InfoHub Logo

Birjan - qazaqtyń sal - seri aqyndarynyń aǵasy, ustazy, janashyr ónerpazy. Óner damyǵan saıyn Birjan murasy máńgi birge jasamaq.

Esmaǵambet Ysmaılov

Birjan sal úsh birdeı óner ıesi - asqaq úndi aqyn, sazger, ánshi. Ol – qazaqtyń ánshilik – oryndaýshylyq ónerin damytyp, halyq mýzykasyn óz shyǵarmashylyǵymen bıik beleske kótergen, asa daryndy halyq kompozıtory, qazaqtyń qaıtalanbas bir týar tulǵasy. Eńbekshilder aýdanynda dúnıege kelgen Birjan sal bozbala kezinen ánshi - aqyndardyń qasyna erip toı - dýmannyń sánine aınalǵan. Bozbalanyń aqyndyqqa beıimdegeni eliniń, jeriniń, tabıǵatynyń, ósken ortasynyń yqpalynyń kóp paıdasy tıgen. Ózinen úlken Erjan, Nurjan degen aǵalary bolǵan sol zamannyń sharýashylyq jumystaryn ózderi atqarǵandyqtanda bolar, ol alańsyz án men óleńge úıir bolǵany. Onyń syrtynda sol kezdiń sal - serileri, ánshi-aqyndary: Shóje, Salǵara, Tolybaı, Orynbaı, Núrkeı, Segizseri, Arystan tárizdi óner ıeleri - Birjan saldyń ustazdary bolǵan. Jastaıynan aqyn ánshi, óleńshi, dombyrashy atanady. 1865 jyly Abaımen kezdesýi Birjan saldyń kompozıtorlyq, ánshilik, aqyndyq óneriniń damı túsýine úlken áseri tıedi. Birjandy óz qulaǵymen tyńdaǵan danyshpan Abaı: Qulaqtan kirip boıdy alar,

Ásem án men tátti kúı.
Kóńilge túrli oı salar,
Ándi súıseń - menshe súı, - degen máńgilik jeterlik sóz qaldyrǵan...

Qandaı bir eldi mekenderde oıyn-saýyq jıyn, toı-dýman Birjan salsyz ótpegen. Aqyn seriliktiń, salt-dástúrdiń qıyndyqtaryn, qazaq halqynyń dala zańdylyqtaryn basynan ótkizgen. Onyń ómiriniń jartysy halyqtyń arasynda ótken. Ánderi men óleńderi de halyq arasynda jazylǵan, naǵyz ómir shyndyǵyna baılanysty týǵan. Shyǵarmalaryda ózindik sheshimin tapqan,tamasha týyndylar. Shyǵarmalarynda qazaq arýlarynyń qaıtalanbas kórkem beınelerin somdaǵan. Ol ánshi, sazger, oryndaýshylyǵymen qatar óte talantty sýyryp salma aıtys aqyny da bolǵan. Sara aqynmen aıtysýy ony daryndy, sýyrypsalma aqyn retinde elge tanytty. Aqyndyq óneriniń damýyna, elge tanymal bolýyna Sara, Áset, Doskeı qatarly tutas bir sala býyn ıgi áserin tıgizgen. 19-ǵasyrdaǵy qazaq aqyndardyń aıtystarynyń ishinde aıryqsha oryn alatyn, keńinen taraǵan, ıdeıalyq mazmuny jaǵynanda kórkem, obrazdyq sıpattarymen de, «Birjan men Sara» aıtysy - naǵyz ádebı shyǵarma. Sara Tastanbekqyzynyń Birjan salmen aıtysy ǵasyrdan ǵasyrǵa úzilmeı jalǵasyp kele jatqan qazaqtyń aıtys óneriniń shoqtyǵy bıik, kórkem úlgisi bolyp qalyptasty.Zamanynyń neshe alýan oqıǵalaryn ,adamgershilik, izgilik máselelerin tolǵap, adam janynyń názik sezim kúılerin lırıkalyq  ásem sazǵa bólegen. Ánderi názik sezimdi, sulýlyqty jyrlaǵan syrshyldyǵymen qosa, mazmunymen de qundy. Óleńderi men ánderi birneshe ret kitap bolyp basyldy.Dástúrli qazaq ánderiniń klasıkalyq úlgileri retinde qazaq mádenıetiniń altyn qorynan oryn alady. Mýzykalyq murasy da birneshe ret jınaq bolyp basylyp shyqqan. Ádebı jáne mýzyka shyǵarmashylyǵy týraly zertteýlerde jazylǵan. Birjan sal bolashaqqa úlken óshpes mura qaldyra otyryp, ózindik mektep qalyptastyryp ketkendeı!

Onyń ómiriniń sońǵy kezinde rý arasyndaǵy talas-tartystar, aǵaıyn ishiniń kıkiljińi Birjan saldyń jeke basyna da qatty áser etken. Sal-seriniń ómirin mazaqqa aınaldyryp, ómirden bazkeshtiredi. Ol qanatynan qaıyrylady, erkin ómirin tartysqa salady.Qıanatshyldary tipti ony «Jyndy» degen laqap taratyp, qol aıaǵyn baılaýǵa deıin barǵan.Ómiriniń máni ketip, tragedıalyq jaǵdaıda ótedi. Halyq arasynda júrip, teńsizdikti, kóre almaýshylyqty, bolystardyń básekelestigi Birjannyń kóz aldynda ótedi. Bul dúnıede ádilettiń joqtyǵyn, kim bolsa da bireýge jaǵynýdyń, jaǵympazdanýdyń kerek emestigin, óz kúshińe, bilimińe, qabletińe qaraı ómir súrý kerektigin ókine, ashyna aıtqan. Birjan óziniń «Syrǵaqty» óleńinde:

Bozbala saǵan aıtar ósıetim,
Jaqyn júr álpeshtegen ardaqtyǵa.
Jaýqazyn jelbiregen jastyq shaqta,
Ómirdiń maǵynasyn túsine bil, - dep, óziniń kórgeni men kóńilge túıgenin jastarǵa aqyl, ósıet túrinde aıtyp ketken!!!   

«Atbasar aýdany bilim bóliminiń Borısovka orta mektebi» KMM
10-synyp oqýshysy Áziken Erkegúl
Jetekshisi: Rymhan Nazıgýl qazaq tili men ádebıet muǵalimi                        

---