqyǵany... Iá, bári-bári esinde, Larrı budan bes jas kishi edi, sheshesi ólgeli jatqanda buǵan jalǵyz tapsyrǵany — sol Larrıdiń jaıy bolatyn. Endeshe sol Larrı, bunyń jalǵyz inisi, qalaısha ǵumyr boıy tutqyndardyń ala-jolaq kıimin kıip, basy taqyraıyp, jaǵy opyraıyp, júreksiz, ımansyz túrme qyzmetshileri qoıdaı aıdaǵan qara tobyrdyń arasynda júredi! Jentlmen syndy bunyń týǵan inisi aıdan aıǵa, jyldan jylǵa sozylǵan, bar ıleýine kóndirgen quldyq ómirge moıyn usynyp júre bere me sonda? Kıttiń kókireginde quddy bir nárse úzilip ketkendeı boldy. Joq, múmkin emes! Oǵan mundaı keńes bere almaıdy. Alaıda bul jaǵdaıda Kıt esh jerde súrinip ketpes úshin bárin de tekserýi kerek, bárin de bilýi kerek. Glav-Leın, arka... Osy tustyń bir jerinde, alys emes. Kimnen surasam eken degendeı bul mańaıyn shola qarady. Buryshta polısmen tur eken, sham jaryǵy onyń tula boıyn tolyq kórsetedi; birden belgili — óz qyzmetine berilgen jan, ańǵarympaz, baıqaǵysh. Biraq Kıt onyń janynan únsiz óte berdi. Qyzyq, zań bar jerde adam ózin bir túrli qolaısyz sezine qalatyny nesi eken. Oǵan jete bergende Kıttiń esine inisi jasaǵan qylmys túse qalǵan! Osy mezette Kıt kenet burylystyń arǵy jaǵynda, birden solǵa qaraı Borroý-strıttiń bastalatynyn ańǵardy. Sosyn sol kóshege túsip, alǵa qaraı biraz júrip bardy da, qaıta keıin burylyp kelip, qyryq ekinshi nómirdiń janyna toqtady — iskerler keńsesiniń mańdaıshasy, ekinshi-úshinshi qabattarda túnergen qap-qara terezeleri bar shaǵyn úı; tómengi tereze qymtaı jabylǵan... biraq bir buryshynan bolmashy jaryq baıqala ma, qalaı? Larrı osy úıden kóterip shyqqan aýyr "júgin..." beli búgile túsip qaı jaqqa ala jóneldi eken?

Kıt osy bir las, biraq, qudaıǵa shúkir, qap-qarańǵy, tiri pendesiz kóshemen elý qadamdaı júrip ótti. Glav-Leınińiz de mine. Bir-aq tutam sholaq kóshe, al ana bir jerde...bul kóshe arkaǵa tirelgen — áldebir eki qoıma arasyn bıikten qosqan kirpish qurylys. Rasynda onyń túbi óte qarańǵy eken.

— Iá, ser! Týra osy jer! — Daýys shyqqan jaqqa Kıt óte sabyrly burylǵan. — Máıit, mine, osy jerden tabylǵan... Ol týra myna tusta jatyr eken... Al óltirgen adam áli tabylmapty... Sońǵy jańalyq osy, ser!

Kishkentaı jalba-julba adam buǵan arzanqol sary qaǵazǵa basylǵan, ýmajdalǵan gazet usyndy. Sabalaqtanyp betine túsip turǵan kir-kir shashtyń arasynan sileýsin kóz syǵalaıdy, al daýsynan óz taýarynyń baǵasyn kóterip turǵandaı syńaı seziledi. Kıt oǵan eki pens berdi de, gazetti aldy. Bir jaǵynan, kóńili de jaılanyp qaldy — mynadaı jap-jas jigittiń osy jerde júrýine qaraǵanda, bul oqıǵa basqalardy da qyzyqtyrady eken ǵoı. Shamnyń kómeski jaryǵymen Kıt mynany oqydy: "Glav-Leın oqıǵasynyń qupıasy. Ólgen adamnyń kim ekeni anyqtalmaǵan. Kostúminiń poshymyna qaraǵanda, sheteldik sıaqty". Gazet satqan jigit áldeqaıda joǵalǵan, sosyn Kıt osy kóshemen jaılap basyp, arka jaqqa kele jatqan polısmendi kórdi. Nege ekeni belgisiz, sálden soń ol toqtaı qaldy. Árıne, ony bu jaqqa súırep kele jatqan — tek osy jerdiń "qupıasy" ekeni belgili, aıtqandaı-aq, áne ol arka jaqqa muqıat qaraı bastady. Sosyn ol Kıtpen qatarlasa berdi, Kıt ony birden tanydy — jańa ǵana janynan ótken polısmeniń osy. Ol Kıttiń túımesi aǵytylǵan jaǵasynyń astarynan appaq qardaı omyraýshany baıqap qalǵan soń, buǵan údireıe qaraǵanyn qoıa qoıdy. Kıt gazettegi habardy nusqap turyp:

— Bul máıitti osy jerden tapqan ba? — dedi.

— Iá, ser.

— Áli eshbir syry belgisiz be?

— Gazetke ápdaıym sene berýge bolmas. Meniń oıymsha, buny tekserýden bálendeı nátıje shyǵýy qıyn shyǵar.

— Bul jer óte qarańǵy ǵoı. Osyndaı jerge qalaısha túneýge bolady?

Polısmen bas ızep qoıdy.

— Londonda biz olardy keziktirmeıtin birde-bir arka joq.

— Gazetten oqýymsha... bylaı... máıitten eshteńe tabylmaǵan sıaqty ǵoı?

— Bir túıir zat joq. Qaltasy aqtarylyp qalǵan. Bul oramda kúdikti adamdar kóp turady... grekter, ıtalándar... taǵy sondaı birdeńeler.

Polısmenniń adamǵa sengen daýys yrǵaǵy qandaı jaǵymdy!

— Jaraıdy, qaıyrly tún!

— Jaıly jatyp, jaı turyńyz, ser. — Borroý-strıtke jetkende, Kıt burylyp artyna qaraǵan.

Polısmen joǵary kótergen qol shamynyń jaryǵyn arka ishine túsirip, áli de sol ornynda tur eken — "qupıa" syryn bilgisi keletin sekildi.

Endi, osy bir qarańǵy da qaltarys jerde ózi bolyp ketken soń, bunyń jospary áldeqaıda oń nátıje beretindeı kórindi. "Qaltasy aqtarylyp qalǵan". Bul degenińiz — ne Larrı óte saqtyq jasaǵan, ne bireý polısıa taýyp alǵanǵa deıin máıitti túk qaldyrmaı tonap ketken degen sóz. Ekinshisi senimdirek. Adam baspas netken meńireý jer bul! Larrı máıitti arkaǵa deıin kóterip aparyp, odan qaıta úıge jetkenshe, keminde bes mınýttaı ýaqyt ótken, sonda bir adamnyń baıqamaǵanyna qaıran qalasyń! Túngi saǵat úsh — eń meńireý ýaqyt. Endigi másele tek áıelge tireledi: Larrıdiń oǵan kelgenin nemese odan ketkenin bireý-mireý kórip qalmady ma? Sosyn... ol áıeldiń ólgen adammen baılanysy anyqtalyp qalǵan jaǵdaıda, ol aýzyna ıe bola ala ma? Kóshede tiri pende kórinbeıdi, tipti birde-bir terezede jylt etken jaryq joq, endeshe ne turys bar: Kıt kenet júrek jutqan bir sheshimge keldi; mundaıǵa tek shuǵyl áreket jasaýǵa ábden daǵdylanǵan, ózine-ózi sengen adam ǵana bara alady. Ol qyryq ekinshi úıdiń podezine batyl basyp jetip keldi — mundaı úıler tek túnde ǵana jabyq turady, sosyn Larrıden alǵan kiltterdiń bireýimen esikti ashyp kórgisi keldi. Kilt dál keldi de, ol gaz jaryǵy túsip turǵan dálizge ótti, edenge lınoleým tóselipti, sol jaqta — jalǵyz esik. Kıt bir sát batylsyzdaý turyp qaldy. Oǵan bárin de bilip kelgenin bildirýi kerek. Biraq sonymen qosa óziniń kim ekenin aıtpaǵany jón. Ol — Larrıdiń dostarynyń biri — bitti sonymen! Ony qorqytyp keregi joq, degenmen qalaıda bar shyndyqty aıtqyzyp alýy kerek. Bul qaýipti kýágerge óte abaılap jaqyndamasa bolmaıdy. Óte abaılap!

Bunyń esik qaqqanyna eshqandaı jaýap bolǵan joq.

Másele mánine jetkenshe, búkil júıkeńdi juqartyp bitetin osy bir báleli iske bas suqpasa qaıtedi? Ánsheıin ketip qalyp, Lorenske baryp, oǵan eshqandaı keńes bere almaıtynyn aıtsa she? Jaqsy, al sosyn? Joq, qalaıda bir áreket jasaýy kerek. Kıt esikti taǵy da qaqty. Jaýap joq. Kedergi ataýly qashan da Kıttiń jynyn qozdyratyn. Ony oılanbaı buzyp ótý onyń ómir sharty edi. Ol ekinshi bir kiltpen bul esikti de shydamsyzdana ashýǵa umtyldy. Kilt taǵy da dál keldi.

Qarańǵy bólmeniń bir túkpirinen bir túrli jeńildep qalǵan tereń tynys bilindi. "Ýh, jettiń be, áıteýir" degendeı. Artynsha sheteldik aksentpen sóılegen jumsaq daýys ta estilgen.

— Oı, bul senbisiń, Larrı! Esikti nege qaqtyń? Men qorqyp kettim ǵoı. Jaqshy shamdy, janym. Aý, kirseńshi endi!

Tas qarańǵyda shamnyń shyrtetpesin izdep júrip, Kıt ózine jabysa ketken jartylaı jalańash jyp-jyly deneni, moınyna oratyla ketken bireýdiń jup-jumsaq qolyn sezdi. Biraq osy sátte áıel budan oqys jalt berdi de, Kıt úreıge toly, alqyna demikken bir úndi qulaǵy shaldy:

— Bul kim?

Kıttiń arqasy shymyrlap ketti.

— Qoryqpańyz! Men Lorenstiń dosymyn.

Bólme typ-tynysh bola qalǵany sondaı, Kıt saǵattyń tyqyly men qabyrǵany sıpalap sham túımesin izdep júrgen óz qolynyń dybysyna deıin estip turdy. Aqyry sham da janyp, Kıt jatyn bólmeni bólip turǵan perde janynan qyzdy kórdi: ol uzyn qara paltosynyń jaǵasyn ıegine deıin kóterip tur eken, soǵan oraı qysqa qyrqylǵan qyzyl-qońyr buıra shashty basy denesinen erekshe bólinip kórindi. Qyz betiniń bozaryp ketkeni sondaı, úreıge toly baqyraıǵan — álde qońyr, álde kókshil kózi men sol ashylyp turǵan qyzǵylt erinderi gıps maskasyna jaqqan akvarel boıaýyn eske túsiredi. Onyń júzi shynshyldyǵymen, jigerli de qaısarlyǵymen tań qaldyrady, mundaı nyshan tek úlken qaıǵy ústinde ǵana baıqalatyny anyq. Tipti sulýlyqqa mán bermeıtin Kıttiń ózi bir sát abdyrap qalyp edi.

— Qoryqpańyz, men sizge eshqandaı zıandyq jasamaımyn, qaıta kerisinshe.Tize búgip, sizben áńgimelesýge ruqsat etińiz? — Kiltti kórsetip turyp, bul taǵy: — Eger Larrı maǵan senbese, buny maǵan bermes edi, ras qoı? — dedi.

Qyz qozǵalmady, al Kıtke osy sátte aldynda adam emes arýaq turǵandaı kórindi. Basyna kútpegen jerde oralǵan bul oı oǵan mysqaldaı da qyzyq bop kórinbegen. Kıt bólmeni barlaı qarap ótti; uqypsyzdaý jınalǵan úı-ishi tap-taza eken, qabyrǵada jıegi sarǵyshtaý metalmen kómkerilgen aına ilýli tur, onyń tómengi jaǵynda beti mármár ústel ornalasqan, qasynda — kóne maqpalmen qaptalǵan dıvan... Bul jıyrma jyldan beri mundaı úıdi kórmegen.

— Ótinem, otyryńyz, — dedi Kıt. — Sizdi qorqytyp alǵanym úshin ózińizden keshirim suraımyn.

Qyz qozǵalmaı turǵan qalpy:

— Siz kim bolasyz? — dep, sybyr ete qaldy. Qyzdyń úreıli daýysy Kıttiń kóńilin buzyp jiberdi de, barlyq saqtyǵyn umytyp:

— Men Larrıdiń aǵasymyn, — dep salǵan.

Qyz arqasynan bir aýyr júk túskendeı tereń tynys aldy, bul tynys Kıttiń júregine deıin jetken edi. Paltosyn áli de ıegine deıin kóterip turǵan qyz endi jaılap basyp kelip, dıvanǵa otyrdy. Kıt qazir ǵana baıqady, ol úıde kıetin týflıine aıaǵyn jalańash suǵa salypty. Kıt oryndyqty oǵan jaqyndatyp qoıyp otyrdy da:

— Túnniń bir ýaǵynda kelip, sizdiń mazańyzdy alǵanyma keshirim ótinem, — dedi. — Biraq másele mynada: ol maǵan bárin aıtyp berdi.

Bul oılap edi — qyz dir ete qalar nemese ah uryp betin basar dep. Biraq ol tizesine qoıǵan qoldaryn qatty qysa berdi de:

— Iá? — dedi tańdanyspen. Kıttiń boıy taǵy da titirkene qalǵan.

— Sumdyq oqıǵa!

Qyzdyń sybyry jańǵyryqtaı estildi:

— Iá! sumdyq! Sumdyq!

Kıttiń basyna kenet mynadaı oı kelgen: anaý jigit týra osy jerde, qazir bul otyrǵan jerde máıit bop qulap túsken shyǵar. Kıt edenge kóz salǵan kúıi bir sát únsiz qaldy.

— Iá, — dedi qyz sybyrlap, — osy jerde. Onyń qalaı qulap bara jatqanyn ylǵı da kórip turamyn.

Bul sóz qalaı aıtyldy deseńshi! Sondaı bir adam túsingisiz toryǵýmen, ashynýmen, ókinishpen! Óz ómirin qalaı bolsa, solaı ótkizgen, sonysy olarǵa úlken qasiret ákelgen osy áıeldi erikten tys qamyqtyrǵan ne eken?

— Siz óte jas kórinesiz, — dedi bul.

— Men jıyrma jastamyn.

— Siz ... meniń inimdi súıesiz be?

— Onyń jolynda ólýge barmyn.

Joq, bul qyzdyń daýsyndaǵy shynaıylyqqa, qara-qońyr slaván kózindegi shynaıylyqqa mysqaldaı senimsiz qaraýǵa bolmaıdy eken. Ne bul áıeldiń jas ómiri oǵan áli de tereń izin salyp úlgermegen, ne sońǵy saǵattardyń qasireti, múmkin tipti onyń Larrımen júrek tabystyrýynyń ózi ótken kúnder tabyn sypyryp áketken — qyzdyń bet-júzi sonshama ádemi kórinedi. Óz qyzmetiniń quzyrymen adam tabıǵatynyń san alýan qubylystaryn jaqsy bilip alǵan, qyryq jasyna deıin nebir qýlyq-sumdyqty meńgergen Kıttiń ózi de osy jıyrma jasar balanyń aldynda ózin senimsizdeý sezinip edi. Azdap kúmiljı otyryp, ol:

— Ony qutqarý úshin siz ne isteı alasyz, men osyny bileıin dep keldim. Tyńdańyz da, meniń suraqtaryma jaýap berip otyryńyz.

Qyz qoldaryn qysa túsip, baıaý til qatty.

— Jaqsy! Men sizdiń bar suraǵyńyzǵa jaýap beremin.

— Anaý... sizdiń... kúıeýińiz nashar adam ba edi?

— Sumdyq!

— Keshe ol sizge kelgenge deıin... qansha ýaqyttan beri ony kórmep edińiz?

— Bir jarym jyl.

— Siz onymen qaı jerde turdyńyz?

— Pımlıkoda.

— Sizdi osy jerde bireýler mıssıs Ýolen retinde bile me?

— Joq. Men bul jerge qyzym ólgennen keıin kelgem. Sodan beri jeńil-jelpi ómir súrdim. Men jalǵyz turamyn. Tanystarym da joq.

— Eger onyń kim ekenin anyqtasa, polısıa onyń áıelin izdeýi múmkin be ?

— Bilmeımin. Bizdiń úılengenimizdi ol eshkimge aıtqan emes. Men óte jas boldym. Menińshe, ol maǵan istegenin men sıaqty kóp qyzǵa da istegen bolý kerek.

— Qalaı oılaısyz, ol polısıaǵa belgili adam ba? Qyz basyn shaıqady.

— Ol óte qý edi.

— Sizdiń qazirgi aty-jónińiz kim?

— Vanda Lıvınska.

— Sizdi kúıeýge shyqqanǵa deıin osylaı atady ma?

— Vanda — meniń naǵyz atym. Al Lıvınska degendi ózim oılap taptym.

— Munda tura bastaǵannan beri ǵoı?

— Iá.

— Larrı keshegi oqıǵaǵa deıin sol Ýolen degendi buryn-sońdy kórip pe edi?

— Eshqashan.

— Al siz odan kórgen zábirlerińizdi Larrıge aıtyp pa edińiz?

— Iá. Sosyn, onyń ústine, ol Larrıge birinshi bop tap bergen.

— Iá. Men Larrıdiń syrylyp ketken jerin kórdim. Larrıdiń sizge kelgenin áldekimniń kózi shalyp qalmady ma?

— Bilmeımin. Larrıdiń aıtýynsha, eshkim baıqamaǵan sıaqty.

— Al siz qalaı oılaısyz, ony ... kóterip bara jatqanda da jan balasy kórmedi me?

— Men terezeden qarap turdym. Kóshede eshkim bolǵan joq.

— Al qaıtyp kele jatqanda?

— Eshkim.

— Múmkin tańerteń shyǵyp bara jatqanda kórgen bolar?

— Ekitalaı.

— Al sizge bireýler qyzmet jasaı ma?

— Kún saıyn tańǵy saǵat toǵyzda úı sypyrýshy kelip ketedi. Ol bir saǵattan artyq bógelmeıdi de.

— Ol Larrıdi bile me?

— Joq.

— Sizdiń dostaryńyz, tanystaryńyz bar ma?

— Eshkim joq. Men jalǵyz bolǵandy unatamyn. Al Larrımen tanysqannan beri jalpy eshkimdi kórmeımin. Sońǵy ýaqytta odan basqa maǵan keletin adam joq.

— "Sońǵy ýaqytta" degendi qalaı túsinemiz? Dálireginde qashannan beri?

— Bes aıdan beri.

— Siz búgin syrtqa shyqtyńyz ba?

— Joq.

— Sonda ne istedińiz?

— Jyladym, — dedi ol aǵynan jarylyp, sosyn qoldaryn qysyp, sózin ary jalǵady.

— Maǵan bola oǵan qaýip tónip tur. Men ol úshin qatty qorqamyn.

Kıt ony ymmen tynyshtandyryp qoıdy da:

— Maǵan týra qarashy! — dedi.

Qyz buǵan kirpik qaqpaı týra qarady. Iyǵyna jelbegeı jaba salǵan paltosynyń jaǵasy ashylyp ketti de, Kıt onyń tolqyǵannan jutqynshaǵy dir-dir etip turǵanyn baıqady.

— Eger jaǵdaı nasyrǵa shaýyp, qylmyskerdi osy úıden izdeıtindeı kún týa qalsa, tisińizden birdeńe shyǵyp ketpesine siz sene alasyz ba?

Qyzdyń kózi ushqyndanyp shyǵa keldi. Sosyn ornynan turyp, kamın janyna bardy da:

— Munda qarańyz! — dedi. — Onyń maǵan syılaǵan barlyq zatyn tipti fotosýretin de órtep jiberdim. Mende qalǵan túgi joq.

Kıtte ornynan turdy.

— Óte jaqsy! Sosyn taǵy bir suraq: sizdi...polısıa bile me... bylaı... jeńil júristerińiz úshin?

Qyz buǵan shynshyl da muńly kózderin tik qadap turyp, "joq" degendeı basyn shaıqap qoıdy. Kıt yńǵaısyzdanyp qaldy.

Qyzdyń erinderi dirildep ketken, biraq basyn buǵan baǵynyshty túrde shaıqap edi. Sonan soń Kıtke jaqyndap kelip, tipti sybyrǵa jaqyn daýyspen:

— Ótinem, menen ony múldem alyp qoımańyzshy, — dedi jalynyshty túrde. — Men óte abaı bolamyn. Men oǵan zıan keletindeı eshteńe istemeımin. Biraq men ony anda-sanda bolsyn kórip turǵym keledi, áıtpese ólip qalamyn men. Ótinem sizden, Larrıdi menen alyp qoımańyzshy! — Ol bunyń qolyn óz qoldarymen ustap, qysa tústi. Kıt birden jaýap bergen joq. Tek ne zamatta ǵana:

— Maǵan senýińizge bolady. Men inimmen sóılesken soń, birdeńe oılastyrarmyn. Alaıda bárin ózim isteımin, túsinikti me? — dedi.

Qyz bunyń qolyn súıip aldy, onyń jup-jumsaq dymqyl erinderi Kıtti áldebir qamqorlyq, sonymen qatar yńǵaısyz bir qyzyq sezimge bóledi. Sosyn qolyn qalaı julyp alǵanyn ózi de sezbeı qalǵan. Buny qyz "jabysa berme" dep túsingendeı boldy da, ımene sheginshekteı berdi. Sosyn kenet áldeneden sezik alǵandaı tastaı qatyp tura qaldy da:

— Tynysh! Áne jerde bireý bar! — dedi estiler-estilmes sybyrlap.

Qyz esikke umtylyp baryp, shamdy óshire qoıdy.

Týra osy sátte esik te tyqyldap qoıa bergen. Vandanyń úreıi ushyp ketkenin Kıt búkil boıymen seze qaldy. Kim boldy eken bul? Qyz munda Larrıden basqa eshkim bolmaıdy degeni qaıda! Endeshe bul kim sonda? Esik qaıta qaǵyldy... Bul joly álgiden de qattyraq. Kıt óz betinen qyzdyń tunshyǵa tynystaǵan ystyq lebin sezdi: "Múmkin bul Larrı shyǵar? Esikti ashaıyn men!" Kıt qabyrǵaǵa tyǵyla túsip, qyz esikti qalaı ashqanyn, ne dep sybyrlaı til qatqanyn, bárin-bárin baqylap turdy.

— Kim bul? Kirińiz!

Kıttiń qarsy betindegi qabyrǵadan aq jolaq sham jaryǵy bilindi de, bul ózine tanys daýysty estidi.

— Bul menmin ǵoı, mıss! Sizdiń syrtqy esigińiz ashyq qalypty. Qarańǵy túskende ony jaýyp otyrǵanyńyz durys.

O, qudaı! Taǵy sol polısmen! Al kináli Kıttiń ózi: mana syrtqy esikti jabýdy umytyp ketipti. Ol Vandanyń qymsyna til qatqanyn estidi: "Raqmet sizge ser!.." Alystap bara jatqan polısmenniń aıaq tyqyry... Esik kiltiniń syr etip buralǵany...sosyn Vandanyń qarańǵyda turǵan bunyń janyna qaıtyp kelgeni... Endi ony kórmeı turǵanda — álginde ǵana bunyń júregin jumsarta túsken onyń jastyǵy men súıkimdiligi, bári-bári de bunyń qazirgi sáttegi ashý-yzasyna basý bola almaǵan. Áıel ataýlynyń bári birdeı, bári ótirik aıtady!

— Siz meni polısıa bilmeıdi dep edińiz ǵoı? — dedi bul julyp alǵandaı.

— Men olardy bilmeıdi dep oılaǵam, ser. Men kópten beri kóshege shyqqam joq. Larrımen tanysqannan beri, — dedi ol kináli adamdaı múdire sóılep.

Kıttiń kókirek túkpirinde burq ete qalǵan álgindegi jıirkenishti oı myna sózdi estigende tipten qoza túskendeı boldy. Bunyń inisi, bunyń týǵan sheshesiniń balasy, jentlmen jigit mynadaı qyzǵa tap bolǵan! Osy bir qarǵys atqan kezdeısoqtyq ony janymen de, tánimen de bul qyzǵa baılap tastaǵan! Vanda shamdy qaıta jaqty. Iá, eshteńe aıta almaısyń, súıkimdi-aq! Myna albyraǵan bet qandaı appaq! Eger erinderi men qoı kózderi bolmasa, sábıdeı súıe bergiń keledi, munda jáne tańqalarlyq meıirimdilik te bilinedi.

— Men endi keteıin, — dedi bul. — Biraq esińizde bolsyn, Larrı munda kelýge tıis emes, siz oǵan barýyńyzǵa bolmaıdy. Men erteń ony kóremin. Eger ony shyn súıseńiz, óte abaı bolǵanyńyz jón, óte abaı!

— Iá, ıá, óte abaı bolam, — dedi ol kúrsinip. Kıt esikke bettedi, qyz qabyrǵa túbinde turyp, bunyń sońynan tek moıyn buryp qana qarady; onyń kógershin tektes momyn júzi móldiregen beıkúná kózderimen birge: "Bizge anyqtap qarańyzshy. Biz eshteńeni jasyryp turǵamyz joq. Bári-bári de bizde ashyq" dep turǵandaı edi.

Kıt shyǵyp ketti.

Syrtqy esiktiń aýzyndaǵy dálizde ol sál aıaldaı turdy. Polısmenmen taǵy da kezdesip qalǵysy kelmegen. Tekserip-qarap shyǵýyn ol endigi aıaqtap, alystap ketken de bolar. Osylaı dep oılaǵan Kıt esikti aqyryn ashyp, kóshege kóz salǵan. Eshkim joq. Ol ońǵa burylsam ba, álde solǵa qaraı ketsem be dep oılanyp turdy da, sosyn jyldam basyp, kósheni qıyp ótti. Kenet...oń jaǵynan bir daýys estilgen.

— Qaıyrly tún, ser.

Kóp qabatty úılerdiń biriniń aldynda taǵy da manaǵy polısmen tur! Ol, árıne, bunyń qaıdan shyqqanyn kórdi! Tula boıy dir ete qalǵan Kıt: "Qaıyrly tún!" dep, mińgir ete qaldy da, asyǵys júrip ketti.

Bul shırek mıldeı júrip ótkende ǵana jańaǵy jaǵymsyz áserden arylyp, onyń ornyna yzaly bir oıǵa tap bolǵan: buny, Kıt Darrantty, jezókshe qatynǵa turaqty kelip turatyndardyń biri dep bildi-aý álgi polısmen! Bunyń bári qandaı ókinishti, qandaı jırenishti! Bul ózin quddy boqqa batqandaı sezindi, sosyn logıkalyq naqty oı-tujyrymdary qaıta qalpyna kelgenshe mıy muz qursanyp turyp alǵan. Bul, árıne, ózine kerektiń bárin bilip aldy. Ózi oılaǵannan góri qaýipsizdeý bolyp shyqty. Ol áıeldiń kózderi! Sóz joq, ol — Larrıge keremet berilgen, ony satyp ketýi múmkin emes. Iá! Larrı Ońtústik Amerıkaǵa ma, álde Shyǵysqa ma — meıli qaıda bolsyn, qashyp ketýge tıis. Biraq bul da Kıttiń kóńilin asa kótere almady. Onyń esine qaıta-qaıta jańaǵy uqypsyzdaý jınalǵan jadaý bólme túse bergen: shyndyǵynda ol — bólme emes, adamnyń asqaq sezimi, móldir mahabbaty tunshyǵyp jatqan tar qapas, temir tordaı edi. Sol qapas, sol temir tordyń ishinde otyrǵan jap-jas áıeldiń beıkúná júzi qandaı! Adaldyq, shynshyldyq, kórgen kózdi súısindirmeı qoımaıtyn sırek kezdesetin sulýlyq, bári-bári de sol alaqandaı albyraǵan bette tunyp turǵandaı!

Iá, bári-bári de bunyń kóz aldynan keter emes... Qap-qarańǵy arkanyń asty... kóshedegi kezbe jasóspirim... Onyń: "Qylmyskerdi áli ustaǵan joq!" degen kóńildi daýysy... Sosyn bunyń, Kıttiń moınyna oratyla ketken qyzdyń jalańash qoly, qarańǵyda tunshyǵa shyqqan ystyq lepti sybyr... Sosyn taǵy da onyń buǵan sonshama senimmen qaraǵan balań júzi...Kıt kenet toqtaı qaldy. Saıtan alǵyr, ne boldy ózi buǵan! Kóz aldynda ebelektegen bul ne elester? Tuǵyry joq, turlaýy joq, bul qandaı oılar sonda?

Kıt esin birden jınap ala qoıdy: bir mınýt ótpeı-aq kúndelikti ómirdiń qalypty kórinisteri kóz aldynda qaıta oınap shyǵa keldi de, jańaǵy jamyraǵan elesterdi bir-aq sátte joq qyldy. Álgindegisi bári endi tús sekildi kóringen. Iá, tús, aqylǵa syımas tús! Kúlkili! Bul, bul Kıt Darrant, qaıdaǵy bir haram da qıalı oıǵa shym batqanyn qaraı gór!..

Kıt ózine burynnan tanys Strend kóshesine de jetti aqyry; ol kún saıyn sottaǵy kúndelikti jumysyna osy kóshemen barýshy edi. Joq, bunyń bári — ánsheıin ǵajaıyp tús! Bul shynaıy ómirden shyn alshaqtap ketkendeı — endi tek ózine tanys zattar arqyly: dúkenderdiń mańdaıshalaryn oqyp, júrginshiler júzine qarap, ózin jınaqtap alýy kerek. Alysta, dańǵyldyń sonaý basynda eski shirkeý kórinedi, al odan da áride sot úıiniń sulbasy qaraýytady. Mine, órt dabylyn qaqqan qońyraý úni kúmbirledi, sosyn bunyń janyna tuıaqtary dúrsildep, metal ábzelderi jarqyldap, attar shaýyp ótti. Osy kórinis, osy dybystyń bári de kádimgi ómirdegi, ádettegi qulaqqa jaǵymdy, kózge tartymdy dúnıeler. Bir buryshtan quıryǵy bultyńdap shyǵa kelgen áıel buǵan bas ızep: "Qaıyrly kesh!" dep óte berdi. Tipti bul da ádettegi jaǵdaı, tipti buǵan da ishiń jibıdi. Mine, eki polısmen bir mas adamdy eki qolynan dedektetip, súırep barady. Bul kórinis tek qyzyqtaýdy, jaratpaýdy, jek kórýdi ǵana týǵyzady. Sebelep jańbyr jaýa bastady, onyń betke tıgen sap-salqyn tamshylary Kıttiń tula boıyn sergitip jibergendeı edi: bul da kún saıyn Kıt kórip júrgen kádimgi ómirdi eske salady!

Bul kósheni qıyp ótýge bet aldy. Mine, sońǵy omnıbýs1 ta zyrlap ketip barady, kebter2 de endi jyn qaqqandaı arly-berli zýlap jatyr. Kún saıyn adam aldyna san baratyn mynadaı qaýip-qaterler buny kóńilsiz oılardan biraz aryltyp tastap edi. Betine jańbyr tamshylary tyrs-tyrs tıedi, ekıpajdar janynan zý-zý etip óte shyǵady, Strendti artqa tastaǵan soń, Kıt ózine taǵy da senimmen qaraı bastaǵan, sosyn kókiregin temir tósteı qysyp turǵan áldebir jaısyz sezimdi boıynan silkip tastap, úıine burylý úshin kilt sol jaq kóshege túsip edi. Biraq qarańǵy tuıyqqa kire berip... toqtaı qaldy. Tuıyqtyń bir buryshynda turǵan polısmen... ol da beri buryldy. Múmkin emes. Taǵy da sol ma, qudaı-aý! Joq-joq, netken esýastyq! Bul jigitter bir-birine qalaı uqsaıdy deseńshi! Absýrd!

Kıt alǵa qaraı enteleı umtylyp kelip, úıine kirip ketti. Degenmen basqyshpen joǵary kóterilip bara jatyp, tereze perdesiniń bir shetin syryp, kóshege kóz tastaýdy da umytqan joq: polısmen úıden jıyrma bes qadamdaı jerde mańǵaz basyp ketip barady eken, bul júrisine qaraǵanda, eshteńege kóńil aýdarmaǵan sekildi.

IV

Kıt ádettegideı tańǵy beste oıanyp ketken; keshegi oqıǵalardan basy tap-taza edi. Biraq kabınetine kirip, óleýsireı janyp turǵan sham men kamındegi byqsyǵan otty, ústeldegi daıyndap qoıǵan kofeni kórgen kezde, esine qaı-qaıdaǵy sumdyq jaılar qaıta túse bergen — keshe Larrı qabyrǵa tusynda turǵanda, kabınet qalaı kórinse, qazir de dál solaı kórinedi; bári de báz qalpynda. Kıt shamaly ýaqyt kóńilsiz oılarǵa berilgisi kelmeı ishteı arpalysyp turdy da, sosyn kofe iship, boı sergitip alyp, sotta búgin qaralatyn is boıynsha ádettegi úsh saǵattyq daıyndyq jumysyna otyrdy.

Bul ózinshe aldyndaǵy qaǵazdardy oqyǵan bolady, biraq bir sózin túsiner emes. Qaıdaǵy bir qubyjyq eles, buldyr beıneler kólbeń-kólbeń etip, kóz aldynan ketpeı-aq qoıǵan, sóıtip jarty saǵattan astam ózine-ózi kele almaı eseńgiredi de otyrdy. Aqyr sońynda búgin sotta qaralatyn iske baılanysty saǵat on jarymda sóz sóıleıtini esine túsip, oǵan az da bolsa daıyndyqpen barý úshin ózin biraz qınap kórip edi, biraq júrektegi áldebir mazasyzdyq oıyn báribir san saqqa júgirtip, berekesin qashyra bergen. Sóıtse de segiz jarymda ornynan turyp, muzdaı sýǵa shomylyp alǵan kezde, Kıt óziniń ustamdylyǵyna tánti bolǵany bar. Ol toǵyz jarymda Larrıde bolýǵa tıis. Parohod Argentınaǵa erteń júredi. Larrı dereý attanyp ketýi úshin jolyna aqsha taýyp berýi kerek. Kıt tańǵy tamaq ústinde ádettegideı gazetke kóz júgirtip otyryp, kenet... kózi mynaǵan túsken:

"Sohodaǵy kisi ólimi jóninde.

Keshe tańerteń Glav-Leındegi arka astynan tabylǵan, tunshyqtyrylyp óltirilgen

adamnyń kim ekenin polısıa túnge qaraı anyqtady".

Jaqsy bolǵanda, Kıt tamaǵyn iship bolyp qalǵan, áıtpese qusyp jiberer me edi, kim bilsin. Dál osy sátte Larrıdiń temir tordyń ar jaǵynda otyrýy ábden múmkin! Tipti ony áldeqaıda buryn, Kıt keshe keshkisin ana áıelde bolyp qaıtqanǵa deıin-aq otyrǵyzyp qoıýy kádik! Eger Larrı ustalsa, ol áıeldi de jaýapqa tartady. Sonda bunyń óz jaǵdaıy ne bolady? Aqymaq! Arkaǵa baryp, ana áıeldi kórip nesi bar edi! Sonda polısmen Kıttiń ár qadamyn ańdyp júrmesine kim kepil! Qylmysqa janama qatysýshy! Ol — laýazym ıesi Kıt Darrant, Koróldiktiń advokaty! Bul tek qaharmandyqqa teń qaırat-jigermen boıyndaǵy úreı-qorqynyshty jeńip shyǵýǵa umtyldy. Úreıge berilý esh ýaqytta jaqsylyqqa aparmaıdy. Bárin ólshep-piship, qaýip-qaterdiń betine týra qaraý kerek. Kıt ózin zorlap turyp sabyrǵa túsirip, qajetti qaǵazdaryn asyqpaı jınap aldy da, syrtqa shyqqansha tipti eki-úsh hatty qarap, oqyp ta shyqty. Sosyn kebti shaqyryp, Fısroı-strıtke júrip ketti.

Osy bir tumandy tańda, bul Larrıdiń úıiniń aldynda turyp, ázirge bireý esikti ashqansha ózin asqan batyl, qajet kezinde ne isteıtinin biletin adam retinde daıyndap úlgergen. Ras, esik ashylǵan kezde: "Mıster Darrant úıde me?" degendi sabyrly surap: "Ol áli turǵan joq, ser" degen jaýapty enjar tyńdaý úshin de buǵan úlken ustamdylyq kerek edi. Bul soǵan jetti de.

— Túk etpeıdi, men oǵan kirip shyǵýym kerek. Meniń aty-jónim — Kıt Darrant.

Larrı jatqan bólmege jetkenshe ol: "Meıli kim tutqyndalsa da, bul — sátimen bolǵan is. Polısıa biraz shatasady, búl aralyqta Larrı kóz kórmeske attanyp úlgiredi. Sońynan qyzdy da jiberý kerek, biraq onymen birge emes" degen oıdy sanasynda pisirip te aldy. Kıttiń boıynan endi sekem-sezik, úreı-qorqynysh degender izim-ǵaıym joǵalǵan, onyń ornyna tek batyldyq qana ústem bola bastap edi. Jatyn bólmege ol bir túrli tiksine, tyjyryna kirdi. Larrı jalańash qoldaryn uıpa-tuıpa basynyń astyna aıqastyra salyp, temekisin býdaqtata tartyp, shalqasynan jatyr eken; janyndaǵy oryndyq ústinde — shashylǵan temeki tuqyldary, bólme ishi — kók tútin. Beısharanyń jaǵy sýalyp, beti bozaryp, kóz aldy kólkildep ábden bitken — adam emes, arýaq dersiń.

Larrı kók tútin arasynan Kıtke kózin súze qarap:

— Iá, qalaı oılaısyń, qandaı úkim bolýy múmkin? Ómir boılyq túrme jáne qyryq fýnt aıyp tóleý?

Onyń balalyq jeńil paıymy Kıttiń yzasyn keltirdi. Iá, bul — basynan baqaıshaǵyna deıin Larrıdiń týra ózi. Keshe ǵana súmireıip, úreıi ushyp turǵan ol endi: "Maǵan báribir!" degendeı batyrsynǵan bolady.

— Seniń ne, áli de qaljyńdaýǵa shamań bar ma? — dedi bul qystyǵyp.

Lorens qabyrǵaǵa qaraı aýnap tústi.

— Basqa mende ne qaldy! Fatalıs! Qandaı ońbaǵan minez!

— Men oǵan baryp keldim.

— Solaı ma?

— Iá, keshe keshke. Ol qyzǵa senýge bolady.

Lorens mysqyldaı kúldi.

— Men saǵan aıttym ǵoı.

— Maǵan kóz jetkizý kerek boldy.Larrı, sen dereý ketýiń kerek. Al qyz kelesi parohodqa otyrady. Ekeýiń birge ketýlerińe bolmaıdy. Seniń aqshań bar ma?

— Joq.

— Jol shyǵynyńdy ózim kóterip alamyn, sosyn bir jylǵa jeterlik aqshańdy da qaltańa salyp berem. Biraq tezirek qımyldaý kerek. O jaqqa jetken soń, qaıda ornalasqanyńdy aıtyp, tek meniń ózime ǵana habaryńdy ber.

Larrı bárin de túsindim degendeı tereń tynys aldy.

— Kıt, seniń menen aıaǵan jaqsylyǵyń joq. Ómir boıy solaı. Nege óıtetinińdi jáne túsinbeımin.

— Kóp sózdi qoı... Erteń parohod Argentınaǵa júredi. Saǵan qudaı berdi, polısıa bireýdi ustap alypty. Gazetten oqydym.

— Ne deıdi?

Temeki jerge qulap tústi, ornynan atyp turǵan Larrı qalshyldap-dirildep, arqasyn tósek basyna tirep tura qaldy. Kózi alaryp ketken.

— Ne dep tursyń sen?

Kıt barmaǵyn tistedi: "Netken aqymaqpyn! Nege ǵana aıttym buny? Onyń janyna bul qatty batatynyn qalaısha eskermedim men? Endi ne bolady?"

Lorens mańdaıyn syǵymdap ustap, tósekke otyra ketti.

— Bulaı bolar dep oılaǵan joq edim, — dedi ol mińgirlep. — Quryǵan jerim osy endi!

Kıt inisine qadala qarady. Lorenstiń ornyna basqa bireýdiń tutqyndalǵanyna bul qatty qýanyp kelip edi, másele bulaı bolady dep kim oılaǵan! Qandaı essizdik!

— Buǵan nesine qınaldyń? — dedi bul aptyǵa sóılep. — Kinásiz adamǵa qandaı qaýip bar! Olar árdaıym ustaıtyn adamnan buryn basqany ustaıdy. Tek seniń jolyń bolyp ketti. Bar-joǵy osy! Bul jaǵdaıda biz tek ýaqyttan utamyz.

İnisiniń osy bir bet-júzindegi beıkúná qalpynan árqashan áldebir muń men buǵan degen rıasyz senimdi ańǵarýshy edi. Sondaı sátte Kıttiń júregi eljireı qalatyny da bar.

— Larrı, tyńdap al, — dedi bul jumsaqtaý únmen. — Bul óte qıyn másele, bunymen oınaýǵa bolmaıdy. Al anaý adam jóninde alań bolmaı-aq qoı. Bárin de maǵan tapsyr da, óziń jolǵa daıyndal Kaıýtaǵa bılet alyp, basqasyn da ázirlep qoıamyn. Mine, aqsha, kerek-jaraǵyńdy satyp al Bes pen altynyń arasynda saǵan kelip, bárin aıtyp ketemin. Tek ózińdi qolǵa al, baýyrym. Keıin Vanda seni qýyp jetip alǵan soń, ekeýiń Chılı asyp ketińder, neǵurlym alysqa ketseńder, soǵurlym qaýipsiz bolasyńdar. Qysqasy, ekeýiń tezirek joǵalýǵa tıissińder. Al, men keteıin. Sottyń aldynda maǵan bankke kirip shyǵýym kerek.

Sosyn bul inisiniń betine qarap turyp:

— Sezesiń be, sen ózińdi ǵana emes, meni de oılaýyń kerek. Solaı emes pe? Myqty bol, baýyrym. Túsinesiń ǵoı? — dedi.

Larrı buǵan sol muńly, sol suraýly júzimen jaýtańdaı qarady. Kıttiń taǵy da qaıtalap: "Túsinesiń ǵoı?" degenine, "Iá" dedi de qoıdy.

Kıt jolda ketip bara atyp: "Qyzyq adam! Túsinbeı-aq qoıdym osyny... jáne ómir baqı túsinbeı de ótetin shyǵarmyn" dedi ishteı. Sonan soń aldaǵy ýaqytta is júzinde ne isteý kerektigin oılap ketken.

Bankte ol 400 fýntqa chek jazdyryp aldy, biraq kasır aqsha sanap jatqanda, Kıttiń oıyna taǵy bir qaýip oralǵan. Qudaıym-aý, mundaı jumysty maıdan qylshyq sýyrǵandaı etip jasamaýshy ma edi! Ýaqyttyń munshama tarlyǵyn aıtsańshy! Banknot boıynsha kez kelgen adamnyń izine túsýge bolady. Sonda qylmysqa "janama qatysy" bar adam kózden tasa qalýy múmkin be? Jo-joq, barlyq iske kúdiktene qaraýǵa bolmas. Áıtpese, Larrıden qalaı qutylady? Úlken qaýipten aman qalý úshin kishi táýekelge bel býǵan jón. Bankten keıin Kıt parohod kompanıasyna júrip ketti. Ol Larrıge bılet alyp berýge ýáde bergeni ras, biraq isti bulaı isteýge bolmaıdy. Demek óz aty-jónin atamaı, tek bılet bar ma, joq pa — sony ǵana suraıdy. Bul bos bılet bar ekenin bilip alǵan soń, betin sotqa burǵan. Eger ýaqyty bolsa, jolaı polısıaǵa soǵyp, tutqyndalǵan adamnyń jaıyn da bilip shyǵar edi, degenmen bul da qaýipsiz emes: buny óte jaqsy biledi. Bul tutqyndaýdyń sońy ne bolar eken? Qoıshy sony, ne bolar deısiń! Jurtty tynyshtandyrý úshin birden bireýdi tutqyndaı salý polısıanyń baıaǵy ádeti emes pe!

Endi bir sátte oǵan bolǵan jaıdyń bári taǵy da aqylǵa syımas tústeı bop kórindi: ony istegen Larrı emes, naǵyz qylmysker ustaldy! Biraq osy mezette bunyń kóz aldyna Vandanyń túri adam shoshyrlyqtaı ózgerip: "Onyń qulap bara jatqanyn ylǵı da kórip turamyn!" dep dıvanǵa búk túsip otyra ketkeni elesteı qalǵan. Oıpyrmaı, bul ne sumdyq!

Bul kúni tańerteń sotta Kıt ádettegiden de senimdi ári logıkaly túrde ádemi sóıledi. Al túski tamaq kezinde syrtqa shyǵyp, eń ótimdi degen aqshamdyq gazetterdi satyp alǵan. Biraq olarda sońǵy jańalyqtar joq eken, sóıtip ustalǵan tutqyn týraly eshteńe bile almaǵan ol sotqa qaıta oralyp edi. Sosyn jumys aıaǵynda parıgi men mantıasyn sheship tastasymen birden reporterlerdiń suraǵyna jaýap berip, kezek kúttirmes barlyq jumysyn tyndyryp bolǵan soń, ol syrtqa shyqty da, jolaı gazet satyp alyp, Chanserı-Leınge qaraı jaıaý tartqan. Ol jerde kebti shaqyryp aldy da, qaıtadan Fısroı-strıtke attandy.

V

Kıt ketkennen keıin Lorens tóseginde uzaq otyrǵan. Jazyqsyz adamǵa eshqandaı qaýip joq! Áıgili advokat Kıt solaı deıdi! Biraq buǵan ılanýǵa bola ma? Osyndaı jaǵdaıda bul Vandany ertip alyp, 8000 mıl jerge zytyp otyrsa, ol beısharanyń kúni ne bolady? Shyndyǵynda, bul, osy Larrı istegen qylmys úshin múmkin ony ólim jazasy da kútip turǵan bolar.

Ótken túnde Larrı múlde kúırep bitken de, mynadaı sheshimge kelgen: bárine de daıyn bolý kerek. Kıt kirip kelgen kezde bul "Polısıaǵa beril!" degen sózdi estise, oǵan sózsiz daıyn otyr edi. Qalǵan ǵumyryn temekiniń tuqylyndaı laqtyryp tastaý — sol sátte buǵan túk emes-ti. Biraq odan estigeni basqa boldy, onyń sózi buny qýanyshqa bóledi, úmitin tutatty. Basqa bir elge ketip qalý, jańasha ómir súrý! Jáne sol áıelmen birge! Ol jerde búl eshteńe oılamaıtyn bolady, ol jerde tipti ana jeksuryndy jer jastandyrǵanyna qýanatyn da shyǵar. Ol jerde! Jańa kúnniń shýaǵynda janyń jadyrap, tániń raqatqa batady, myna tumandy araldaǵy sıaqty ózin óltirýge, sottaýǵa májbúr etetin delqulylar o jaqta kezdespeıdi. Larrı ony ádeıi óltirgisi kelmese de, ol jeksuryn ózine laıyqty jazasyn aldy. Biraq myna tutqyndalǵan adamdy aıtsańshy! Búgin, ne erteń ony sottaıdy. Búl baryp kórse ǵoı, ózi istegen, osy Larrı istegen qylmys úshin o beısharany qalaı aıyptap, qalaı sottaıtynyn! Larrı ashshy kúldi. Bunyń ornyna kimdi olar darǵa asqaly jatqanyn baryp tyńdasa qaıtedi? Larrı kıindi, biraq qoldary dirildep, saqal-murtyn qyra almady da, shashtarazǵa baryp shyǵýdy jón kórdi.

Shashtarazda bul Kıt aıtqan habardy oqydy. Gazette tutqyndalǵan adamnyń aty-jóni de jazylypty: "Djon Iven, mekenjaıy belgisiz". Ony Baý-strıtte sottaıdy eken. Iá, baryp kórýi kerek!

Larrı sot úıine kirip, qara tobyrdyń arasyna kirip ketkenshe syrtqy esiktiń aldyna úsh ret baryp, úsh ret qaıtqan edi.

Zalda adam lyq toly eken, sybyr-kúbir sózge qaraǵanda, búgin jurttyń munda kóbirek jınalýy Sohodaǵy kisi ólimine baılanysty kórinedi. Munda bir kúnniń ishinde osynshama is qaralady degenge Larrı túsinde bolmasa, óńinde senbes edi, al endi mine, kózdi ashyp-jumǵansha bir isten keıin bir is sot aldynan ótip jatyr. Al álgi beısharanyń kezegi qashan keler eken... Kenet búl keshe ózi arka astynda kórgen adamyn kózi shalyp qaldy: túri keshegiden de usqynsyz — alba-julba, beti aıǵyz-aıǵyz, kózi sharasynan shyǵardaı baqyraıyp ketken, tazy ıtterdiń ortasyna túsken laqsa kári maqulyqtaı bop, eki polısmenniń ıtermeleýimen ıtıip aıyptalýshynyń oryndyǵyna qaraı bettep barady eken.

Zal ishinen "obal joq" degendeı ashý-yzaly sybyr-kúbir estildi, al Lorens óz ornyna aıyptalyp otyrǵan adamnyń osy ekenin oılaǵanda, júregi shym ete qaldy, sosyn oǵan jolaı joldastyq janashyrlyǵyn sezdirip úlgerdi. Budan ári onyń barlyq sezimin sotqa ol ne dep jaýap beredi eken degen qyzyǵýshylyǵy basyp ketken. Kýálerden jaýap alý uzaqqa sozylǵan joq. Ýolen turǵan qonaqúıdiń qojasy máıitti tanyǵanyn jáne ol óler kúni túski tamaq ústinde, onyń saýsaǵynan jylan sıaqty altyn saqına kórgenin alǵa tartty. Al ósimqor keshe tańerteń birinshi klıenti — osy otyrǵan aıyptalýshy bolǵanyn, ol alǵan qaryzyna kepil retinde myna saqınany qaldyryp ketkenin aıtty. Al polısmen qazir Iven atymen belgili bop otyrǵan osy adamdy Glav-Leınnen birneshe ret kórgenin, tipti eki ret oǵan arka túbine qonýǵa ruqsat bermegenin tilge tıek etti. Sosyn kelesi polısmen Ivendi tún ortasynda tutqyndaǵanda, ol: "Iá, onyń saýsaǵynan saqınany sypyryp alǵan menmin. Biraq ol bul ýaqytta ólip qalǵan eken... Árıne, bulaı etýge bolmaıtynyn men bilem... Men oqyǵan-toqyǵany bar adammyn... Kepildikke saqınany qaldyrýym óte aqymaqtyq bolǵan. Men kórgen kezde ólgen adamnyń qaltasy aqtarylyp jatyr edi" degenin málimdedi.

Onyń ornynda sen otyrýǵa tıis adamǵa betpe-bet qarap otyrý qandaı qıyn edi; qantalap turǵan anaý kishkentaı qońyr kózder qalyń jurttyń arasynan qashan maǵan qadalar, sonda oǵan qaı betimmen qaraımyn dep kútip otyrýdyń ózi bir tozaq eken ǵoı!

Al ol beıshara qoıannyń kójegindeı búrisip, bir buryshqa tyǵyla túsedi — kózinde qaıǵy, betinde abyrjý, býryl saqaly men shashy uıpa-tuıpa, óleýsiregen janary qara tobyrǵa jaýtań-jaýtań etedi. Lorens bar kúshin jınap, ózin áreń ustap otyr. Artynsha: "İsti qaraý keıinge qaldyrylady!" degen daýys estildi de, aıyptalýshyny eki polısmen ala jónelgen...

Lorens áli de ornynan turǵan joq edi, mańdaıynan sup-sýyq ter bilingen. Basynda — qara tuman, qalyń oı. Demek Djon Iven óliktiń qolynan saqınany sypyryp alǵanǵa deıin-aq ony bireý úptep úlgirgen. Ýolen sıaqty adamnyń keshkisin aqshasyz shyǵýy múmkin emes. Ekinshiden, Iven onyń aqshasyn alsa, saqınasyn da sypyryp ketýge táýekel etpes edi. Iá, máıitke birinshi bop tıisken basqa bireý. Endi sol "bireý" sýyrylyp shyǵyp, óliktiń qolynan saqınany kórgenin aıtyp, Ivendi qutqaryp alýǵa tıis. Lorens osy oıdyń tizginin myqtap ustaǵysy keldi, óıtkeni, bunyń ózi ana beıbaqtyń aldyndaǵy Lorenstiń kúnásin sál de bolsa jeńildetip, óz qylmysyn keıingi qatarǵa jyljyta túskendeı edi. Eger aqshany alǵan adam tabyla qalsa, Ivenniń kinásizdigi dáleldenetini sózsiz. Lorens sot zalynan eseńgirep shyqqany sondaı, qazir birdeńe ishpese tura almaıtyndaı sezingen ózin. Iá, jabyrqaý janyna qalaı da bir aldanysh tabýy kerek, áıtpese budan ári shydaýy múmkin emes. Eger ol bul is bitkenshe iship júrgen bolsa, osy ýaqyt aralyǵynda ózin polısıaǵa ustap berýi kerek pe, joq pa degen oıdyń basynan shyǵa turýy ábden múmkin. Qazir ol kúdik degennen múlde qorqyp otyrǵan joq; qoryqsa — ózinen, ózin ustap berýden ǵana qorqady. Endi Vandaǵa barýyna bolady — ar aldynda arpalysyp jatqan ishtegi san túrli oımen salystyrǵanda, ol jerdegi qaýip túkke turǵysyz. Lorens ol qyzben kezdespeýge Kıtke ýáde bergen. Kıt buǵan ylǵı da qamqor bop júredi ǵoı, ras. Kıt óte qaıyrymdy! Biraq Larrı úshin ol áıeldiń orny endi múlde bólek ekenin, ómiriniń máni de, sáni de tek sol áıel ekenin, kerek bolsa ol úshin Larrı janyn da qıyp beretinin Kıt eshqashan túsinbeıtini anyq. Qyzyq, qandaı qıyn jaǵdaıda Vanda budan alystaǵandy qoıyp, qaıta kún saıyn jaqyndaı túsip, bunyń jany men tániniń bir bólshegine aınalyp bara jatqandaı. Buǵan degen osy móldir seziminiń arqasynda ol sorly, beıshara áıeldiń ornyna baqytty, qýanyshty, ómir súrýge sonshama yntyq janǵa aınalǵan. Bul ǵajap qoı! Ol budan pende retinde eshteńe dámetken joq, ol buny tek ólip-óship súıýdi ǵana bildi, al bunyń aınymaly-qubylmaly bolmysy osy bir ólip-óshken mahabbattan ǵana jylý tapty, uzaq ýaqyt taǵdyrdyń tálkegine, haıýan tektes adamnyń mazaǵyna ushyraǵan ol da aqyr sońynda ǵumyr boıy izdegen eń asylyn budan tapty.

Larrı ishkisi kelgen ishtegi jylanyn óltirdi de, Sohoǵa júrip ketti. Kiltti Kıtke bere salǵany qandaı aqymaqtyq bolǵan! Ol kútpegen jerde kirip barǵanda, Vanda da qatty abyrjyǵan shyǵar. Sóz joq, qazir onyń jaǵdaıy eki ese aýyr — syrtqy dúnıede ne bop jatqanynan múlde beıhabar, oıy onǵa, sanasy sanǵa bólinip ábden bitken shyǵar, beıshara!

Ol keshegi kúni tún qarańǵysynda ólikti arqasyna salyp alyp, búksheńdeı júgirgen kóshemen qazir de júgire basyp kelip, Vandanyń esigine jetkende entigin bir-aq basqan. Esikti qaǵyp úlgergenshe, qyzdyń ózi de atyp shyǵyp, birden buny ishke tartyp aldy da, kushaǵyna qulap tústi. Kamınde ot joq, ony jaǵýdy tipti oılamaǵan da sıaqty. Oryndyqty tereze aldyna jaqyndatyp qoıypty, tegi uzaqty kún osy jerde otyryp, syrttaǵy surǵylt kósheden kóz almaǵan bolsa kerek. Kıt oǵan buny kelmeıdi degen, biraq áldebir ınstınkt nemese súıgen jandarǵa ǵana tán saǵynyshty bir úmit ony tereze aldyna baılap qoıdy ma eken?

Mine, qyzdyń kútkeni keldi, endi birinshi kezekte onyń jaıyn oılaý kerek. Aldymen kamınge ot jaqty. Sosyn Larrıdiń aldyna sharap, temeki qoıdy. Onyń mundaı qamqor peıilinen keıbir áıelder men kóńildesterde jıi kezdesetin: "Men saǵan mynany isteımin, al sen maǵan anany isteısiń" deıtin qarymta nıet eshqashan sezilmeıtin. Bul jaǵynan Vanda óz qojaıynyn sonshama súıe biletin shyn berilgen kúńdi eske túsirýshi edi. Ekinshiden, Vandanyń osy minezi úshin Larrı de ony qatty qurmetteıtin de, súıgen ústine súıe túsetin. Ol óz ar-uıaty ıtermelegen asa qaýipti sheshimdi Vandaǵa aıtýdy artyq kórgen. Biraq Lorenstiń is-qylyǵy ylǵı da ózi qabyldaǵan sheshimge qaıshy keletin ádeti edi, bul joly da onyń aýzynan: "Olar bir adamdy tutqyndady" degen sóz abaısyz shyǵyp ketken-di.

Larrı Vandanyń júzinen ózine qandaı qater tónip turǵanyn ol birden seze qoıǵanyn (múmkin bul aıtpastan buryn-aq) baıqady. Ol únsiz kelip bunyń ıyǵyna qol saldy da, erninen súıip aldy. Osy súıistiń ózi ekeýiniń mahabbatyn bárinen de joǵary, tipti bunyń ar-uıatynan da joǵary qoıatynyn áıgilegendeı edi. Qanshama erkektiń qushaǵynan shyqqan osy áıeldi bul ólip-óship súıem dep eshqashan oılady ma! Súıgen áıeliniń burynǵy jaman aty men taǵdyr talaıyna keıbir erkekter rysarlyq márttikpen qaraıdy, endi bireýler ony únemi ókinishpen, qyzǵanyshpen eske alyp, ózin de, súıgenin de mújip-jep bitedi. Larrı qyzdy qushaǵyna qysyp turǵan sátte, bir kúnderi onyń ómirin tozaqqa aınaldyrǵan beti jyltyr, júregi tas sol haıýan tektes adamdy óltirip jibergenine tıtteı de ókingen joq. Qyz bunyń ıyǵyna basyn súıep, sál qyzara túsken qabaǵy men bozarǵan betin joǵary kótergen kezde, bul tipti "men kisi óltirdim-aý" degen óz oıyna ózi masattanyp ta qalǵan; al sosyn onyń sál ashylǵan erinderi men botalaǵan kózderinen sheksiz berilgendikti baıqaǵanda, Larrı óz boıynan oǵan degen asqan súıispenshilik pen qamqorlyqty ǵana sezingen.

Larrı qyzdyń úıinen saǵat beste shyqqan, biraq eki kvartal júrmeı jatyp, esine taǵy da qoıannyń kójegindeı bir buryshqa tyǵyla bergen keshegi judyryqtaı shal túsken; onyń alba-julba túri, uıpa-tuıpa shashy kóz aldynan keter emes; kinásizdi kináli etip, jazyqsyzǵa japa shektirip, adamdy osynshama qor qylǵan búl netken sum dúnıe osy!

Bul óz úıiniń aldynda kebten túsip jatqan Kıtti kórdi. İshke olar birge kirdi de, ekeýi de tórge ozbaı tura qaldy — Kıt esiktiń aýzynda, Larrı — ústel janynda, ekeýi de endi bir-birimen teketiresti sezgendeı.

— Parohodta oryn bar. Tezirek baryp, ózińe kaıýtaǵa bılet al, áıtpese keńse jabylyp qalady. Aqshań mine!

— Men eshqaıda ketpeımin, Kıt.

Kıt bir qadam alǵa attap, bir býma banknotty ústelge qoıdy.

— Larrı, beri qara, men polısıa sotynyń qararyn oqydym. Qorqynyshty dáneńe joq. Birer apta túrmede otyrdy ne, erkindikte júrdi ne — ol sıaqty kezbege báribir emes pe? Basyńnan bárin shyǵar, aıyptaýǵa dálel-dáıek joqtyń qasy. Bunyń ózi seniń qutylyp ketýińe úlken múmkindik beredi. Osyny paıdalanyp qal da, jańa ómirińdi basta.

Lorens myrs ete qaldy, alaıda osy kúlkiniń ózinen ashshy bir mysqyl bilingen. Ol banknotty qolyna alyp turyp:

— Kózińdi qurt ta, aǵańnyń abyroıyn saqta! Aıtaıyn degeniń osy ma, Kıt? Myna aqshańdy al da, qaltańa salyp qoı, áıtpese men buny otqa bir-aq laqtyramyn. Aıt káne, alasyń ba, joq pa? — Larrı otqa jaqyndap kelip, aqshany kamın aldyna taqady. — Al, áıtpese, qazir jaǵyp jiberemin.

Kıt aqshany aldy.

— Men ázirge arymdy aıaqqa taptaǵam joq, Kıt. Eger men aldy-artyma qaramaı zytyp otyrsam, onda ar-uıattan jurdaı bolǵanym. Al men úshin ol.. bárinen de qymbat, tipti kerek bolsa... ne desem eken?.. Ázirge aıta almaımyn ony!..

Olar uzaq únsiz qaldy, sosyn Kıt:

— Taǵy da aıtamyn: sen qatelesesiń, prısájnyılardyń eshbir soty jazyqsyzdy jazaǵa tarta almaıdy, — dedi. — Al aıyptaǵan kúnniń ózinde ony sot qoldamaıdy. Máıitti tonaǵan ońbaǵannyń orny — tek qana túrme. Ári-beriden soń, onyń áreketi senikine qaraǵanda áldeqaıda keshirimsiz.

Lorens basyn kóterip aldy.

— Kinálap qaıtesiń, baýyrym, — dedi ol — Bireýdiń janyn bireý túsinip bola ma!

— Endi ne istemek oıyń bar? Ne isteseń de, áıteýir, bizdiń aty-jónimizdiń abyroıyn umytpassyń dep oılaımyn. Álde seniń "ar-uıatyńnyń" janynda bul túk emes pe?

Lorenstiń basy salbyrap, tómen qarady. Bunysy — "ıilgen basty qylysh kespeıdiniń kerindeı kóringen.

— Ne isterimdi ózim de bilmeımin...Ázirge eshteńe. Maǵan qazir óte aýyr, Kıt... Keshirersiń meni.

Kıt oǵan suqtana qarap otyrdy da, eshteńe aıtpastan shyǵyp ketti.

VI

Abyroısyzdyq meıli áýlettiń, meıli jeke adamnyń basyna túse me — báribir, ol fılosoftan basqa árkimniń de ataq-abyroıyna nuqsan keltiretini anyq.

Kıt kez kelgen qaýip-qatermen kúresýge daıyn turýshy edi. Alaıda bul jolǵy soqqy tergeý nátıjesimen bite me, álde Larrıdi moıyndatýmen tyna ma — bu jaǵyn ol ázirge bile almaı otyr. Gúldiń japyraǵyna qara daqtyń qaıdan juqqany qalaı belgisiz bolsa, myna jaısyz oqıǵa da bunyń atyna sondaı bir daqty ǵaıyptan jaqqaly tur. Onyń betin qaıtarý múmkin emes! Tipti odan sytylyp shyǵýy da eki talaı!

Bul — darǵa asylǵan nemese katorgige aıdalǵan adamnyń aǵasy! Bunyń qyzy — kisi óltirgen adamnyń qaryndasy! Ólgen sheshesi — kisi óltirgen adamnyń sheshesi! Bul degenińiz — sumdyq jazanyń kókesi ǵoı — ony kún artynan kún kútip, aı artynan aı tosyp, ár kezde shoshyp-úrkip júrýden qorlyq ne bar! Óz atyna kir shaldyrmaǵan mundaı adamǵa bul ádiletsiz jaza kún ótken saıyn tym óreskel kórine bastaǵan.

İsti tekserýdi odan ári jalǵastyrý nátıjesinde, ólgen adamnyń sol óletin kúni óte kóp ishkeni, al aıypty adamnyń kánigi kezbe ári qaıyrshy ekeni, sonymen qatar Glav-Leındegi arka onyń túnep shyǵatyn turaqty mekeni bolǵany anyqtalǵan. Sóıtip isti qaıta qaraý qańtar aıyna belgilengen. Bul joly Kıt eshbir saqtyqqa qaramastan polısıalyq sotqa ózi baryp edi. Sátin salǵanda, Larrı ol jerde joq eken. Biraq aıyptyny birneshe ret Glav-Leınnen kórgen basty kýáger — Kıt arkany kórip júrgende janyna kelgen, al sosyn bul Vandanyń bólmesinde otyrǵanda qatty qorqytqan polısmenniń týra ózi bolyp shyqty.

Bul adamnyń osyndaı aýyr aıyp arqalaýyna ózi jol bergenine qaramastan, Kıt ar-uıat týraly oılaǵan joq, tipti shimirikpedi de. Ol úkim shyǵarýǵa dáleldiń jetkiliksizdigine shyn sengen, al temir tordyń ar jaǵynda otyrǵan adamnyń azabyn túsinýge múlde qulyqsyz bolǵan edi. Onyń túsiniginde: qańǵybas neme ólikti tonady, bul úshin ol jazalanýy kerek, sosyn... mundaı delqulyǵa jeltoqsannyń jeldi yzǵyryǵynda dalada jatqansha túrmede otyrý áldeqaıda artyq. Sezimge berilý degen Kıttiń jan dúnıesine jat nárse edi jáne onyń túsiniginde: ádilet qaıda — kúshtiler men aýqattylardyń múddesi úshin kim álsizder men panasyzdar taǵdyryn baǵyndyrsa, ádilet solarda!

Rojdestvo kanıkýly kezinde onyń pansıonattaǵy qyzy úıge kelgen. Bólmeniń tóbesinde salbyrap turǵan órmekshi keıde jaryqtan qashyp, bir buryshtaǵy qara kóleńkege qashatyn kezi bolady ǵoı, Kıt te solaı — qyzynyń albyraǵan appaq betine kózi túsken saıyn júzin tómen salyp, búgejekteı bergen. Quddy onyń aldynda úlken kúnáǵa batqandaı. Quddy ol joq kezde bar abyroı-bedelinen aıyrylyp qalǵandaı.

Qyzynyń ótinishi boıynsha bular rojdestvo qarsańynda kúndiz Sohodaǵy shirkeýge baryp, rojdestvolyq duǵa tyńdap qaıtqan, qaıtar jolda kezdeısoq Borroý-strıttiń ústinen shyqqany! Oı, sumdyq-aı! Qarańǵylaý buryshtan óte bergende, qyzy: "Mynaý kim?" dep, buǵan shoshyna tyǵyla túskende, Kıt qandaı kúıge tústi deseńshi! Taǵy da... taǵy da sol qarǵys atqan oqıǵa esine túse qalǵan. Sottan keıin bul sol ekeýinen qalaıda qutylǵysy kelip edi!.. Biraq bárinen qutylsań da elesten qutyla almaıdy ekensiń! Kıt qyzynyń qolynan qysa ustap, tezirek osy kósheden alystap ketkisi kelgen, degenmen qaıda barsa da sońynan qubyjyq elester qýyp jetetindeı kórinip edi!..

Keshkisin qyzy uıyqtaýǵa ketkende, Kıt ózin qansha sabyrly ustaıyn dese de, báribir qatty mazalana berdi. Larrıdi kórmegenine, mine, birneshe apta boldy. Ol ne istep júr eken? Aqymaq basyna taǵy qandaı oılar keldi? Ne istese de, áıteýir, jetisip júrmegeni anyq, múmkin bas almaı iship júrgen shyǵar? Kıt oǵan qaıta kómekteskisi keldi. Oıyna baıaǵy bir tátti kúnder oraldy: osyndaı rojdestvo kúnderi kishkentaı Larrı ekeýi túnde jatarda shulyqtaryn syrtqa ilip qoıatyn. Al tańerteń... sol shulyqtary nebir ádemi, tátti syılyqtarǵa tolyp turýshy edi. Sosyn endi bir túnde súıikti Santa-Klaýs bul ekeýin tósekke aıalaı jatqyzyp, betterinen emirene súıip ketetin. Qaıran kúnder! Qaıran Larrı, sol kezdegi!

Ózen ústinde juldyzdar jymyń qaǵady, qysqy al qara-kók aspan ap-ashyq. Shyńyltyr aıaz. Shirkeý qońyraýy áli soǵylǵan joq. Kıt ústine eltiri jaǵaly paltosyn, basyna velosıped tepkende kıetin toqyma malaqaıyn kıip, syrtqa shyǵyp ketti.

Strend kóshesindegi kebti shaqyryp aldy da, ózin Fısroı-strıtke jetkizip salýǵa buıyrdy.

Larrıdiń terezesinen sham jaryǵy bilinbedi, tek shyny betinde mynadaı jazý tur eken: "Jalǵa beriledi". Ketip qalǵan! Shynymen-aq múlde izin jasyrǵany ma? Biraq aqshasyz qaıda barady? Al álgi áıel qaıda? Aıazdy túndi basyna kóterip, qońyraý kúmbirlep qoıa berdi. Jańa jyl kelgenin habarlap jatyr! "Átteń-aı, osy qarǵys atqan oqıǵaǵa qaıdan tap boldym eken!" dep oılady ol — Basqanyń qateligi úshin bas qatyrǵan qandaı jaman edi!"

Ol Borroý-strıtti betke aldy.

Kóshede qybyr etken bir pende joq, jym-jyrt, bul qarsy bettegi Vanda turatyn úıge suqtana qarap, júrisin jyldamdata tústi. Tereze perdeleriniń arasynan bolmashy jaryq bilinedi. Kıt kósheni kesip ótip, jan-jaǵyna abaılap qarap aldy da, eptep ishke kóz saldy.

Bul jerde Kıt bar-joǵy jarty-aq mınýt turǵan, biraq osy jarty mınýtta kóz aldynda qalǵan kórinis onyń ómir boıy jadynda óshpes sýret bop qalyp edi... Elektr shamy joq, bólme ortasyndaǵy kishkentaı ústelde tórt shyraq janyp tur, onyń aldynda eki qolyn keýdesine qoıyp, tizerlep, jeńil ish kıimmen Vanda otyr; sham jaryǵy álsiz de bolsa, onyń qysqa qyrqylǵan shashyn, súıirleý ıegi men appaq moınyn ap-aıqyn kórsetedi.

Alǵashynda Kıt ony jalǵyz eken dep oılaǵan, sosyn bólme ishin tinte qarap turyp, bir buryshtan óz inisin de kórdi. Ústine aqshyl pıjama kıgen Larrı de eki qolyn keýdesine qoıyp, arqasyn qabyrǵaǵa súıegen kúıi Vandaǵa qarap túr eken. Osy sáttegi onyń bet-júzi Kıttiń jadynda berik saqtalyp qalǵany sondaı — keıin qanshama jyl ótse de osy bir kishkentaı kórinis pen inisiniń sondaǵy mysqaldaı tirshilik nyshany bilinbegen keskin-túrin ol qınalmaı-aq eske túsire beretin. Iá, sol sátte Larrıdiń búkil jan dúnıesi, ishtegi barlyq sezim-túısigi betinde turǵandaı edi. Ýaıym-muń, mysqyl-keleke, mahabbat, toryǵý-túńilý! Onyń Vandaǵa degen ystyq súıispenshiligi, ezilgen eńsesi, qorqynyshy men úmiti, onyń turaqsyz-turlaýsyz, jaqsy da jaman qasıetteri — bári-bári de sol sáttegi Larrıdiń betinde ap-anyq keskindelip, aıqyndalyp turǵan! Belgisiz, túsiniksiz bir mysqyl úıirile qalǵan erinderinde shyraq sáýlesi oınaqshyp, dir-dir etedi; kózderi tiri adamda sırek kezdesetin tereń muńǵa batyp, qudaıdan áldeneni jalbaryna surap turǵandaı, sonymen qatar sol kózder aldynda aq kıimge oranyp, tizerlep tas músindeı qatyp otyrǵan áıeldi kelekelep te turǵandaı. Al erinderi: "Iá, biz úshin tileı ber tileýińdi! Páli! Durys-aq! Tileı ber tileýińdi!" dep sybyr-sybyr etetindeı. Kıt kenet qyzdyń jyn urǵandaı qolyn sozyp jiberip, júzin tik kótere qoıǵanyn kórdi, al Lorens bir qadam alǵa attady. Shyraqtyń qyp-qyzyl jalyn tilinen ne kórip qaldy bul qyz? Kútpegen jaǵdaıdyń áseri qashan da kúshti bolady ǵoı, al Kıt ómirinde eshqashan mundaı qaıǵy-muńnyń qara kóleńkesin kórgen emes-ti. Sosyn bóten terezeden syǵalap turǵanymdy bireý kórip qalady-aý dep qoryqqan ol jyldam keri burylǵan.

Sonymen Larrıdiń ol qyzben osy úıde turyp jatqany belgili boldy! İnisin izdese endi osy úıden tabady.

Kıt óz úıiniń aýlasyna jetip toqtady da, dýal jaqtaýyna shyntaqtaı súıenip, juldyzdar jymyń qaqqan túngi aspanǵa, jaǵalaýdaǵy sham jaryǵy betinde oınap jatqan etektegi qara qoshqyl ózenge bes mınýttaı qarap turdy.

Sóıtip turǵanda júregi áldenege syzdaı aýyryp, kókiregi ýdaı ashyp ketti. Ol sońǵy kezde ne kórdi, ne estidi, ne týraly oılady, osynyń báriniń syrtynda bir nársege qoly jetpegenin Kıt endi anyq sezingen.

Tún sýyq edi, qońyraýlardyń úni estilmeıdi: saǵat on ekini baıaǵyda soǵyp ótken. Kıt úıge kirip, joǵarǵy qabatqa aqyryn kóterilip ketti.

VII

Glav-Leındegi kisi ólimi týraly isti qaıta qaraýǵa deıingi alty apta ýaqyt — Kıt úshin ýaıym men alańǵa toly kezeń bolsa, al Lorens úshin ol — baıaǵy balalyq shaǵynan keıingi eń baqytty kúnderine aınalǵan. Ol óz páterin tastap, Vandanyń úıine kirip alǵannan keıin bir mamyrajaı tirliktiń barynsha raqatyna batyp edi. Bunyń ózi erik-jigerdiń kúshimen úreı ataýlyny boıynan silkip tastaǵanynan nemese mahabbattyń bar qyzyǵyn kórýinen de emes, bárinen buryn jan dúnıesiniń áldebir tuńǵıyqqa shym batyp ketýinen edi. Onyń minez-qulqyna shamadan tys bılik júrgizgen qatal taǵdyr aldynda abyrjý, mazasyzdaný, ishtegi barlyq tolqý-toryǵý degender birtindep alystaı bergen; "mańdaıǵa ne jazylsa, sony kórem" degendeı, ol ár kúnin qapysyz, qamsyz etkize berdi. Biraq keıde sańylaýsyz, sáýlesiz bir tyǵyryqqa tireletin de kezderi bolatyn. Rojdestvo qarsańyndaǵy túnde de ol dál osyndaı jaǵdaıǵa tap bolyp edi.

Vanda tizerlep otyrǵan jerinen ushyp turǵan kezde, ol:

— Iá, sonymen ne kórdiń, ne baıqadyń? — dedi.

Qyz oǵan jabysa qalyp, kamınge qaraı bet burdy, sosyn ekeýi kókjıekke kóz taldyra qaraǵan bala sıaqty eki tizelerin qushaqtap, týra edenge otyra ketken.

— Men Áýlıe-Anany kórdim. Ol qabyrǵa tusynda turyp, maǵan jymıa qarady. Biz aldaǵy ýaqytta taǵy da baqytty bolamyz.

— Vanda, tyńdashy, — dedi kenet Lorens. — Eger ólýge týra kelse, kelshi, ekeýmiz birge óleıik, a? O jaqta da ekeýmiz birge bolsaq, qandaı jaqsy bolar edi...

— O, ıá, ıá! Men sensiz ómir súre almaımyn, — dep, qyz sybyrlaı sóılep, buǵan tipten jabysa tústi.

Osy bir sońǵy kúnderi búl ekeýi bir-birine sonshama baýyr basyp ketkenin, bir-biriniń jany men táni berik baılana túskenin, endigi jerde bir-birinsiz tirliktiń máni de, sáni de joq ekenin dál qazirgi sátte shaǵyn páterde ótkizip jatqan ońasha ómirleri de ıkemdeı berip edi. Munda tek úı sypyrýshy ǵana toǵyzdan onǵa deıin bir saǵatqa kelip ketedi de, qalǵan ýaqytta tiri pende bas suqpaıtyn. Larrı men Vanda eshqashan úıden birge shyqqan emes. Tańerteń Vanda ony-muny satyp alyp kelýge syrtqa shyǵyp ketkende, Larrı qoldaryn basynyń astyna aıqastyra salyp, qyzdyń budan qysylmaı-aq kıinip jatqan kezdegi appaq denesin, talshybyqtaı maıysqan balǵyn músinin, bylq-sylq etken býynsyz ádemi qımylyn kóz aldyna elestetip, tósekte uzaq jata beredi; sonda óz erninen onyń baldaı tátti ystyq súıisin taǵy da sezedi, aq quba betinde ushqyn atyp turǵan qoı kózderinen erekshe bir jylylyq kóredi. Sóıtip Vanda oralǵansha qybyrsyz jatyp, ózin de, ózgeni de, bárin de umytyp, áldebir syrly álemniń qoınaýyna súńgip ketýshi edi. Sosyn on bir jarymda turyp, ol daıyndap qoıǵan dastarqanǵa otyrady, kofe ishedi.

Al tustan keıin syrtqa jalǵyz shyǵyp, Ist-Enda kóshesiniń boıynda uzaq-uzaq serýendep júredi. Ol jerde bul taǵdyr tálkegine ushyraǵan nebir adamdardy jıi keziktiretin, bunyń ózi kóńiline sálde bolsa demeý bolatyn, óıtkeni óziniń qaıǵy-muńy — myna jaryq jalǵandaǵy ulan-asyr qasirettiń bir túıiri ǵana ekenin, ázirge bul ómirde ash-jalańash jarly-jaqybaılar, kembaǵaldar men kemtarlar tirshilik etip jatqanda, dúnıedegi eń beıshara adam ózi ǵana emes ekenin bul jaqsy túsingendeı bolatyn. Al qalanyń batys jaǵy, kerisinshe, eńsesin ezip jiberýshi edi. Vest-end dep atalatyn qalanyń sol jaq bóligi buǵan týra Kıt sıaqty bop kórinetin: qashan da tap-taza múltiksiz, minsiz, tákappar! Sosyn ábden sharshaǵan kezde, Lorens úıge qaıtyp keledi de, tamaq daıyndap jatqan Vandaǵa qyzyǵa qaraıdy da otyrady. Al keshti mahabbattyń qyzyǵymen ótkizedi. Óstip bular ózderiniń sıqyrly áleminde bir tańǵajaıyp tirlik keship jatty, onyń qaımaǵyn buzyp alýdan ekeýi de sumdyq qorqýshy edi. Vanda burynǵy úırenip qalǵan erkin júris-turysyn, bolmaǵanda kóshege shyǵyp boı sergitip kelý sıaqty barlyq áıelge tán keıbir qyzyqtaryn ańsap-saǵynatynyn, mynadaı jasyryn tirlikten ábden jalyqqanyn ne sózimen, ne minezimen birde bir ret tipti ısharamen de bildirgen emes. Degenmen Vanda da, Larrı de qalǵan ǵumyrlaryn tek óstip ótkizbeıtinderin, áıteýir birde taǵdyr bularǵa ne betin, ne artyn beretinin ekeýi de ishteı sezetin. Bul kúnderi Larrı múlde ishken joq. Úsh aılyq aqshasyn alyp, barlyq qaryzdaryn ótep tastady: mundaı qaryzdary asa kóp te emes edi. Ol osy ýaqyt aralyǵynda Kıtke bir ret te barǵan joq, ne hat jazbady, múmkin tipti ol týraly oılamaǵan da shyǵar. Aragidik kóz aldyna: aýzynan aq kóbik aǵyp jatqan Ýolenniń óli denesi men aıyptalýshynyń oryndyǵynda bir-aq ýys bop búrisip otyrǵan shaldyń aıanyshty túri elesteı qalatyn, sondaı kezde Larrı ózin qoıarǵa jer tappaı qatty qınalýshy edi. Alaıda ol kún saıyn gazet satyp alyp, ony Vandaǵa kórsetpeı, bas-aıaǵyna deıin jyldam sholyp shyǵatyn...

VIII

28 qańtar kúni tús shamasynda, mura máselesine baılanysty tótenshe bir qıyn isti ońymen sheshken soń, Kıt sottan shyǵyp bara jatyp týmba ústinde jatqan gazetke kóz júgirtip ótkende, birinshi oń jaq baǵanynan: "Glav-Leındegi kisi ólimi — sot jáne úkim" degen taqyrypty oqydy da: "Qudaı-aý, búgin gazetke qaraýdy da umytyp ketippin ǵoı" dedi kúıine turyp. Eki kún boıy osy bir sot prosesimen aınalysyp, aqyry onda jeńip shyǵyp, jańa ǵana kóńili aqqan sýdaı tasyp kele jatyr edi, osynyń bári endi Kıtke túkke turǵysyz bos dúnıe bop kórindi. Saıtan alǵyr, sol bir qasiretti oqıǵany qalaı ǵana qaperinen shyǵaryp aldy eken? Ol jol shetinde kóptiń arasynda turyp, qoly dirildep, tipti gazet satyp alýǵa shamasy kelmeı qaldy.

Alaıda aqyry satýshyǵa taıap kelip, bir pennıdi oǵan usynǵan kezde, óńi órt sóndirgendeı bolyp ketip edi. Iá, árıne, munda jetisken habar joq shyǵar!.. Dol solaı!.. "Glav-Leındegi kisi ólimi. Sot alqasy aıyptalýshyny "kináli" dep tapty. Ol ólim jazasyna buıyryldy!"

Kıttiń alǵashqy sátte ashý-yzasy qaınap shyǵa keldi. Qalaı ǵana olar mundaı asyǵys sheshim shyǵaryp úlgirgen! Tańqalarlyq dúnıe! Qaıda dálel?!. Qaıda prınsıp!?. Sosyn aýyr da bolsa bir aqıqatty moıyndaýyna týra keldi: endigi jerde sottyń búkil jumysymen qaıta tanysýdyń da, nege mundaı sheshim shyǵardy dep oılaýdyń da túkke qajeti joq. Ne deseń de is bitti, endi tyrashtanǵanmen eshteńe ózgerte almaısyń! Jaǵdaı qıyn!

Ánsheıinde sottan úıine deıingi júretin bes-aq mınýttyq jer buǵan ómirinde birinshi ret sonshama uzaq kórindi.

Batyl sheshimdi adamdar bir istiń ne olaı, ne bulaı qısaıýy jóninde kúni buryn oılap, bas qatyryp jatpaıdy. Mundaı adamdardyń oı-túısigi istiń naqty jaǵdaıda nemen aıaqtalatynyn jetkilikti túrde elestetýge kóp rette qabiletsiz bolyp keledi. Eger aıyptalýshy kináli dep tabylsa, ondaı jaǵdaıda ne isteý kerektigin Kıt osy ýaqytqa deıin oılaǵan joq-ty. Tek sońǵy aptada: "Eger aıyptalýshyny kináli dep tapsa, bir sári!" degen oı basyna jıi orala bergen de, bunyń ózi oǵan birtúrli jubanysh sıaqty bolǵan. Al endi is múlde nasyrǵa shapty deıtindeı kez kelgende, bul burynǵy paıym-sheshimderine qaıtadan shyrmalyp, ózi men inisin osy tyǵyryqtan qalaı alyp shyǵý jóninde taǵy da san túrli oıdyń sorabyna túsip edi. Qalaı degenmen... bul beıbaqty jazyqsyzdan jazyqsyz darǵa asady! Budan qashyp qutylý qıyn! Alaıda ol ólikti tonaǵan bir kezbe ǵoı. Al onyń ornyna Larrıdi jazalaý ádiletti bola ma? Ózińe birinshi bop qol kótergen jeksuryndy óltirý, onda da ony abaısyzda óltirý, keńirdekti qolyń tek birer sekýnd qana artyǵyraq qysyp jiberý — osy da qylmystyń kókesi me? Buny tipti ólikti sanaly túrde tonaǵan qylmyspen salystyrýǵa bola ma?

Óz múddesin bárinen de joǵary qoıatyn, tártiptiń, ádil sottyń, belgili bir faktiniń aldynda qurdaı jorǵalaıtyn adamdardyń tirligi ımandyq qaǵıdalarmen qońsy qonbas ıezýıttikpen aýyz jalasyp ketedi.

Kıt syrtqa shyǵýǵa yńǵaılanyp, esikke taman jaqyndaı bergende, oń jaqtaǵy qabyrǵadan bir "tanys" beıne: "Páli Darrant! Boqqa belsheńnen battyń! Quttyqtaımyn!" degendeı boldy. "Meni quttyqtap jatyr!" dedi ol mysqylmen, esik tutqasyna qol soza berip. Oraıly sátti ońynan paıdalanyp qalǵysy kelgen ol Strend kóshesiniń boıynan kebti ustady da, dereý Borroý-strıt burylysyna jetkizip salýdy ótindi.

Esikti Vanda ashty da, "oı, siz ekensiz ǵoı" degendeı buǵan tańyrqaı qarady. Ústindegi qara beldemshesi men jumsaqtaý materıaldan tigilgen qyzyl-sary keýdeshesi sý jańa sıaqty kórindi. Sol tolyqtaý, jup-jumyr appaq moıny ashyq, jırendeý shashy tolqyndanyp jelkesin jaýyp tur.

Qulaǵynda altyn syrǵa. Bul Kıtke asa jaǵymdy áser ete qoıǵan joq. Onyń móldiregen qaraqat kózderi buǵan ári mólıe, ári jalynyshty qaraǵandaı bolǵan.

— Al... meniń inim qaıda?

— Ol áli kelmeı jatyr, ser.

— Onyń qaıda ekenin siz de bilmeısiz be?

— Joq.

— Ol osynda turyp jatyr ma edi?

— Iá.

— Demek, siz ony áli de súıesiz ǵoı?

Qyz óz sezimin sózben aıtyp jetkize almaıtyn adam sıaqty únsiz turyp, qoldaryn keýdesine basty.

— Túsinikti, — dedi Kıt.

Kıt onymen eń alǵash kezdesken kezde de, sosyn onyń bólme ortasynda tizerlep otyrǵanyn tereze syrtynan syǵalaı qarap turǵanda da óz boıynan bir názik qyzyǵýshylyq pen aıaýshylyq sezimin qatar ańǵaryp edi, mine, qazir de dál sondaı kúıdi keship tur. Ol kamınge jaqyndap keldi de:

— Men ony kúte turýyma bolatyn shyǵar, — dedi.

— Árıne! Marhabat, otyryńyz.

Kıt otyrǵysy kelmeıtinin bildirip, bas shaıqap qoıdy.

— Siz ony menen alyp ketesiz be? — dedi qyz tunshyǵa tynystap. — Men jalǵyz qalsam, óletin shyǵarmyn.

Kıt oǵan shuǵyl buryldy.

— Men kerisinshe... sizden ony eshkim alyp qoımaýyn qalaımyn! Men sizdiń ony saqtap qalýyńyzǵa kómekteskim keledi. Eger qajet bola qalsa, kez kelgen ýaqytta ketip qalýǵa siz daıynsyz ba?

— O, ıá...árıne!

— Al Larrı?

— Ol da. Biraq ana bir beıbaq...

— Ol beıbaq — óleksemen kúnin kórgen qorqaýdan basqa eshkim emes! Ony aýyzǵa alyp keregi ne!

Kıt qattyraq ketkenin kesh ańǵaryp qaldy.

— Men ony aıaımyn, — dedi Vanda kúrsinip. — Múmkin ol ash bolǵan shyǵar. Ashtyqtyń ne ekenin men jaqsy bilemin... Ashyqqan adam ne istemeıdi. Nemese jalǵyzdyqtan ábden azyp-tozyp júrip, óziniń ne istep qoıǵanyn da bilmeı qaldy ma eken?.. Ózi súıetin, jaqsy kóretin eshkimi joq adam óte jaman bop ketedi ǵoı. Beıshara onda... túrmede qalaı otyr eken dep, men ony jıi oılaımyn.

— Al Lorens?

— Biz ekeýmiz bul jóninde múlde áńgime qozǵamaımyz. Bizge bul óte qorqynyshty.

— Demek, ol sizge sot bolyp ótkenin aıtpaǵan eken ǵoı?

— Sot? Joq, aıtqan joq. Báse, keshe keshkisin bir túrli abyrjyp otyr edi... Al tańerteń nege erte turdy desem... Sot sonda... bitip qoıǵany ma?

— Iá.

— Ne sheshim qabyldady?

— Kináli dep tapty.

Kıtke osy sekýndta Vanda esinen tanyp bara jatqandaı kórindi: kózin jumyp, teńselip ketip edi. Kıt oǵan jaqyndap, ıyǵyna qol saldy.

— Meni tyńdap alyńyz, — dedi ol. — Maǵan qazirgi sátte sizdiń kómegińiz óte qajet. Eń aldymen, Lorensti kózden tasa etpeńiz. Biz ýaqytty bosqa jibermeýimiz kerek. Men olardyń nıetin bilip kóreıin. Qandaı jaǵdaıda da olar ony birden darǵa asyp jibermes. Maǵan sál-pál ýaqyt kerek, túsinesiz be? Al siz Lorenstiń polısıaǵa berilip qoımaýyna qandaıda bir kedergi jasap baǵyńyz.

Kıt áli de onyń ıyǵynan ustap, alaqan astyndaǵy jup-jumsaq tánniń jylýyna elitip tur edi, al Vanda onyń betine áldebir úmitpen kóz salǵan.

— Siz meni túsindińiz be?

— Iá... Biraq ol onda bolyp qoısa, ne isteımin?

Kıt qyzdyń dirildep turǵanyn sezdi. Sosyn kenet basyna bir oı túse qaldy: "Qudaı-aý, polısıa dabyl qaǵyp, munda jetip kelse... meniń kúnim ne bolady? Eger qazirdiń ózinde Larrı olardyń qolynda bolsa? Al eger kisi óltirilgen kúni túnde buǵan kezikken polısmen endi úkim shyǵysymen buny taǵy da osy úıden kórse?.." Ol endi túsin kúrt sýyta qoıyp:

— Sizdiń Larrıge ıe bolatynyńyzǵa men sene alam ba, joq pa? Jyldam jaýap berińiz? — dedi qataldaý únmen.

Qyz qolyn keýdesine qoıyp:

— Tyrysyp kóremin, — dedi baǵynyshty túrde.

— Eger ol oıyndaǵysyn áli iske asyryp úlgermegen bolsa, siz odan endi eki kózińizdi birdeı jazbańyz! Jalǵyz eshqaıda ketpesin! Men erteń tańerteń erte kelemin. Siz katolık emessiz be, solaı ma? Endeshe men kelgenshe oǵan ıe bolatynyńyzdy bildirip, taǵzym etińiz.

Qyz bunyń tusynan esikke qaraǵan kúıi únsiz turdy; Kıt esik qulybynyń syrt etip, syrttan buralǵanyn estidi. Artynsha... qolyna alqyzyl lılıa men appaq narsıs gúlin ustap ishke Larrı kirdi. Túri qýqyl tartyp, jaǵy sýala túsken.

— Helloý, Kıt! — dedi ol aqyryn ǵana. Vanda Larrıden kóz alar emes, al Kıt birese oǵan, birese inisine qarap turyp, dál qazir ózine óte abaı bolý kerektigin jan-júregimen túsingen.

— Sen kórdiń be? — dedi bul.

Lorens bas ızedi. Qaı ýaqytta da ishindegisiniń bári betine shyǵa keletin onyń qazirgi túri Kıtti abyrjyta tústi.

— Al ne dep oılaısyń?

— Men osylaı bolaryn bilgem.

— İs osy qalpynda qalmaıdy, bul belgili. Biraq men aldymen sot qaǵazdarymen tanysýym kerek, sosyn ne isteý kerektigin oılastyryp kórermiz. Larrı, túsinesiń ǵoı, maǵan qazir ýaqyt kerek!

Kıt bunysymen ol maquldaı qoıatyndaı sóz aıtpaǵanyn bildi. Endigi jerde jalǵyz ǵana amal bar — bulardy dereý attandyryp jiberýge kúsh salý kerek, qylmystaryn ózderi baryp moıyndaýǵa eshqandaı múmkindik bermegen jón, biraq buny ashyq aıtýǵa batyly jetpedi.

— Sen maǵan óziń bilip eshteńe istemeýge, sosyn erteń men kelgenshe osy úıden eshqaıda shyqpaýǵa ýáde beresiń be, Larrı?

Lorens taǵy da bas ızedi. Kıt Vandaǵa nazar aýdardy. Larrıdi ustap tura ala ma eken bul? Ol Larrıge sol qalpy kóz almaı qarap tur. Kıt esikke bettedi; budan ári eshteńe shyǵara almasyn ol túsingen edi.

— Sonymen ýádeńde turasyń ǵoı? — dedi bul qaıtalap.

— Iá, — dep ol jymıyp qoıdy.

Larrıdiń bul jymıysy da, Vandanyń kózqarasy da Kıtke bir túrli túsiniksiz kórindi.

— Jaraıdy, saǵan sendim, — dedi de, bul shyǵyp ketti.

IX

Mýzykanyń adam júregin jaýlap alar qudiretti kúshin aýyzdyqtaý qandaı qıyn bolsa, ózińdi súıgen áıelden kóńil kúıińdi jasyrý da sondaı qıyn ǵoı. Al eger áıel sonshama qaıǵy-qasiretten keıin birinshi ret shyn mahabbattyń ne ekenin bilse, onda onyń súıgen adamy jan syryn qanshama jasyrǵysy kelgenmen onysynan túk te shyqpas edi. Mundaı áıeldiń mahabbat aldyndaǵy jankeshtiligi sondaı, ishinen bir syrdy sezip tursa da, ony tipti túrinen baıqatpaýǵa shamasy jetedi.

Kıt ketken soń, Vanda ártúrli suraqtarmen Larrıdiń mazasyn alǵan joq, kerisinshe, óziniń bar shyndyqty bilip turǵanyn sezdirmeý úshin qoldan kelgenniń bárin istep baqty. Sosyn búkil kesh boıy da Larrıdiń qandaı oıǵa bekigenin sezse de sezbegendeı bolyp, óziniń de ishki sheshimin bildirmeýge tyrysyp, ony-muny sharýamen únsiz aınalysyp júre bergen.

Larrıdiń árbir sózi, erkelete til qatýy, keshki asty birge daıyndaýǵa ynty-shyntysymen kirisip ketýi; ákelgen gúlderi, sondaı-aq tátti sharap ishýge buny kóndirýi, sosyn osy bir baqytty mınýttardyń shyrqyn buzar degendeı sóz ataýlydan qashqaqtaı berýi, bori-bori de — bunyń boljamynan dóp shyqty. Ol búgin sonshama kóńilge baı, qaljyńǵa jomart bop shyǵa kelgen! Osy keshtegi árbir sóz, árbir súıistiń astarynan bul sońǵy sóz, sońǵy súıistiń lebin sezse de, odan ózi de qashqaqtaǵysy kelmegen, sondyqtan aldaǵy sátten ne sezip turǵanyn ıa qımylynan, ıa bet-júzinen eshteńe sezdirmeýge tyrysty. Iá, bul bárine kóngen, budan da zorǵysyna kónetin edi. Larrı qaıta-qaıta toltyra quıǵan sharapty bul ishkisi kelmegen, biraq ishken. Bul eshqashan Lorenske qarsy kelgen emes.

Lorens kóp ishti. Sharap osy bir uzaqqa sozylmas lázzatty saǵattyń mártebesin asyryp, óziniń de rýh-jigerin kótergendeı edi. Bunyń ústine sharap aıaýshylyq sezimdi tunshyqtyra bastaǵan. Lorens bárinen buryn ózi men Pandany aıaýdan qorqyp edi.

Onyń oıynda ázirge bir-aq nárse turdy: osy jadaý bólmeniń ózi ádemi bop kórinýi úshin — myna kamındegi ot ta, bokaldaǵy qyzyl-qońyr sharap ta, óleýsireı janǵan shyraq pen gúlderdiń sıdıǵan sabaqtary da erekshe nurǵa bólenýi úshin - Vanda men bul, osy Larrı, bıikten, tym bıikten kóriný kerek. Tipti mýzyka da bulardyń osy saltanatty keshterine erekshe óń bergendeı edi: qarsy bettegi úıde bireý pıanınoda oınap otyrǵan, onyń júrek qylyn tartar ádemi sazy bulardy da bir tamasha kúıge bólegendeı. Áýen yrǵaǵy birde kókke órlep, birde quldyraı tómen qulap, keıde muńly, keıde kóńildi sarynmen áldebir syrly álemniń, nárli álemniń tórinen ún qatqandaı. Oty jylt-jylt etip janyp turǵan kamın aldynda bir-birin aıqara qushaqtap jatqan bular da sol mýzyka áýeni sekildi jumbaq bir álemniń qoınyna shym batqandaı edi.

Osy mýzyka aıasynda Vandanyń yp-ystyq keýdesin alaqanymen sıpaı jatyp, Larrı quddy aýyr bir talyqsýdan keıin qaıta es jıǵandaı boldy. Joq, keregi joq bunyń! Tas qalaı qatyp jatsa, bul da solaı qatýy kerek, jalyn qalaı sónse, bul da solaı sónýi kerek, shekte áýen qalaı dirildep baryp tyna qalsa, bul da solaı tynýy kerek! Al Vanda odan kóz aıyrar emes.

Ol buǵan uıyqtaýǵa barýyn ótingen kezde saǵat onǵa taıap qalǵan. Vanda qarsylyqsyz jatyn bólmege ketkende, ol qaǵaz ben qalam alyp, kamınniń aldyna barǵan. Osy bir taıǵaq, tabansyz, túkke turǵysyz adam qazir alǵan betinen qaıtpady. Buryn ol jeme-jemge kelgende, oıymnan bas tartamyn, sheginermin dep oılaýshy edi, al qazir ony áldebir qatygezdik túpki maqsatyna qaraı batyl qadam bastyrǵan. Eger ol qylmysyn moınyna alyp, tiri qalsa, túrmege otyrǵyzady; ondaı jaǵdaıda ómirdegi eń qymbaty — Vandadan aıyrylady, shólde tapqan jalǵyz qaınar bulaǵyn qumǵa sińiredi. Qarǵys atsyn olardy! Kamın jaryǵymen ol aq qaǵazǵa ádemilep jaza bastady. Al kúńgirtteý perdeniń ar jaǵynda jalǵyz kóılekpen, esh sýyqty sezbesten Vanda turdy odan kóz aıyrmaı.

Adam tuńǵıyqqa batyp bara jatyp, bir sát ótkenderin eske alady. Sonda ol ólim aýzyndaǵy aqyn aıtqandaı "jelmen birge jelbirep kete barady". Endi Larrıge óz senimine adaldyq tanytatyn ýaqyt kelgen edi. Adamnyń aptalar boıy ári-sári kúıde júretin kezi bolady, al sosyn sheginerge jer qalmas sát te týady bir kezde... Sottyń tórt buryshty qara qalpaǵy... oǵan tańdana qaraǵan aq shashty, jalba-julba kıimdi beıshara adam — joq, endi sheginýge bolmaıdy!

Larrı jazýyn bitirip, kamınge uzaq qarap otyrdy. Shamnyń oty... Iá, ot bir qalypty janyp tur, jarq etip jalyndaıtyn da, jalp etip sónetin de túri kórinbeıdi.

Al kúńgirt perdeniń artyndaǵy áıel budan kóz jazbaı qarap turǵan.

H

Kıt úıine soqpaı, týra klýbqa tartqan, onda qonaq bólmesinde otyryp, sot hattamasymen tanysyp edi. Bul aqymaqtar isti óte kúńgirt kúıinde alǵa tartqan eken. Kıt oıǵa shomǵan qalpy jumsaq kilem ústinde sybdyryn bildirmeı ary-beri uzaq júrdi de qoıdy. Ol osy salanyń tis qaqqan mamany retinde qorǵaýshy advokatpen sóılesip, sottyń qate sheshim shyǵarǵanyn jan-jaqty dáleldeýine bolatyn edi. Olar sot úkimine qarsy shaǵym-aryz jazýǵa tıis, aqyr sońynda tipti keshirim jasaýǵa ótinish bildirýge de bolady. Áli de kesh emes, tek Larrı men Vanda kúni buryn birnársege urynyp qalmasa bolǵany.

Kıttiń tamaq ishýge zaýqy soqpaǵan, biraq tús mezgilindegi kúndelikti ádeti ony ashanaǵa qaraı eriksiz súıreı jónelip edi. Ol ústel basynda otyryp, ózine tanys klýb múshelerine tyjyryna qarady. Olardyń túrinen sondaı bir ýaıymsyz, muńsyz nyshan baıqalady. Netken ádiletsizdik deseńshi! Kıt daryn, qabilet, iskerlik jaǵynan olardyń qaı-qaısysynan da joǵary turǵany anyq, sóıte tura qara bult bunyń basyna ǵana úıiriledi. Keshegi kúni álgi mura máselesine qatysty prosesten keıin buǵan advokat dostary kelip, aralarynda bir sýdıa da bar, bul isti qalaı ádemi alyp shyqqany jóninde nebir madaq sózderin aıtyp ketip edi. Mereıin ústem etken sondaı kúnnen keıin Kıttiń búgin shalqaıyp, marqaıyp júretin jóni bar-dy, biraq amal ne!.. Kıt sonyń ózinde osy bir jaryq ta jyly bólmede, ádeppen syzdyqtata syr qozǵap otyrǵan kóptiń ortasynda, kóńil kúıin birtindep qalypqa keltirip alǵan. Naǵyz ómir, mine, osynda, al ana bir kóńilsiz oqıǵa — uıtqı soqqan bir sáttik ala quıyn jel ǵana, kir-qoqys pen kiriptarlyqty ystyq uıańnan qalaı alastatsań, ony da salıqaly sanańnan solaı alastaýyń kerek.

Kıt shampan iship edi — bul oǵan naqty dúnıeni naqty kórip, eles ataýlyny tek eles dep bilýge kózin asha túsken. Sosyn tómendegi temeki tartatyn jerge túsip, túski astan keıin kamın janynda raqattana demalatyn jumsaq kreslonyń birine otyrdy. Sálden soń kózine uıqy tyǵyla bastady da, saǵat on bir shamasynda ornynan turyp, úıine qaıtýǵa jınalǵan. Ol mármár baspaldaqpen tómen túsip, aınalmaly esikten ári ótken kezde, qańtardyń qaqaǵan sýyǵymen birge tula boıyn taǵy da úreı qaryp ótken. Esine Larrıdiń betine muńaıa qarap turǵan áıeldiń bet-júzi túse qalyp edi. Nege ol solaı qarady eken? Larrıdiń jymıysy... qolyna ustaǵan gúli... Osyndaı sátte gúl satyp alý! Ol áıel — onyń quly, ol ne aıtsa — ony isteıdi. Demek Larrıdi ustap turýǵa ol dármensiz. Al múmkin... qazir Larrı polısıaǵa júgirip bara jatqan shyǵar.

Tonnyń qaltasyna salǵan qoly kenet bir sup-sýyq zatty ustap edi: kilt, buǵan Larrı bergen kilt. Kıt buny tipti umytyp ta ketipti. Endi onyń kezdeısoq qolǵa iligýi Kıttiń baǵytyn kúrt Borroý-strıtke buryp jiberip edi. O jaqqa barmaýǵa, jaǵdaıdy bilip qaıtpaýǵa tipti ádisi de joq-ty. Qoldan kelgenniń bárin istep baqsa, quryǵanda uıqysy tynysh bolady. Soıqandy kósheniń burylysyna jetkende, jurt aıaǵy basylǵansha shamaly kúte turdy da, sosyn jańa ǵana ózi qarǵap-silegen, sońǵy kúnderi sondaı jek kórip ketken úıge qaraı qadam basty. Syrtqy esikti sybdyrsyz ashyp kirdi de, ony ishten jaýyp aldy. Sosyn bólme esigin jaılap tyqyldatyp edi, biraq birden jaýap bolmady. Múmkin olar jatyp úlgirgen shyǵar? Esikti taǵy da birneshe qaıtara tyqyldatyp kórdi. Jaýap bolmaǵan soń, ekinshi kiltpen ony da ashyp, ishke kirdi. Shyraqtar janyp tur, kamınde ot jylt-jylt etedi: kamın aldynda dıvan jastyqtary jatyr, olardyń mańaıy — shashylǵan gúl! Ústel ústinde de — gúl.. tamaqtyń qaldyqtary. Tolyq jabylmaǵan perde sańylaýynan bul jatyn bólmede de shyraq janyp turǵanyn kórdi. Qalaısha olar bárin osylaı tastap, bir jaqqa ketip qalýy múmkin? Ketip qalý! Bunyń júregi zý ete tústi... Bos shólmekter! Demek, Larrı ishken! Bul sonshama qaýiptengen jaıǵa ol shynymen-aq bas tikkeni me? Sonda bul.. kisi óltirýshiniń aǵasy retinde qyzmetinen masqara bop bosap qalǵany ma? Kıt alǵa umtylyp baryp, perdeni ysyryp jiberdi de, ishke úńildi. Qabyrǵa túbinde — tósek... Tósekte — ekeýi... sulyq jatyr. Bunyń tańdanǵannan aýzy ashylyp qalǵan... biraq, nege ekeni belgisiz, bir túrli jeńildep te qalǵandaı boldy. Adamdar óstip perdeni jappaı, jaryqty óshirmeı qalaı uıyqtaıdy? Esiktiń tyqylyn qoıyp, aıqaılasań da oıanatyn túrleri joq! Masqara! Tegi ekeýi de ishken ǵoı! Kıttiń qany betine shapshyǵan. Keremet bir is tyndyryp kelgendeı uıyqtaýlaryn qara! Bul tósekke julqyna umtylyp kelip:

— Larrı! — dedi ashýmen yzbarlanyp. Sosyn basyn tósekke eńkeıte túsip:

— Larrı! — dedi taǵy da qatqyldaý daýyspen.

Qyńq etken ún de, qybyr etken qımyl da joq! Bunyń tynysy tarylyp ketkendeı boldy da, inisin ıyǵynan qysa ustap, julqyp-julqyp qaldy. Iyǵy sup-sýyq eken. Erinderin bir-birine taqaı túsip, ekeýi qushaqtasqan kúıi jym-jyrt jatyr, kishkentaı ústel ústinde janyp turǵan shyraq jaryǵynda túrleri tym qýaryp kórinedi. Kıttiń qatty shoshyǵany sondaı, qulap qalmas úshin tósektiń temir basynan ustaı alǵan. Sosyn eńkeıip, saýsaq ushyn sýlap aldy da, ekeýiniń ernine tosty. Qansha mas bolsa da, ekeýiniń birdeı es-tústerinen aıyrylyp qulaýlary múmkin emes qoı! Bul saýsaq ushynan mysqaldaı dem lebin sezbedi. Larrıdiń de, Vandanyń da qantamyrlarynan lúp etken belgi bilinbeıdi. Tynys ta joq, tirshilikte joq! Vandanyń kózi jabyq. Qandaı taza, qandaı beıkúná bet! Al Larrıdiń kózi ashyq, beıne bir Vandanyń qabaǵyna qadalyp jatqandaı — biraq bul kózde jan joq ekenin Kıt bildi. Bildi de óksip-óksip jylap jiberdi. Jylap otyryp, inisiniń kózin japty. Sonan soń bir qolyn Larrıdiń mańdaıyna, ekinshisin Vandanyń qyzyl-sarǵysh shashyna qoıdy, nege óıtkenin ózi de bilmedi.

Aqjaıma sál syrǵyp ketti de, qyzdyń ıyǵy ashylyp qaldy, Kıt tońyp qalmasyn degendeı ony joǵary kóterip qoıdy, sol sátte jyltyraǵan bir metalǵa kózi túsken: temir shynjyrly, altyn jalatylǵan, kishkentaı ǵana kresık qyzdyń keýdesinen syrǵyp baryp, onyń moınyna oratylyp jatqan Larrıdiń alaqanyna tústi. Kıt ony jaılap aqjaımanyń astyna tyǵa bergende... kórpe astyna jasyrǵan konvertti kórip qaldy. Onyń syrtynda mynadaı jazý bar eken: "Dereý polısıaǵa tapsyrýdy ótinem. Lorens Darrant". Kıt konvertti qaltasyna súńgitip jiberdi. Shamadan tys ılegen qamyr sıaqty osy mezette onyń aqyl-oıy, erik-jigeri, parasat-paıymy, bári-bári de byljyrap shyǵa kelgen. Basynda tek jalǵyz-aq oı turdy: "Men bul týraly eshteńe bilmeýge tıispin. Jyldam ketýim kerek!" Osyny oılaýy muń eken, aıaǵynyń ózi syrtqa bezekteı jóneldi.

Kıt sodan úıge jetkenshe ne týraly oılaǵanyn ózi de bilmeıdi. Tek kabınetine kirgende ǵana azdap es jıǵandaı boldy. Qoly dirildeı otyryp, staqanǵa vıskı quıdy da, iship saldy. Eger búgin kezdeısoq Borroý-strıtke baryp qalmasa, hatty úı sypyrýshy taýyp alyp, ony shuǵyl polısıaǵa tapsyra salatyn edi! Kıt qaltasynan konvertti shyǵardy. Munda ne jazylǵanyn bunyń bilýge haqy bar, sózsiz haqy bar! Ol konvertti ashyp, oqı bastady.

"Men Lorens Darrant, óz qolymmen ózimdi óltirer aldynda mynany málimdeımin, bul hat — meniń barlyq shyndyǵym ári tolyq moıyndaýym. Ótken jyly 27 qarasha kúni túnde, keıin "Glav-Leındegi kisi ólimi" degen atpen áıgili bolǵan kisi óltirý oqıǵasyn men jasadym..."

Hat sózi óstip bastalyp, sońy bylaı aıaqtalypty: "Biz ólgimiz kelmeıdi, biraq bizge tirideı aıyrylysý - ólgennen de jaman, al men, ózim jasaǵan qylmys úshin jazyqsyz bireýdiń darǵa asylǵanyn qalamaımyn, maǵan endi ólýden basqa jol joq. Bizdiń máıitimizdi kesip-jarmaýdy ótinem. Biz ishken ýdyń qaldyǵy ústelde jatyr. Bizdi bir qabirge jerleýdi suraımyn.

Lorens Darrant,

28 qańtar, keshki saǵat on shamasy".

Saǵat syrtyldap tur: tereze aldyndaǵy aǵashtar jelmen birge ýildep, bebeý qaǵady; kamınde ot jalań qaǵyp janyp jatyr. Al Kıt hatty qolyna ustaǵan kúıi tastaı qatyp, siresip tur. Sosyn ne zamatta oryndyqqa otyryp, hatty qaıta oqýǵa kirisken.

Bári de Larrıdiń buǵan aıtqanyndaı, eshteńe qospaǵan, eshteńeni oıdan quramaǵan: Ýolenniń burynǵy áıeli nemese ashynasy bolǵan áıeldi tanıtyn keıbir adamdardyń aty-jónine deıin kórsetilgen. Hat senimdi! Iá! Óte senimdi!

Kıttiń qolynan qaǵaz qulap tústi. Bul oqıǵadan týar sumdyq oı bunyń basyna endi ǵana kelgen: aıaq astyndaǵy aq qaǵazda ıa ólim, ıa ómir kútip otyrǵan taǵy bir adamnyń taǵdyry taptalyp jatyr edi. Kıt bul moıyndaý hatty sol beıbaqtyń da taǵdyryn óz moınyna alyp turǵanyn túsindi; sonymen qatar ol óz abyroı-bedeline nuqsan keltirmeı, óz basyn qaýip pen qaterge tikpeı o baıǵusty aman alyp qalý múmkin emestigin jáne túsindi. Eger hat bılik qolyna túse qalsa, ondaı jaǵdaıda olar: eki aıdan beri búl oqıǵany ol qalaı bilmeıdi dep, shyndap kúdiktenýi ábden múmkin. Sosyn taǵy da tergeý-tekserý bastalady, Kıt kýáger retinde sóıleıdi; al ana polısmen buny aldymen máıit jatqan arka túbinen, sosyn kelesi kúni áıeldiń úıi janynan kórgenin aıtady. Kisi óltirýshiniń aǵasyna qatysty bul faktilerdiń bári kezdeısoqtyq degenge kim senedi? Al tipti bul kúdikterdi bylaı qoıǵanda, "Darrant" degen aty-jónge baılanysty atyshýly oqıǵanyń ózi qandaı bylǵanyshty deseńshi — ol bunyń qyzmettegi dańǵyl jolyna tosqaýyl bolady, óziniń de, qyzynyń da appaq aryna kir keltiredi. Larrı men Vandanyń ózin-ózi óltirýi, árıne, jaısyz áńgimege biraz tamyzdyq bolady, biraq odan keler bále joq. Mundaı ólimde áldebir romantıkalyq syr jatatyny belgili, ári ketkende Kıtke bireýler kóńil aıtar, shyn janashyrlyqpen dostary qaıǵysyna ortaqtasar... Ári-beriden soń... osy oqıǵanyń izin jym-jylas joq qyp jiberýge de bolady. Al eger hatty polısıaǵa aparyp berse, eshteńeni jasyryp qalý múmkin emes, ol týraly kóringen adam kóshede aıqaılap turatyny anyq. Kıt kreslodan turyp, oıyn jınaqtap alý úshin bólmede ary-beri júre bastady. Kóz aldynan ár túrli kórinister kóshe bergen: kún saıyn bunyń mantıasy men parıgin alyp berip turatyn qyzmetshi jigit buǵan endi mysqylmen, ashshy kekesinmen qaraıdy; "Áke, meniń ne jazyǵym bar?" degendeı, qyzynyń erni burtıyp, kózi botalap turǵandaı kórinedi... Elester... Taǵy da elester: ólgen áıeldiń ıyǵynda jylt-jylt etken altyn jalatylǵan kresık... İnisiniń ashyq qalǵan kózderi... Ony jaýyp jatqan bunyń bas barmaǵy men suq saýsaǵy... Sosyn kóshede ary-beri aǵylyp jatqan adamdar — bári de buǵan suqtana, tesile kóz salady. Kıt bólme ortasynda kilt toqtaı qaldy da, daýystap turyp: "Túkirdim eldiń sózine de, kózine de! Kóp bolsa birer apta ósekteıdi de, qoıady!" dedi. Moıyndaý hat bunyń qolynda tur, ony ne isteımin dese de, ózi biledi! Ári-beriden soń bárin jasyrǵany úshin bul jazyqty ma? Birge týǵan inisi úshin adam ne istemeıdi?! Endeshe buǵan qysylatyn túk te joq. Kıt jerde jatqan hatty eptep kóterip aldy. Biraq... kenet kóz aldyna bir qushaq gazetti kóterip alyp, kósheni basyna kótere aıqaılap kele jatqan bireýler elesteı qaldy: "Jańalyq!.. Jańalyq... Glav-Leındegi kisi ólimi! Moıyndaý jáne belgili koróldik advokat inisiniń ózin-ózi óltirýi... Kisi óltirý jáne ózin-ózi óltirý!.. Jańalyq!.." Qalaısha bul jurtty óstip shýlatyp, tabalatyp qoıady! Qalaısha jamanshylyq jasap qoımaǵan bul inisiniń rýhyn, sheshesiniń arýaǵyn qorlatýǵa tıis? Qalaısha bul súıikti qyzynyń ómirin qor etip, óziniń jarqyn bolashaǵyna balta shabady? Osynyń bári de qaıdaǵy bir kir-qoqysty timiskilep júrgen qaıyrshy úshin be! Eger qajet bolsa, assyn ony darǵa. Al, múmkin ony aspaıtyn da shyǵar darǵa. Shaǵym-aryz jazýǵa nemese keshirim ótinýge de bolady! Iá, ony qutqarý kerek, joq, qutqarý qajet ony! Qudaı-aý, osynshama qurdymǵa batý, osynyń bárin bastan keshirý, óz qolyńmen ózińdi-óziń tunshyqtyrý — netken sumdyq!

Kıt kamınge taqap kelip, hatty jaınap jatqan qyp-qyzyl shoqqa tastaı saldy. Onyń susty júzine bir jymysqy kúlki jaılap jaıylyp bara jatty, ottaǵy qaǵaz betine de qyp-qyzyl jalyn jaıyla túsken. Sosyn ol qara kómirge aınalǵan qaǵazdy ottan eptep sýyryp alyp, tabanyna basty. Bas, bas! Tapta adamnyń ómirin! Bitti! Janyp boldy! Budan ári kúmán joq. Jandy jegen ýaıym da, úreı de bitti endi osymen! Janyp bitti bári de! Adam...jazyqsyz... Joq, óleksemen kún kórgen buralqy! Kıt kamın janynan sheginip ketti. Qos qolymen qapsyra basyn ustady. Netken ystyq edi!

Sonymen, bári de bitti! Tek jigersiz, aqylsyz, aqymaq adam ǵana istegen isine ókinedi. Kenet ol kúlip jiberdi. Demek, Larrıdiń bosqa ólgeni ǵoı! Onda ne jiger, ne qaırat, ne maqsat degen bolǵan joq, endi, mine, óldi de qaldy! Ony men ana qyz osy bir sýyq túnde ólip jatqansha áldebir alys jerde mahabbattyń bal shyrynyn tatyp, typ-tynysh, raqat ómir súrýlerine ábden bolatyn edi. Aqymaqtar men álsizder óstip, mine, ókinishtiń qurbany, ar-uıattyń sadaqasy bop kete barady. Al rýhy myqtylar basyna qandaı qara bult úıirilse de, maqsat jolynda qashan da nyq qadam basady.

Kıt terezege kelip, perdeni kóterdi. Ne anaý? Dar aǵashta salbyrap turǵan ólik pe? Jo-joq, bul jaı ǵana aǵash qoı... Qara aǵash... Aǵashtardyń qystaǵy qańqasy da. Ol terezeden burylyp kelip, kamın janyndaǵy kresloǵa otyrdy. Shamnyń bolymsyz jaryǵy, ot aldyndaǵy bunyń kreslosy — bári-bári de budan eki aı buryn Larrı kelgen kúngi keshtegideı... Joq, joq! Ol kelgen joq! Bul ánsheıin sandyraq. Ony óńinde emes, túsinde kórgen. Basynyń kúıip turǵanyn qarashy! Kıt ornynan atyp turyp, ústelde turǵan kúntizbege qarady. "28 qańtar". Joq, búl túsi emes! Túri kúreńitip, sustana qaldy. Alǵa! Larrı sıaqty artqa emes! Tek qana alǵa!

Orys tilinen aýdarǵan D. Áshimhanuly

---