Birqalypty túzýsyzyqty qozǵalys grafıgi. Inersıa. Keńistik jáne ýaqyt
Ashyq sabaq (7synyp)
Taqyryby: Birqalypty túzý syzyqty qozǵalys grafıgi. Inersıa. Keńistik jáne ýaqyt
Maqsaty:
1. Bilimdilik: Oqýshylarǵa birqalypty túzý syzyqty qozǵalys grafıgi, ınersıa, keńistik jáne ýaqyt týraly túsinik berý
2. Tárbıelik: Birqalypty túzý syzyqty qozǵalys grafıgi, ınersıa, keńistik jáne ýaqyt týraly túsinik bere otyryp, oqýshylardy birin-biri tyńdaýǵa, tabıǵatty qorǵaýǵa tárbıeleý.
3. Damytýshylyq: Birqalypty túzý syzyqty qozǵalys grafıgi, ınersıa, keńistik jáne ýaqyt týraly túsinik berý barysynda, oqýshylardyń tanymdyq deńgeıin arttyrý, oı-órisin keńeıtý.
Sabaqtyń tıpi: jańa sabaqty meńgertý
Sabaqtyń túri: oıyn sabaq
Sabaqtyń ádisi: suraq-jaýap, baıandaý
Sabaqtyń kórnekiligi: ınteraktıvti taqta, sýretter, test
Pán aralyq baılanys: matematıka, tarıh, syzý
Sabaqtyń barysy:
I. Uıymdastyrý kezeńi: 1. Sálemdesý, túgeldeý.
2. Oqýshylardyń qural jabdyǵyn tekserý.
3. Oqýshylardyń nazaryn sabaqqa aýdarý.
İİ. Oqýshy bilimin jan-jaqty tekserý:
- Balalar, qazir qandaı mezgil?
- Kúz.
- Durys aıtasyńdar, balalar. Qazir kúz mezgili. Tabıǵatta kóz júgirtsek qandaı ózgeristerdi baıqaımyz?
-....
- ıa, balalar, taldan japyraqtar sarǵaıyp túsip jatyr. Qazir onda biz túsken japyraqtardy jınaý barysynda «Japyraqtar» oıynyn oınaımyz.
1-japyraq: Qozǵalys jyldamdyǵy degenimiz ne? Ol neni kórsetedi? Formýlasyn jaz.
2-japyraq: Eger jol men jyldamdyq belgili bolsa, qozǵalys ýaqytyn qalaı tabýǵa bolady?
3-japyraq: Jyldamdyq pen ýaqyt arqyly júrilgen joldy qalaı órnekteıdi?
4-japyraq: Deneniń jyldamdyǵy óziniń san máninen basqa taǵy nemen sıpattalady? Jyldamdyq qandaı jaǵdaıda oń, al qandaı jaǵdaıda teris mánge ıe bolady?
5-japyraq: Eger jolaýshy 5 km joldy 2saǵatta júrip ótse, jolaýshynyń jyldamdyǵy qandaı bolǵanyn tap.
6-japyraq: km/saǵ-pen berilgen jyldamdyqty m/s-pen qalaı órnekteıdi?
7-japyraq: Ortasha jyldamdyq dep neni túsinemiz? Ortasha jyldamdyqty qalaı eseptep tabýǵa bolady?
8-japyraq: Dene qozǵalysynyń belgili bir ýaqyt aralyǵyndaǵy oryn aýystyrýyn qalaı eseptep shyǵarýǵa bolady?
İİİ. Jańa túsinik berý:
Kórnekilik úshin qozǵalysty grafık kómegimen sıpattaýǵa bolady.
Birqalypty túzý syzyqty qozǵalysty grafık túrinde beıneleý tásilin qarastyraıyq. Bastapqy t0=0 bolǵan mezette deneniń koordınatasy x0, al kez kelgen t ýaqyt mezetindegi koordınatasy h bolsyn. Sonda oryn aýystyrý l =h-x0 bolady. Al birqalypty qozǵalys kezindegi oryn aýystyrý l=v*t ekeni belgili. Munda, y jyldamdyq turaqty shama bolǵandyqtan, birqalypty qozǵalatyn deneniń oryn aýystyrýy qozǵalys ýaqyta týra proporsıonal. Osy eki órnekti salystyra otyryp, bylaı jazýǵa bolady: h-x0=v*t. Órnektegi x0-di teńdiktiń oń jaǵyna shyǵaryp, bylaı órnekteı alamyz:
Bul órnek birqalypty túzý syzyqty qozǵalatyn deneniń nemese materıalyq núkteniń qozǵalys zańy dep atalady. Osy zańdy qoldana otyryp, deneniń kez-kelgen ýaqyt mezetindegi koordınatasyn tabýǵa bolady.
Aıtalyq, dene birqalypty qozǵala otyryp, árbir sekýnd saıyn 3 m aralyqty júrip ótsin. Ýaqyt qozǵalys bastalǵan mezetten esepteledi. Bul jaǵdaı úshin dene koordınatasynyń ýaqytqa táýeldiligi tómendegideı keste túrinde beriledi:
t, c 0 1 2 3 4 5
h, m 0 3 6 9 12 15
Kúndelikti tájirıbeden biz qandaı da jyldamdyq alǵan dene biraz ýaqytqa deıin qozǵalysyn saqtaıtynyn bilemiz. Mysaly, Jerde jatqan dopty aıaqpen tepkennen keıin ǵana ol qozǵala bastaıdy, átkenshek qolmen ıtergende ǵana qozǵalady, t. b. Osy mysaldardyń ózi – aq kez kelgen dene syrttan áser bolmaǵanda óziniń Jermen salystyrǵanda tynyshtyq kúıin nemese birqalypty túzý syzyqty qozǵalysyn saqtaıdy degen boljam aıtýǵa múmkindik beredi. Munyń durystyǵyna ǵalymdar ár túrli tájirıbeler jasaı otyryp kóz jetkizgen.
Basqa deneler áreketin tıgizbegende deneniń jyldamdyǵyn saqtaý qubylysy ınersıa dep atalady. (latynsha ınersıa – qozǵalyssyzdyq, áreketsizdik).
İV. Jańa túsinikter men is-áreketter tásilin qalyptastyrý:
- qozǵalys zańynyń órnegi
Basqa deneler áreketin tıgizbegende deneniń jyldamdyǵyn saqtaý qubylysy ınersıa dep atalady. (latynsha ınersıa – qozǵalyssyzdyq, áreketsizdik).
V. Muǵalimniń problemalyq jáne aqparattyq suraqtary: «Qystyń qamyn jaz oıla» degen qazaqta maqal bar. Iaǵnı aldymyz qys bolǵandyqtan, qystyq azyq-túligimizdi jınap alý úshin qyrmanǵa baramyz, ıaǵnı «Qyrman» oıynyn oınaımyz.
- Qozǵalys zańynyń formýlasyn jaz.
Birqalypty túzý syzyqty qozǵalatyn deneniń qozǵalys grafıgi qandaı bolady?
Deneniń qozǵalys jyldamdyǵy oǵan tek basqa dene áreket etkende ǵana ózgeretinin kórsetetin mysaldar keltirińder.
Denege esh nárse áreket etpese, ol qandaı kúıde bolady?
Inersıa dep neni aıtady?
Keńistik jáne onyń negizgi qasıetteri, ólshemi týraly ne bilesiń?
Ýaqyt jáne onyń negizgi qasıetteri, ólshemi týraly ne bilesiń?
Eger qozǵalystaǵy deneniń jolyndaǵy barlyq kedergiler joıylǵan jaǵdaıda, ol qalaı qozǵalar edi? – degen suraqqa muqıat zertteýleriniń barysynda jaýap bergen kim boldy?
Vİ. Jańa túsinikti tekserý: Dıdaktıkalyq tapsyrmalar
VIİ. Jańa sabaqty bekitýge arnalǵan jattyǵýlar (esepter, saramandyq jumystar, zerthanalyq jumystar, testtik baqylaýlar):
9-jattyǵý: a), á), b)
VIIİ. Jańa sabaqty qorytyndylaý:
Adamdar kúndelikti ómirde ınersıamen jıi ushyrasady. Mysaly, kóliktiń kez kelgen túrinde ketip bara jatqan jolaýshy kólik kenet toqtaǵanda alǵa qaraı eńkeıip, al jyldamdyǵyn kúrt arttyrǵanda artqa qaraı shalqaıa túsedi. Mine, bul mysaldardyń bárinde de dene óziniń ınersıasy boıynsha qozǵalys jyldamdyǵynyń baǵytyn saqtaýǵa tyrysady.
IH. Oqýshylar eńbegin baǵalaý:
H. Úı tapsyrmasy: (shyǵarmashylyq tapsyrma):
1. §27. Birqalypty túzý syzyqty qozǵalys jyldamdyǵy
§28. Inersıa
§29. Keńistik jáne ýaqyt
2. 9 jattyǵý (2), (3)
3. Ózderińdi qorshaǵan ortadaǵy, mıkroálemdegi, ǵaryshtaǵy ınersıa boıynsha qozǵalatyn denelerge mysaldar keltirińder.
4. a) Galıleo Galıleı ómirbaıanyna referat jazý.
á) Galıleo Galıleı eńbekteri jaıly maǵlumat jınaý
b) Ótilgen taqyrypqa baılanysty sýret salý jáne sózjumbaq, rebýs
qurastyrý.
Taqyryby: Birqalypty túzý syzyqty qozǵalys grafıgi. Inersıa. Keńistik jáne ýaqyt
Maqsaty:
1. Bilimdilik: Oqýshylarǵa birqalypty túzý syzyqty qozǵalys grafıgi, ınersıa, keńistik jáne ýaqyt týraly túsinik berý
2. Tárbıelik: Birqalypty túzý syzyqty qozǵalys grafıgi, ınersıa, keńistik jáne ýaqyt týraly túsinik bere otyryp, oqýshylardy birin-biri tyńdaýǵa, tabıǵatty qorǵaýǵa tárbıeleý.
3. Damytýshylyq: Birqalypty túzý syzyqty qozǵalys grafıgi, ınersıa, keńistik jáne ýaqyt týraly túsinik berý barysynda, oqýshylardyń tanymdyq deńgeıin arttyrý, oı-órisin keńeıtý.
Sabaqtyń tıpi: jańa sabaqty meńgertý
Sabaqtyń túri: oıyn sabaq
Sabaqtyń ádisi: suraq-jaýap, baıandaý
Sabaqtyń kórnekiligi: ınteraktıvti taqta, sýretter, test
Pán aralyq baılanys: matematıka, tarıh, syzý
Sabaqtyń barysy:
I. Uıymdastyrý kezeńi: 1. Sálemdesý, túgeldeý.
2. Oqýshylardyń qural jabdyǵyn tekserý.
3. Oqýshylardyń nazaryn sabaqqa aýdarý.
İİ. Oqýshy bilimin jan-jaqty tekserý:
- Balalar, qazir qandaı mezgil?
- Kúz.
- Durys aıtasyńdar, balalar. Qazir kúz mezgili. Tabıǵatta kóz júgirtsek qandaı ózgeristerdi baıqaımyz?
-....
- ıa, balalar, taldan japyraqtar sarǵaıyp túsip jatyr. Qazir onda biz túsken japyraqtardy jınaý barysynda «Japyraqtar» oıynyn oınaımyz.
1-japyraq: Qozǵalys jyldamdyǵy degenimiz ne? Ol neni kórsetedi? Formýlasyn jaz.
2-japyraq: Eger jol men jyldamdyq belgili bolsa, qozǵalys ýaqytyn qalaı tabýǵa bolady?
3-japyraq: Jyldamdyq pen ýaqyt arqyly júrilgen joldy qalaı órnekteıdi?
4-japyraq: Deneniń jyldamdyǵy óziniń san máninen basqa taǵy nemen sıpattalady? Jyldamdyq qandaı jaǵdaıda oń, al qandaı jaǵdaıda teris mánge ıe bolady?
5-japyraq: Eger jolaýshy 5 km joldy 2saǵatta júrip ótse, jolaýshynyń jyldamdyǵy qandaı bolǵanyn tap.
6-japyraq: km/saǵ-pen berilgen jyldamdyqty m/s-pen qalaı órnekteıdi?
7-japyraq: Ortasha jyldamdyq dep neni túsinemiz? Ortasha jyldamdyqty qalaı eseptep tabýǵa bolady?
8-japyraq: Dene qozǵalysynyń belgili bir ýaqyt aralyǵyndaǵy oryn aýystyrýyn qalaı eseptep shyǵarýǵa bolady?
İİİ. Jańa túsinik berý:
Kórnekilik úshin qozǵalysty grafık kómegimen sıpattaýǵa bolady.
Birqalypty túzý syzyqty qozǵalysty grafık túrinde beıneleý tásilin qarastyraıyq. Bastapqy t0=0 bolǵan mezette deneniń koordınatasy x0, al kez kelgen t ýaqyt mezetindegi koordınatasy h bolsyn. Sonda oryn aýystyrý l =h-x0 bolady. Al birqalypty qozǵalys kezindegi oryn aýystyrý l=v*t ekeni belgili. Munda, y jyldamdyq turaqty shama bolǵandyqtan, birqalypty qozǵalatyn deneniń oryn aýystyrýy qozǵalys ýaqyta týra proporsıonal. Osy eki órnekti salystyra otyryp, bylaı jazýǵa bolady: h-x0=v*t. Órnektegi x0-di teńdiktiń oń jaǵyna shyǵaryp, bylaı órnekteı alamyz:
Bul órnek birqalypty túzý syzyqty qozǵalatyn deneniń nemese materıalyq núkteniń qozǵalys zańy dep atalady. Osy zańdy qoldana otyryp, deneniń kez-kelgen ýaqyt mezetindegi koordınatasyn tabýǵa bolady.
Aıtalyq, dene birqalypty qozǵala otyryp, árbir sekýnd saıyn 3 m aralyqty júrip ótsin. Ýaqyt qozǵalys bastalǵan mezetten esepteledi. Bul jaǵdaı úshin dene koordınatasynyń ýaqytqa táýeldiligi tómendegideı keste túrinde beriledi:
t, c 0 1 2 3 4 5
h, m 0 3 6 9 12 15
Kúndelikti tájirıbeden biz qandaı da jyldamdyq alǵan dene biraz ýaqytqa deıin qozǵalysyn saqtaıtynyn bilemiz. Mysaly, Jerde jatqan dopty aıaqpen tepkennen keıin ǵana ol qozǵala bastaıdy, átkenshek qolmen ıtergende ǵana qozǵalady, t. b. Osy mysaldardyń ózi – aq kez kelgen dene syrttan áser bolmaǵanda óziniń Jermen salystyrǵanda tynyshtyq kúıin nemese birqalypty túzý syzyqty qozǵalysyn saqtaıdy degen boljam aıtýǵa múmkindik beredi. Munyń durystyǵyna ǵalymdar ár túrli tájirıbeler jasaı otyryp kóz jetkizgen.
Basqa deneler áreketin tıgizbegende deneniń jyldamdyǵyn saqtaý qubylysy ınersıa dep atalady. (latynsha ınersıa – qozǵalyssyzdyq, áreketsizdik).
İV. Jańa túsinikter men is-áreketter tásilin qalyptastyrý:
- qozǵalys zańynyń órnegi
Basqa deneler áreketin tıgizbegende deneniń jyldamdyǵyn saqtaý qubylysy ınersıa dep atalady. (latynsha ınersıa – qozǵalyssyzdyq, áreketsizdik).
V. Muǵalimniń problemalyq jáne aqparattyq suraqtary: «Qystyń qamyn jaz oıla» degen qazaqta maqal bar. Iaǵnı aldymyz qys bolǵandyqtan, qystyq azyq-túligimizdi jınap alý úshin qyrmanǵa baramyz, ıaǵnı «Qyrman» oıynyn oınaımyz.
- Qozǵalys zańynyń formýlasyn jaz.
Birqalypty túzý syzyqty qozǵalatyn deneniń qozǵalys grafıgi qandaı bolady?
Deneniń qozǵalys jyldamdyǵy oǵan tek basqa dene áreket etkende ǵana ózgeretinin kórsetetin mysaldar keltirińder.
Denege esh nárse áreket etpese, ol qandaı kúıde bolady?
Inersıa dep neni aıtady?
Keńistik jáne onyń negizgi qasıetteri, ólshemi týraly ne bilesiń?
Ýaqyt jáne onyń negizgi qasıetteri, ólshemi týraly ne bilesiń?
Eger qozǵalystaǵy deneniń jolyndaǵy barlyq kedergiler joıylǵan jaǵdaıda, ol qalaı qozǵalar edi? – degen suraqqa muqıat zertteýleriniń barysynda jaýap bergen kim boldy?
Vİ. Jańa túsinikti tekserý: Dıdaktıkalyq tapsyrmalar
VIİ. Jańa sabaqty bekitýge arnalǵan jattyǵýlar (esepter, saramandyq jumystar, zerthanalyq jumystar, testtik baqylaýlar):
9-jattyǵý: a), á), b)
VIIİ. Jańa sabaqty qorytyndylaý:
Adamdar kúndelikti ómirde ınersıamen jıi ushyrasady. Mysaly, kóliktiń kez kelgen túrinde ketip bara jatqan jolaýshy kólik kenet toqtaǵanda alǵa qaraı eńkeıip, al jyldamdyǵyn kúrt arttyrǵanda artqa qaraı shalqaıa túsedi. Mine, bul mysaldardyń bárinde de dene óziniń ınersıasy boıynsha qozǵalys jyldamdyǵynyń baǵytyn saqtaýǵa tyrysady.
IH. Oqýshylar eńbegin baǵalaý:
H. Úı tapsyrmasy: (shyǵarmashylyq tapsyrma):
1. §27. Birqalypty túzý syzyqty qozǵalys jyldamdyǵy
§28. Inersıa
§29. Keńistik jáne ýaqyt
2. 9 jattyǵý (2), (3)
3. Ózderińdi qorshaǵan ortadaǵy, mıkroálemdegi, ǵaryshtaǵy ınersıa boıynsha qozǵalatyn denelerge mysaldar keltirińder.
4. a) Galıleo Galıleı ómirbaıanyna referat jazý.
á) Galıleo Galıleı eńbekteri jaıly maǵlumat jınaý
b) Ótilgen taqyrypqa baılanysty sýret salý jáne sózjumbaq, rebýs
qurastyrý.
You Might Also Like
-
Sabaqtyń taqyryby: Sheshen sózdiń bilgirleri
