InfoHub Logo

Jaz burymyn tarqatyp, qys múıizin kórsetip, kóktem qyryq beldiń astynda qalǵan.

El jaılaýdan eńkeıgen,kúzdińsondaı bir súreńsiz shaǵy edi. Qapalaqtap qar jaýǵan. Tastybulaq basyndaǵy qos aq boz úıdiń aınalasy baranǵa toly. Tysta mataýly túıeler. Bunyń ózi erteńgi kóshten habar beretindeı. Úıden sál qashyqtaý jerde moıyndaryna temir shynjyr baınalǵan qos bóltirik,qar jaýa tússe eken degendeı,taý jaqqa qarap ulyp qoıady. Bóri bóriligin isteıdi degen osy da. Álde bir qansonardy ańsaǵan aqıyq qyrannyń egeleri ispetti, bir oryndarynda turaqtap baıyz tappaı, jasandy inderiniń aýzynda shyr aınalyp bostandyqty ańsaýda. Bóltirik qar jaýa jetiledi degen ańshylardyń qaǵıdasy rasta bolar. Kózderi qantalap, ózderinen san ese úlken saharanyń sáni bolǵan aıyr órkeshti túıelerge qarap azý tisterin aqsıtyp qoıady. Túıeler bolsa bizge báribir degendeı kúısep jatyr.Nar jolynda júk qalmas degen. Qanshama jyl boıy osy qara atandar qazaqtyń qarashańyraǵyn arqalap kelgen joq pa?! Mańǵaz kerenaý keıpine qarap aq súıinesiń. Mań mań basyp júrip aq qanshama jol shegip,adam balasynyń qyzmetine jarady emes pe! Qyryq kúnshilik shólge de shydaıtyn osy túıeler ǵoı. Saharanyń seteri bolǵan qazaqtar úshin jylqy men túıeniń orny erekshe-tin. Qazaqsyz saharany, saharasyz túıeni elestetý múmkin emes te. Úı ishi tym jupyny. Ýyqtyń aıaǵyn shalǵan ala jipter sheshilip,tórdegi abajadaı bop úıilgen teńderdiń beline býylǵan. Qar osy qalpy qapalaqtap jaýa berse, túıeli kóshke bóget bolary sózsiz. «Qudaıdyń kúni de basylmaıtyn boldy-aý» dep orta jastardaǵy mosqal adam kúńkildeı sóılep, oń jaqta tizerleı otyryp ertoqym jóndegen bop jatyr. “Alla,jaratqan aı, qulyńa óziń táýpıyq bere gór, bir Allaǵa shek keltirme balam”, — dep betin aıqysh-uıqysh taram syzyqtar qaptaǵan, kóz janary solǵan gúl ispetti aqbasty ana otbasyndaǵy qabattap salǵan tósenishtiń ústinde qısaıyp jatqan qalpynda ulynyń kúńkilin qulaǵy shalyp,berezep bolýda. Qazan jaqta aıaǵynyń ushymen quraq ushyp júrgen aqqubasha áıel,otaǵasyna qoısaıshy degendeı kóziniń qıyǵymen nazdana qarap qoıady. Al, tór aldyndaǵy tekemette bulardyń ómirdegi jalǵyz kóz qýanyshtary Nurasyl kúńkil-shúńkildiń bárinen beıhabar quıryǵymen syrǵanap qybyr etken nárseni ustap alǵysy kelip eki qoly erbeń-erbeń etedi. Kúzgi sýyq tıip qalmasyn dep anasy ıtjeıdesiniń syrtynan qabattap kúrteshe kıgizip, onyń syrtynan denesine shaqtap kishkene beshpet tigip beripti de, syldyrmaq taǵyp qoıypty. Jasqa tola bermegen rıasyz sábı elbeń etkenge umtylǵan saıyn syldyrmaǵy syldyrlap, úı ishindegilerge jaǵymdy áser qaltyrýda. Qart ana men jas bala tońyp qalmasyn dep álsin-áli kúzgi sıyrdyń qatty tezegin aqqubasha áıel tystan ákep otqa jaqqan saıyn úı ishi mazdaı túsýde. «Jańbyr jaýsa, jaýsa eken, qar jaýmasyn, El eńkeıip kóshkende túıe aýmasyn» dep otaǵasy manaǵydaı emes anasynyń eskertýinen be eken, joq álde ajarly jarynyń nazdy qylyǵynan ba, ne bolmasa syldyrmaǵy syldyrlaǵan jalǵyz ulynyń jórgegi ısinen lázzat aldy ma eken qara óleńdi murnynan aıtyp, tomsyraıǵan toń minezin ottyń jylýy jylytqandaı jaıdarlana tústi. Iá,bul Qasqyrbaı qyryqtan asqansha ne kórmedi deısiń? Quıryǵy joq, jaly joq qulan da boldy bir mezet. Buǵan júkti bolǵanda anasy qasqyr etine jerik bolypty. Ákesi kúreń atyna er salyp, Muztaýdyń bókterinen bóri atyp ákep, jaryna jerik asyn jegizgen eken. Munyń atyn sol sebepti aýyldyń úlkenderi Qasqyrbaı qoıypty. Dýaly aýyz qarıalar buny jaqsy yrymǵa joryp, bóri minezdi abadan alǵyr azamat bolady dep at shaptyryp toı istepti. Alaıda óse kele Qasqyrbaıdan ondaı minez baıqalmady. Áke jolyn qýyp ańshy bolmaı, qarapaıym malshy azamat bop ósti. Sol momyndyqtyń saldarynan keshigip úılendi. Otyz asyp úılense de,ózinen jas ajarly Ajarbıkemen dám tuzy jarasyp on neshe jyl bir shańyraqtyń astynda tirlik qurǵanymen shyr eterge zar bolyp, jaratqanǵa jalbarynyp kún keshken-tuǵyn.

Bóri kıesine jolyqqan dep sóz etti keıbireýler. Ákesi bir uıany túp tuqıanymen qurtqan. Bul endi urpaqsyz ótedi dedi syrtynan. Jazmyshtan ozymysh joq degen ras ta. Ajarbıkemen otasqan on jyl kóleminde jary birneshe ret bala kótergenmen, jaryq dúnıeni kórmesten bes-alty aılyqtarynda ana qursaǵymen qoshtasa bergen. Anasy da jalǵyzyna jalǵyz ul bere gór dep jaratqanǵa táý etken. Táńir tileýlerin berip sóıtip júrgende Ajarbıke qulannyń etine jerik bolmasy bar ma?!

Qasqyrbaı qaıterin bilmegen. Ómiri tyshqan murynyn qanatyp kórgen jan emen. Ne istemek kerek? Omalyp úıde otyra bere me? Joq,joq qareket jasaý kerek, jasaý kerek! Qaıda barady sonda? Qubynyń shóline me? Oǵan jetip, qulan atyp ákelý barsa kelmesten samuryq qustyń balapanyn ákelgenmen birdeı-tin. Qasqyrbaı rasymen qatty sasqan edi. Sóıtip júrgende qońsylas otyratyn áperbaqandaý, azdap ashshy sý iship qoıatyn Doǵa degen dosy kezikpesi bar ma? Jasy da quralyptas, Doǵanyń shyn atyn kóp el bile bermeıtin. Daýysy da jýan, kújildep sóıleıtin, birmoıyn, bet aýyzyn túk basqan, kózi shegir, qyran janarly, azdap saıat quratyn ańkóstigi de bar Doǵadan syrt el qaımyǵatyn. Ári mineziniń noıystyǵy da bar. Deıturǵanmen qurdastyń qudaıy bir degendeı Qasqyrbaı ekeýi ózara jaqsy dostar bolatyn. Doǵa Qasqyrbaıdan mán-jaıdy bilgen zamat, «onda turǵan ne bar» dep gúj etken. Qasqyrbaı ántek tań qalǵan pishinmen dosyna úmittene qaraǵan. — Bizdiń báıbishe ashyǵa jerik boldym degen soń, dostar ara bas qosyp otyrǵanbyz. Úıde Dúnger dosymnyń qol tartqan samogon araǵy bar bolatyn. Iá bul soıandar qyraǵy jurt ǵoı. Maldan shyǵatyn sút, qurtty paıdalanyp aq taǵamnan samogon tartady. Sol samogonnan orta shynydaı qaqtyryp jiberdim. Ózime uqsaǵan ul tabar dep úmittenip júrmin, — dep Doǵa maqtanǵan keıippen dosyna bir jáıdiń shetin búlk etkizdi. Doǵanyń áıeli úsh qursaq kóterse de, atustarly bolmadym dep kóbinde synyqqa syltaý taýyp, qudaı qosqan qosaǵymen kermaldasa beretin. “Astaǵpyralla” dosynyń sózinen ishteı qatty tiksingen Qasqyrbaı,eki kózi jypylyqtap, qoı ári oıynyń shyǵar, dep óńi surlanyp ketti. — Ras, óı, meniń jaryma sen bas qatyrmaı aq qoı. Al,basyńdy taýǵa ursań da qulan etin tabý múmkin emes. Bir jol bar. Arqar atyp ákeleıik. Alaıda jubaıyńa aıtpa. Ekeýi bir taqilettes. Dalanyń taǵylary. Qulan atyp ákelemiz dep, úıden attanamyz, — dedi Doǵa taǵy da gúj etip jol tapqandaı. — Bolama sonda? — degen kekeshtenip. — Óı, jyndysyń ba? Ne istemekshisiń basqa? Qubynń shólin kezip qulan atyp ákelgenshe bir jyl óter! Eki dos erteńinde tańsárimen qorjyn-qopsaqtaryn teńdep, moıyndaryna ańshy myltyǵyn asynyp jolǵa shyqqan. Kóńilde bir kúdik, bir úmit. «E, jaratqan, bári de urpaq qamy ǵoı, óziń kesh», — dep ishteı bir allaǵa syıynyp, taý jaqty betke alǵan edi. «Ań kıesine jolyqpańdar, ol da Allanyń jaratqan maqulyǵy qyra bermeńder», — dep anasy qalǵan zar bolyp. Qulan degen qudyqtaǵy qurbaqa emes ekenin qaıdan bilsin, qart ana? Sol kúni túnde Ajarbıke tús kórgen. Túsinde qolynda asataıaǵy bar, uzyn boıly atjaqty, aqsaqaldy qarıa adam kelip: — Áı balam, beker boldy, beker boldy! Jibermeýiń kerek edi, jibermeýiń kerek edi — dep ár sózin eki qaıtalap, uzyn saqalyn saýmalap keıis bildirdi. Bul bulaqtan sý alyp jatyr eken deıdi. Qolyndaǵy shelegi sýǵa ketip qala jazdap sasqalaqtap, sýdan bos alyp shyǵypty. — Áne,kórdiń be balam. Olar da solaı! Qulan joq jerden qulan aýlaımyz dep ótirik aıtyp ketken. Eshqandaı da olja iliktire almaıdy. Qulan atamyz dep arqar atsa ań kıesine jolyǵady. Onda urpaqsyz ótesińder. Beker deýimniń sebebi osydan edi, endi men keteıin dep burylyp júre bergende, bul jylap toqtatyp alady. — Ata, ata aý, men jerikpin ǵoı, jerikpin. Endi qaıtemin — dep kóziniń jasyn kól qylyp egildi deısiń. Aqsaqal saqalyn saýmalap sál oılanyp turady da: — Bir jol bar, sony oryndasań durys perzentti bolasyńdar. Jeriktiktiń jóni osy dep kóz aldap kózge kóringendi jeýge bolmaıdy. Senderdiń ana Doǵa dostaryńnyń áıeli durys bala tappaıdy aý. Ol negizinen kók bıeniń sútine jerik bolǵan edi. Ashyǵa jerik dep qol tartqan araq ishkizip jiberdi. Bolmaǵanda aq taǵam ǵoı, maldan shyǵatyn, qurt jese bolar edi. Endi kókbıeniń sútine shomyldyrmasa ońalmaıdy, ońalmaıdy! — dep sózin taǵy da eki qaıtalap aıaqtady. — Ata,ata aý,sonda men qaıtem, bir jol aıtyp ketińizshi — dep tizerleı otyra qap egildi-aı kep dersiń. — Jaqsylyq, jamanshylyq bári de Allanyń quzyrynda. Al,boldyrý boldyrmaý adamnyń pıǵylynda. «Qulan qudyqqa qulasa, qulaǵynda qurbaqa oınaıdy» degen ataly sózdi estýiń bar ma? Qulannyń qulaǵy bóriniń qulaǵy ispetti bolady. Seniń jubaıyńa júkti bolarda eneń qasqyr etine jerik bolǵan. Iaǵnı boıynda bóriniń qany bar.Sondyqtan sen jerik asyńa qolyń jetpeıtin sebepti, bóriqulaǵynyń qanyn ishseń durys sábıli bolasyń. Osy aıtqanymdy orynda, biraq sońy buldyr... — dep kózden ǵaıyp bolady. Oıana kelse jastyǵy sýǵa tolyp, rasynda egilip jylap jatyr eken. Túsin oıana salysymen apasyna aıtqan edi. Baıǵus kempir jaratqanǵa jalbarynyp shyr-pyr boldy da qaldy. Quddy túsine engen aqsaqaldy shaldyń sózin aıtyp, «Jibermeýimiz kerek edi, jibermeýimiz kerek ed» dep ishteı kúbirlep áldenelerdi aıtyp jeti dánnen sadaqa dep kelininiń basynan jeti aınaldyryp alysqa tastady. Qasqyrbaılar bul jaıdan beıhabar Sábı darasyna jetken kezde kún kishi besinnen aýǵan edi. Qarashanyń qara sýyǵy bastalǵan kez .

Arǵy bettiń arqary bergi betke ótip, top-tobymen júretin súmbil shaqta Taýly Altaıǵa qar qalyń túsken jyldar, qońyr ań Qobda betine ótetin. Álemge áıgili Besboǵdamen jalǵasatyn aqbas shyńdar, tym susty, tym aıbarly. Aq sharby bulttar shyń bastaryna qonaqtaǵan. Osydan nebári bes-alty shaqyrymdaı jerde Reseı men Monǵolıa shekarasynyń belgisi bar. Jergilikti el baǵan (dińgek) dep ataıtyn osynaý belgiden ushqan qus, júgirgen ańnan ózge ótýge tıisti emes. Eki jaǵy da jalama quz shyńyraý. Taý jotalary ań qustyń kıeli mekenine aınalǵan tumsa tabıǵatty shuraıly ólke. Aıý, ilbis, sileýsin, qasqyr sıaqty jyrtqysh ańdardy da, ár saı, ár qyratynan keziktirýge bolady.

Qasqyrbaı men Doǵa ań aýlaýǵa tyıym salynǵan shekara ótine kelip jetti. Doǵa erekshe kóńildi, al Qasqyrbaı bolsa tym enjar halde. Taý ishi salqyn, janǵa jaıly lep esedi. Taý bulaǵynyń shet sheti orqashtana qalyńdapqatqanymen aǵysy qatty jerleri syldyrlaı aǵyp, jan júregińdi qytyqtaıdy. «Paı paı, rahat aı», — dep Doǵa attan sekirip tústi de, kúrekteı qos alaqanymen tup tunyq, móldir sýdan kósip alyp urttady. «Ýh, — dedi sosyn, — arqardyń jyly qanyn óstip isher me edik?» Qasqyrbaı ishteı jaratpasa da atynan túsip, salqyn sýmen beti-qolyn jýyp shólin qandyrdy. Bulaq sýymen shólderin qandyrǵan qos ańshy ashyqqandaryn baıqap, at arqasyndaǵy qorjyndaryn alyp aýqattanýǵa kiristi. — Endi arqardyń kókesine kezigemiz, biraq óte saq, taıatpaıdy. Eki jaqtan utylap shyǵamyz. Sen ań atyp kórgen joqsyń ǵoı. Men alǵan turǵyǵa qaraı ańdy úrkitý amalyn jasa. Yńǵaıy kelmese eshqashan oq shyǵarma! — dep tapsyrdy, Doǵa. Bular áýdem jer júrgen soń, at aıaǵyn alyp júrgisiz qorym bastaldy da, qońyr ańnyń sulbasy kóringen qyratqa jaıaý shyǵýǵa májbúr boldy. — Aldymen men shyǵyp anaý kóringen turǵyny alaıyn. Sen asyqpaı teriskeı bet jaǵymen baryp ań jatqan qyrattyń ókpe tusynan shyǵyp súren salyp tas domalata ber. Qasyńa kelip qalmasa, sirá da oq shyǵyndama — dep Qasqyrbaıǵa qaıtalaı tapsyrma bergen Doǵa jeńiltektenip syrt kıimin qaldyrdy da, shyǵys jaq betkeıge qaraıórmeleı jóneldi. Qasqyrbaı bar ynty-shyntysymen generaldyń buıryǵyn oryndaıtyn jaýyngerdeı asyqpaı ań jatqan jartastyń ókpe tusynan shyqpaq bolyp, qulama quzdyń jaqpar tastarynyń arasymen búksheńdeı basyp keledi. Iá, bul Qasqyrbaıdyń eń alǵashqy ańshylyǵy, ári qıamet quzǵa eń alǵash órmeleýi-tuǵyn. Birneshe ret aıaǵy tastan taıyp, etekke qulaǵan taý tasymen birge ózi de domalap kete jazdady. Qansha asyqpaı shyǵaıyn degenimen, jalama quzǵa órmeleý ońaıǵa túspedi. Alaıda mundaı shyńyraýǵa shyǵyp kórmese de, qıa betke qoı jaıyp úırengen malshy qaraterge túsip júrip kókshaǵyl taý betkeıin aqyry baǵyndyrdy. Doǵa kórsetken mejeli jerge jetip, ańǵa qylpyn kórsetip almaý úshin az-kem tynystap almaqqa, ıyqshanyń ústindegi qoıtasqa arqasyn súıep otyra ketti. Urpaq úshin, ıá bári de urpaq úshin! Osynaý quzdan urpaq úshin qulap ólse de,armansyz keter edi. Joq! Osy men sandalmaı Qubyǵa nege ketpedim, qansha jer deısiń aı júrip jetermin uzasa... Ha-ha-ha kúlkili-aq. Áne bir, saıtan oı boı kóterdi taǵy da, qantamyrynyń arasymen júgirip. Aldymen túzdiń qulany turmaq, aýylyńnyń qasyndaǵy shyńnyń arqaryn atyp alsań da úlken olja emes pe saǵan... Myltyǵyn qattyraq qysyp «ras-aý» dedi ózine ózi. Sen týǵanda anań qasqyr etine jerik bolǵan. Baıqa, sen osal emessiń, arqar turmaq arystandy atatyn aıbatyń bar. Ózgege ıek súıeme. Erteń betińe basady. Qolynda qarý bolsa qatyn da atar syǵalap.T áleıińnen kór... Mysyq oı, esek dáme. O, uly taý,ne qudiret bar sende. Sende týǵan jan, erkóńildi bolatyny nelikten. Serilik te, taǵylyq ta, batyrlyq ta, ór tulǵa da tek sen arqyly qalyptasady-aý, adamzatqa. O,uly taý,ár tasyń da,ár úńgir, ár jaqpar, qyratyńda san tarıh, jazylmaǵan syr jatyr. Etekte týyp tóske órlegenniń ózin ózińe baýrap rýhtandyryp jiberetin ne qudiretiń bar seniń... O, uly taý, kózimdi ashqaly kórgenim ózińsiń. Sen aqberen... sen kireýke kıgen naǵyz batyrdan aýmaısyń. Taý qıalyna qanat baılap, aqyryn baspalap arqar turaqqa bet aldy. Qolyndaǵy besatarynyń tańdaıyna bes oq saldy da, tym qurysa bes atqanda birdi jyǵarmyn dep oılady. Kózine quıylǵan ter az aıaldaǵannyń ózinde-aq, aqqyraý muzǵa aınaldy. Kim bilsin,bunyń sezgish, dálirek aıtsaq ıis alý júıesi ózgelerden erek qasıeti bartyn. Endi bir bes-on qadam eńbektese ańnyń qylpyn shalaryn sezip keledi. Bunyń osy qasıetin keıbireýler taǵy da sol qasqyrlarmen baınalystyrady. Besataryn qolynan túsip keterdeı syǵymdaı ustap, eńbektegen boıy ań atýǵa kóńili aýa tústi. Shirkin, birdi qulatyp, ózi de mynaý shyńnan qulap ketse ǵoı... Artynsha óz oıynan ózi shoshyna jerge túkiringen. Týmaı jatyp ákesiz qalǵan sábı ne marqadam tappaq! Jaman tymaǵy kózine qulap toqtamaǵan soń, beline qystyra baılap aldy. Kózinen tamshylaǵan ter, oǵan qosyla erı aqqan qyraý mazasyn ketirdi. Atústi júrip bulaı jaıaýlap eńbektemegeli qashan... Óziniń yqtıarsyz álsizdigine ishteı qynjylyp, jylarman qalde terin baspaqqa kózin ýmajdaı súrtkilep etbetteı jatty. Qalaıda kózdegenin alyp qalý kerek. Turǵyǵa da jetti-aý áıteýir. Iá, arýaq, qoldaı gór! Aqyryn myltyǵyn alǵa umsyndyra basyn kóterdi.

Doǵa Qasqyrbaıǵa qaraǵanda yldym-jyldym eken. Kózeýli mejege tez jetti. Az býsanyp terlegenimen,aq ter-kók terge de túspedi. Dúrbimen ań qarasynyń ájeptáýir mol ekeninde aıyryp úlgerdi. Qansonardy ańsaǵan búrkitshideı ańnyń qarsy aldynan shubyra qashqanyn taǵatsyzdana kútip, oq jaýdyrmaq bolyp otyr.

Qasqyrbaı qarsy aldynda jatqan topty arqardy kórgende júregi lúpildep, myltyqtyń shúrippesin basýǵa asyqty. Qansha saq buqpantaılap shyqtym degenmen túz taǵylary dúrligip qashýǵa aınaldy. Eshbir ańdy qaraýylǵa iliktire almasa da, saýsaǵy dirildeı túsip, shúrippeni birneshe ret basyp qaldy. Taý ishi kúńirenip, keshki kóleńke japqan sátte dúnıe astań-kesteń boldy da ketti. Myltyqtyń dúmi ózine serpe tıip shalqalaı qulaǵanymen dereý es jıyp, úrikken ańnyń sońynan álde birneshe ret atyp qalmaqqa jantalasa umtyldy. Ań tuıaǵymen qulaǵan tas, zilzala bolǵannan ary, ne atyp ne qoıǵanyn baǵamdaı almady. Esinde qalǵany top ortasyn qoıyp atqandaı bolǵan. «A,qudaı,ıá arýaq. Qandy basyń beri tart, úıirimen úsh toǵyz!» Áldebir joralǵylardy ishteı qaıtalap quldaı josqan shańdy mólsherlep shúrippeni basqan. Bul joly shańq etken dybys estildi de birneshe qadam jerdegi jartastan jarq etip jalyn ushty. Selt etip súrine qulaǵany sol, sháınekteı taspen birge yldıǵa domalaı jóneldi. Sanasynyń sańylaýynda sol baıaǵy elden kóp estigen súrkeı sóz... Qosh... Bóri kıesine jolyqqan...Onan arǵysy esinde joq. Ólmegen qul altyn aıaqtan sý isherin qaıdan bilsin...

Osy bir kúnnen bastap ómirine tyń betburys paıda bolǵan. Ómir bar, ómir bar jerde ólim bar ekenin bilgen. Esin jıǵanda ózderiniń eshqandaı da olja iliktire almaı qur qol kelgenderin bilip, júregi qan jylap óziniń qurban bolyp ketpegenine ókingen... Saı súıegin syrqyrata shaqqan oń aıaǵynyń cynyǵynyń zardaby janyn murnynyń ushyna ákelse de, óziniń áke bolý paryzyn óteı almaýyna ishteı qynjylǵan. Jubaıynyń bóriqulaǵynyń qanynan jeriktigi basylyp júkti bolǵanyn keıinnen baryp bildi ǵoı. Bult astynan kún shyqqandaı kúı keshirip, kóńil perdesin japqan qarańǵy tor syrylyp nur sáýlesi shashylyp, úmitiniń jibi qaıta jalǵanǵan. Endi áke bolý úshin emes, áke bolǵan mindetin urpaq aldynda adaqtaý basty maqsat, uly murat, izgi armanǵa jetelep torǵaı ǵumyr súrýge májbúrlep edi. Aıaǵynyń synyǵy qısyq bitýine qarap keı qurdastary ájýalap, «qaqpanǵa túsken qasqyr» atandyrsa da moıyp ketpeı, ómirine nur syılaǵan qaýashaǵynyń máýeli báıterekke aınalýyn asyǵa kútken. «Bóri bórige qarap ósedi» degen ańshylardyń qaǵıdasy boıynsha nemere baýyry, yrym qylyp irgesine bóltirik baılap, til suq bolmasyn dep besigine asyǵyn taǵyp, baıyrǵy ańshylardyń jolymen ujdandy urpaq tárbıeleý úshin tyrmysyp baqqan.

***

Sol kúni túnde qasqyr ulyǵan. Jalbaıdyń barqyraǵan daýysy tún tynyshtyǵyn buzdy. Ózinshe qotanǵa saq bolǵany da... Iá,osylar Muztaýdyń únin estı me eken? Nurasyldyń da besigi syqyrlap aýzyn aıǵa bilegen kókbórilerge shar etken sábı daýysyn jetkizgisi kelgendeı me aý. Aıaǵynyń synyǵy áldeqashan bitse de syzdap qoıa bermesi barma... Ǵajap... Qasqyrdyń ózin kórmek túgili daýysyn estigende qany qaraıyp turatyny nelikten?..Temir shynjyrǵa taǵýly qos bóltirikti asyraýyn asyrasa da áldeneshe ret jetilmeı jatyp óltirgisi kep oqtalǵan. Alaıda Jalbaı jabysyp raıynan qaıtarǵan-dy. Mynaý álemniń qojasy tek eki aıaqtylar ǵana. Bóri kıesine jolyqqan... Bul jurt aýzyna kelgenin erikken soń aıta beredi de... Egerde bul ańshy bolyp jaratylǵanda ǵoı, mynaý aýzyn aıǵa bilep, oljasyn túzden toryǵan maldyń jaýy atańanáleti qasqyrlardy aıaýsyz qyrar edi ǵoı... Iá,marqum ákesi anasy qasqyr etine jerik bolǵanda bir uıany túp tuqıanymen qurtqanda bilmestikten istemegen bolar... Qasqyrdyń ulyǵan daýysyn estigen saıyn synyǵynyń syzdaýy kúsheıip, tisin qaırap qanyna qaraıa tústi. Aýyl adamdary buny bóri tuqymdas boıynda bóriniń qany bar deıdi. Al esimi de sol túz taǵylarynyń atymen atalsa da qasqyr dese qany basyna shaýyp turatyny nelikten? Sol jambasyna aýnap túsip biraz jatty. «Aýýý, aaa-ýýýýý», qasqyrdyń ulyǵany manaǵydaı emes tym jaqynnan estilgendeı boldy. Aıaǵy syzdap, tisi-tisine tımeı saqyldap qoıa berdi. Aqyry jata berýge dáti shydamady. Ańdyǵandary qos bóltirik bolsa kózin joıaıyn dep ornynan turyp, ákeden mıras bop qalǵan eski myltyǵyn alyp tysqa shyqty. Qoranyń shetinen Jalbaıdyń jalpıǵan beınesi qaraýytady. Jamaǵaıyn baýyry osy jigittiń elgezek malsaqtyǵynan jamandyq kórgen jeri joq. Jalbaıdyń ańkóstigin munyń ákesine tartqan deıdi jurt. Qyzylqypshaldan alǵan qos bóltiriktiń egesi de osy Jalbaı. Aqkóńil egesiniń kózinshe bóltirikterdiń kózin joıý múmkin emes te .Óziniń «taz ashýyn tyrnadan aladynyń» kebimen shyqqanyna moıynsal bolǵysy kelmeıdi. Súlesoq Jalbaıdyń qasyna kelip: — Osylardy bekerden beker asyrap ne qajeti bar. Bular turǵanda uıqy da joq, qoraǵa qasqyr da maza bermeıdi, kózin joısaq qaıtedi? — dep mingirledi. Jalbaı jaratpaı barq ete qaldy. — Myltyq alyp shyqqanǵa qasqyrlardyń ishek qarnyn aqtara ma desem, qazyqtaǵy maqulyqtardyń mıyn shashqaly shyqqan ekensiz ǵoı. Júni jetilmeı jatyp jamsatýǵa eshkimge de ruqsat joq. — dep qatýlana ún qatqanymen: — Tań atsa onsyzda ózendi jerge túsemiz .El ishi,qasqyr torýyldap kele almaıdy, — degendi qosyp qoıdy Qasqyrbaıdyń úlkendigin eskerip ile-shala. Jalbaıdyń jaýabyna qanaǵattanbasa da, amalsyz ishke endi. Bul tún mazasyz tún boldy. Túıe barqyrap, qoı shýyldap qotannan maza ketse, bala jylap, aıaq syzdap ózinen sabyr ketti. «Kóshemin, kóshemin tym alysqa kóshemin» dep baıbalam salyp tańnyń atýyn saryla kútti... Sol bir jolǵy ańshylyqtan keıin ókpesine sýyq tıip, jótel jıi qysatyn. Jótelgeni de qyzyq qasqyrdyń ulyǵany ispettes. Sarǵaıyp baryp tańda atty. Torǵaı shyryldasymen orynynan turyp alǵan edi. Qar qyrbaqtap ǵana túskeni bolmasa túıeli kóshke pálendeı bóget bola qoıarlyqtaı emes. Batysta uzynnan uzaq kólbegen Muztaýdyń súgireti, tań bozynda aǵarańdaıdy. Shyǵys jaqtan osy aýyldyń kúngeı beti sanalatyn keshki maldarynyń órisine aınalǵan Kepeshtitóbeniń basy jaqpar-jaqpar qorym tastarymen qomaqty bolyp, ury qaltarystarynda qasqyr túnetkendeı tym aıbarly kórinedi. Ońtústigindegi bes túlik maldyń órisi bolǵan, áıgili sarybuıra belder kómeskilenip kúndizgi bazarynan aıyrylyp qalǵanyn pash etkendeı uzaı túsken. Qoranyń shetinde oqshaýlaý jerde mataýly túıeler úıtastarǵa uqsap qara shobyrlanady. Qumanyn syldyrlatyp qart ana shyqty tań namazyna. Jalbaıdyń da jaǵy talǵan aý, turqyn kórsetpeıdi. Qulaqqa urǵan tanadaı, tańǵy tynyshtyqty torǵaılardyń shyrylymen qosa taýdan aqqan tas bulaqtyń erke syldyry júrekti jaryp shyqqandaı terbetýde. Shirkin, tańǵy aýa, boıy sergip, túnimen ulyǵan qasqyr únine qurysyp jyn býǵandaı bolǵan denesi jaınalyp sala berdi. Taý basyna kún túse berisimen aq elden oqshaý, qulazyǵan en jaılaýdaǵy eki úıdiń adamdary qarbalastana bastady. Aldymen qart ana men jas bala jaýrap qalady dep Jalbaıdyń úıin jyǵyp, ýyq keregesin býyp, kıiz týyrlyqtaryn orap túıege qom jasap tósek oryn, kebeje teńderdi artýǵa yńǵaıly qylyp daıyndap qoıysty. Kósh qamyna yldym-jyldym kirisken Qasqyrbaı basqalardan góri shıraq qozǵalyp júr. Jalbaı bolsa tań atqansha kóz ilmeı mal kúzetkendikten be esinep qushynap yryqsyz kúıde. Jalbaıdyń qarasıraq balalary birde ony munyǵa kómektesken bolǵanymen keıde birin biri qýysyp oınap ketedi. Ómiri jalǵyzdyq kórip ósken Qasqyrbaı yr-dýdy jaratpasa da, pálendeı eshteńe deı qoımady. Jalǵyzdyń jalǵyzynyń kúndizgi aldanyshy osy qarasıraqtar. Al, Jalbaı baýyrynyń jalpıǵan semiz kelinsheginiń murnynan pysyldap onsyz da sharýasy óndip kórgen emes. Ajarbıke qansha quraq ushyp qozǵalǵanymen aqbasty ana men jas baladan asa almaı óz sharýasymen álek. Ań qýyp aıaǵy synǵannan beri Qasqyrbaı tym kúıgelek, joq nársege ýaıymshyl, baıbalam bolyp ketkenine ózi de tań qalatyn. Jalbaıdyń úıin býyp túıip bolǵannan soń, eki úıli kósh birge qozǵalatyndyqtan,jol uzaq atan túıelerdiń beli talyp qalmasyn dep júk artýǵa asyqpady. Endi Qasqyrbaıdyń alty qanat aq ordasynyń baý shýyn sheship, syrtqy kóshkisin sypyryp jatqan. Syrtqy bosaǵanyń jabyǵyn túrip, baýyn sheshe berip, áldebir domalańdaǵan aq nárselerge kózi túsken Jalbaıdyń kelinshegi: -«Kótek, apa» dep sheginshekteı tústi de, áldebir qubyjyq kórgennen ary daýystap jiberdi. Jalbaı qotandaǵy qoı órip toqtamaǵan soń, shetin qaıyrmaqtap baıyrqalatýǵa ketken. Qasqyrbaı syrtqy aq kóshkini orap býyp jatqan. Esik aldynan árirek jerde nemeresin aldyna alyp, yqtyrmada otyrǵan qart áje oqys daýystan eleń etip: — Oý, bar bolǵyr, ne jabysty? — dep kelini taıyp jyǵylyp, bir jerin aýyrtyp aldy ma degendeı rasymen abdyrap qaldy. Abystaıynyń oqys daýysynan sekem alǵan Ajarbıke bárinen buryn jetip,kıiz úıdiń mańdaıshasyndaǵy jabyqqa uıa salyp jumyrtqalaǵan boztorǵaıdyń balapandaryn kórip,tań qalysyn jasyra almaı enesin shaqyrdy. — Káne, káne, ne bolyp qaldy — dep bir jaǵynan aıaǵyn syltı basyp Qasqyrbaı da jetti. Qulja basyndaǵy aýyldar dáý apa dep syılaıtyn kesek deneli, kımeshek shylaýyshy daǵaradaı, dóı qara kempir, taıaqqa súıenip júretinimen, áli tyń, ári shıraq bolatyn. Nemeresin qalyńdap salǵan maıaýza syrmaqtyń ústine otyrǵyza salyp, abyń kúbiń kelinderiniń mán jaıyn bilýge túniligi sypyrylyp, aq kóshkisi alynǵan taqıasy joq qartqa uqsaǵan qońyrqaı úıdiń qasyna keldi. Mán jaıǵa qanyqqan soń: — Ne boldy ádira qalǵyrlar,túk kórmegendeı shýyldap, jolamańdar ári aýlaq júrińder! — dep dúrmekke jınalǵan Jalbaıdyń balalaryn taıaǵymen jasqap shyr-pyr boldy da qaldy. — Oý, apa, bul qaıtkenińiz? Aqyryn alyp alysqa aparyp tastaıyq — dep apasynyń syryna qanyq Qasqyrbaı sasa bastady. — Alǵany nesi, ádirem qalǵyr! Bul qut ǵoı, qut. Qoı ústine boztorǵaı jumyrtqalaǵan degen osy, tıispeńder ári. Ornynan qozǵasańdar enesi jolamaı ketedi.Torǵaıdyń qarǵysy qatty bolady. Bul da Allanyń qalaýymen uıa salǵan bolar. Ári ketse eki apta tosarmyz. Kóshý degendi oıdan shyǵaryńdar! — dep dáý apa aqyrǵy kesimin aıtyp ta úlgerdi. — Apa aý,mal bar, jan bar. El joq saryjaılaýda jalǵyz úı qaıtip otyramyz. Qasqyrbaı jylarman bop birdeńe deseıshi degendeı Ajarbıkege múláıimsı qarady. Enesiniń ár sózin qurandaı jattap, ár isine táńirdeı tabynatyn kórgendi kelin, buny áldebir jaqsylyqqa joryp turǵan. Ajarbıkeniń kózqarasynan onyń da ene sózin qoshtap kóshkisi kelmeı turǵanyn ańǵarǵan Qasqyrbaı,osy páleni kórgen óziń, óziń bir jaıly et degendeı nemere kelinine jypyńdaı qarap apasyn meńzedi. Jalbaıdyń kelinshegi boztorǵaıdyń kishkene jumyrtqalary úshin kóshtiń bulaı shegerilgenine túısigi jetpese de dáý apanyń aıbarynan qorqyp tis jaryp eshteńe aıta almady. Jumaq ananyń tabanynyń astynda dep biletin Jalbaı da qarsylyq tanytpady. Alladan buıryqsyz qar jaýyp kósh jolyna bóget bolady dep oılaǵan Qasqyrbaıdyń aram oıyn aqyry kútpegen oqıǵa tas talqan etti. Ózin qoshtar eshbir jan tappaǵan soń amalsyz ana sózinen asa almaı, aq boz úıdiń aınalasyndaǵy qarań-qurańǵa jaltańdaı qarap, jer tappaǵandaı jabyqqa uıa salǵan boztorǵaıǵa ishteı burqyrap shóke túsip otyra ketken Qasqyrbaıdyń qabaǵynan qar jaýdy. «Jabyqtaǵy jumyrtqalarǵa tıisseńder ońdyrmaımyn», — dep dáý apa qarasıraqtarǵa ses kórsetip, balapan shyǵarǵansha qadaǵalap otyryńdar dep kelinderine tapsyrdy. Jalbaıdyń úıin qaıtadan qalqaıtyp, el kóshken qula túzde, súreni ketken saryjaılaýda qos úı qaıtadan tirshilik tútinin tútetip baıyrǵy keıpin tapty.

***

«Sury bult túsi sýyq qaptaıdy aspan Kúz bolyp dymqyl tuman jerdi basqan Bilmeımin toıǵany ma,tońǵany ma, Jylqy oınap, bıe qashqan,taı jarysqan», — dep hakim Abaı jyrlaǵandaı, aspandy sury bult torlaǵan. Hakim Abaıdan sóz qaldy ma eken? Tastybulaq basyndaǵy qos úıdiń kóshe almaı otyrǵanyna da bir apta boldy. Jaz boıy sonysy basylyp, mal aıaǵymen shıyrlanǵan aýyl mańy týlaq súıretkendeı. Jalbaıdyń úıin jýyq ázirde kóship qalamyz dep basyn býyp Abylaısha qylyp qalqaıtqan edi. Alystan aq boz úıdiń qasyndaǵy qosalqyǵa tikken qara qos ispetti, qońyrqaı tartyp kórinedi. Jaıdarly jaz aıynyń ózinde, jańbyrdyń ornyna tópelep burshaq quıatyn, Turý, Quıtastyń ushpa bastary tym bıik, tym yzbarly. Tastybulaq basyndaǵy taz adamnyń kepeshindeı súıir kelgen jalaqty tóbeni bul tóńirektegiler Kepeshtitóbe atap ketken. Sol Kepeshtitóbege jalǵas at aıaǵyn alyp júrgisiz Qaratas, Qaqtyń shaǵyly jalǵasyp, onan ári Qursadaqtyń ilbisti shatyna ulasady. Osy quzar shattyń ishinde jalǵyz aıaq súrleý jol ǵana bar, egerákim tumandy kúnder adasar bolsań qaıtyp jol taýyp saı taǵanynan shyǵý qıamet qaıymǵa aınalady. Mátqapyda bul shatqa túner bolsań mingen atyń turmaq óz basyńa qaýip tóneri qaq dep syralǵy ańshylar sóz etetin. Al,Qursadaqtyń basyn qyrqyndaı asyp túser bolsa, Besboǵdanyń quzar basynan bastaý alyp Qobda ózenine baryp quıatyn Aqsý ózeni alystan kóz tartyp, darıa kemeri aqjal tolqyndarymen jutyp qoıardaı býyrqanady. Kúngeı beti irgeles Sengel sumyny halqynyń qystaý, kúzeýi bolyp keletin ,Bulyqty, Quzǵyndy bastary da bir bir saı bolyp Aqsý jaǵasyna eminip tur. Ýlaanhýs sumyny men Sengel sumyny halqy bir ananyń qos emshegin emgen egiz balalardaı Táńirtaýdyń, dálirek aıtsaq álemge áıgili Bestáńir muzdaqtarynan qulaı aqqan qos ózenniń sýyn iship ósken bereke birligi jarasqan tóskeıde maldary, tósekte bastary qosylǵan quda-jegjatqa aınalyp ketken. Bul jaqtyń qysy qatty, jazy salqyn. Jaz aıynda irgeles eki sumyn halqy qońsylas otyrǵanymen, qys qatty bolyp qar qalyń túsken jyldary Qaqtyń moınaǵynan mashına, motosıkl asa almaı asý bekip qalady. Keı jyldary Sengel sumynynyń kórshiles otyratyn malshy aýyldary Jylandy, Sumdyaıryq, Uzyn Kóıten bastaryna uzap kóship ketip, tamyz aıynyń sońyn ala, el shóp shalańyn alyp bitisimen Qaratas, Qaqqa kelip kúzeıtin edi. Jaz boıy jyraqtap ketip saǵynysqan eki sumyn halqy, birin-biri shaıǵa shaqyrysyp, erýlik berisip máre-sáre bolyp qalatyn. Bıyl da Qaratas, Qaqty jaılaıtyn az aýyl Jylandy basyna uzap kóship jaılap kelgendikten jaz boıy din sony saqtalǵan Qaratas basyn kúzep otyrǵan-dy. Kepeshtitóbeniń baýraıyndaǵy jalǵyz aıaq at jolmen qyrqyndaı asyp tússe Qaratastaǵy Qadan aýylynyń jelke tusynan shyǵady. — Apa,apa, Kepeshtitóbeden bir atty kisi asyp kele jatyr, — dep úıge Jalbaıdyń jelke shashy uıpa-tuıpa erkeletip ósirgen erketotaı uly júgirip keldi. Kishkene nemeresi Nurasyldy aldyna alyp yńyldap otyrǵan dáý apań: — Shúıinshisin al, bátshaǵar, — dep zilsiz zekip taıaǵyn qozǵap qoıdy. Nurasyl da apasynyń yńǵaıyna kónip alǵan keıde ne aıtyp jatqanyn uqpasa da kishkene saýsaqtaryn erbeńdetip aıta tús degendeı qyńqyldap qoıatyny bar. Jaz bazary tarqap keıpinen aıyrylǵan jaılaý tórindegi, el qarasyna zar bolyp otyrǵan eki úıli jan atty kisiniń qarasyn kórip rýly el kóship kele jatqannan beter qýanysyp qaldy. Atqaminer azamattar kún boıy mal qamymen tysta júrse, qasqyr ekesh qasqyrdyń ózi basynǵandaı túnimen qora mańyn torýyldap kezekpen mal kúzetip jarǵaq qulaqtary jastyqqa tımeı mazalary ketýde. Bekerde úı mańyna jolamaı taı mine almaıtyndary tal at minip, oıyn qyzyǵymen qozy laqty jamyratyp, buzaýdy emizip úlkenderden ursylyp jatatyn boqmuryndar da ot basyn saǵalap, dáý apanyń etegine oralyp, ertegi tyńdaýdy áýeske aınaldyrǵan. Dáý apa bolsa maǵan báribir degendeı jalynyp tyńdata almaıtyn hısa-dastandaryn júgermekterge usaq-túıek sharýaǵa jumsap jalyndyryp aıtatyn bolǵan.

Jasy jetpisti qýsyrǵan, som deneli, ımanjúzdi Qadan qarıany bul aýyldyń kári jasy jaqsy tanıtyn. Sol kisi esikten shańyraqqa sálem sala kirip kelgende, basy dáý apań bolyp,úıge Qyzyr babańnyń ózi kelgendeı qýanysty. Ajarbıke de lyp etip aıaǵynyń ushymen qozǵalyp bir sháýgim qoıý shaıdy boıaýyn shyǵara qaınatyp quıa qoıdy. Qadan qarıa da aman saýlyqtan keıin asyqpaımyn degendeı maldasyn qura tór aldyna jaıǵasyp otyrdy. Jalbaıdyń semiz báıbishesine erip úıelmeli-súıelmeli eki-úsh balasy da alqa-qotan bolyp dastarhan basyna shúpirledi. Áńgime ústinde Qadan qarıanyń Jalbaıdan mán jaıdy esitip, dáý apańnyń hal-jaıyn surap, keler jaılaýǵa deıin uzap kóship ketetindikten az-kem shúıirkelesip qalýǵa kelgenin bilip kúzdikke soıǵan qyzyl isektiń bir jambasyn astyryp qazan kótertti. Dastarhannyń bir jaq shetinen oryn tepken dáý apań shúıinshińe dep birneshe mámpásı kámpıt alyp Jalbaıdyń jelke shashy shoqpardaı erke ulyna usyndy. Onan úlkeni bar, kishisi bar úsh ulda kózderi mólıip kámpıtke tónip otyrǵanyn baıqap bárine kúlimsireı túsip kámpıt úlestirdi. — Berseń balaǵa ber degen, óı boqmuryndar, ájelerińniń áńgimesin yqylaspen tyńdap turyńdar, — dep Qadan qarıa da úlken qolynyń ushymen tátti alyp úlestirdi otyrǵandarǵa. Balasyn kim jek kórsin Jalbaıdyń áıeli úlkenderge rızashylyǵyn pys-pys etip,tershigen murnyn súrtip, «qoısańdarshy aı» dep balalaryna ótirik urysqan bop bildirdi. Et pysqansha áńgimeniń kórigin Qadan qarıanyń ústemeleýimen dáý apań qyzdyrdy. Bul kisiniń osyndaı ǵıbratqa toly áńgimelerine Oıǵyr ólkesiniń qarıalary qatty den qoıatyn. Al, irgeles Sengel sumynynyń Qadan bastaǵan qarıalary alystan at terletip arnaıy kelip, kóp jasaǵan aq basty ananyń aýzynan áńgime esitip tústenip, keıde qona jatyp qaıtatyn. «Altaı betinde toǵyz ul, toǵyz kelini bar, toqsandaı nemere shóberesi bar jasy toqsannan asqan tobyqtaı ǵana Toqtarbaı degen shal bolypty, — dep bastady dáý apań áńgimesin. — Mal dáýleti lyqsyǵan, nemere-shóberesiniń qyzyǵyn kórip, qudaı qosqan qosaǵymen birge jasasqan Toqtarbaıdan bireýler, tap armany joq bolsa osy shal da joq shyǵar dep: «Ata sizde arman bar ma?», — dep suraǵan eken... Saqaly appaq qýdaı, uzyn aq kirpigi kózin japqan toqsannan assa da betiniń nury taımaǵan Toqań shal: — E e e balalar-aı, — dep kúrsinip biraz otyrǵan eken... Áseı-múseıi jarasqan, han taǵyna bergisiz shalqaımaly oryndyǵynda ári beri qozǵalyp álgilerge oıly júzben kóz tastapty... Shaldyń shamyna tıip aldyq pa dep qýtykesh jigitter, bul shalda ne arman bar eken desip ishteı tyqyrshypty. — E e e shyraqtarym- aı, — dep aqqý shal eki óńiri zerli púlish shapanynyń etegin jóndep jótkirine túsipti... Osy arasyna kelgende dáý apańnyń keıbir jastaý tyńdarmandary shydamaı, «Apa sonda sol shalda arman barma eken», — dep sabyrsyzdana suraıtyn. Mundaıda dáý apań da qyrsyǵyp: — E e e balalar-aı, asyqpaı sońyn tyńdasańdarshy, — dep sozandatyp otyryp alatyn. Armansyz adam kóp dep oılaıtyn qýtykeshterge asyqpaı oılanyp otyryp, púlish shapanynyń janqaltasynan kesteli betoramalyn alyp sýlanǵan janaryn súrtkishtep Toqtarekeń qarsy saýal qoıypty.. «E e e aınalaıyn qaraqtarym aı, ózderiń aıtyńdarshy armansyz adam bola ma?» — dep... Álgi jigitter birin-biri túrtip, «Myna shal aljyǵan eken, biz munan surasaq, bul bizden suraıdy», — dep keıbir degbirsizderi keteıik desip oryndarynan qozǵala bastapty. — Sender saýalyma jaýap bere almasańdar men aıtaıyn endeshe, — dep Toqtar shal basynan ótken bir hıkaıatty bastapty. — Men ýyljyǵan jas bozbala kezimde qytaıdyń túrmesine tústim kezdeısoq. Ol kezde eki ıyǵyma eki kisi mingeskendeı, myǵym deneli, jaýyrynym qaqpaqtaı el aýzyna ilingen jigit edim. Kerýenshilerge erip júrip jol toryǵan qaraqshylardyń bastyǵyn soıylmen uryp jyǵyp, kisi óltirdi degen aıyppen abaqtyǵa qamaldym. Mal tabam dep júrip bas bostandyǵymnan aıyrylyp sorym biraq qaınady. Abaqtyda aılar boıy jatyp, ábden azyp-tozyp, el jurttan kúder úzip jatqanymda esik kúzetshisi arqyly bir arý jolǵasty. Ol arýdyń sulýlyǵyn endi sózben aıtyp jetkize almaımyn. Qyr muryndy, qypsha bel,qıylǵan qasty qoıshy áıteýir sýsyldaǵan súmbil shashynyń ózi tirsegin soǵady. «Beý», — depti jigitterdiń bireýi sol zamat shydamaı: — Onda ol qyz Qyz Jibekten de sulý bolǵany ma?» Toqtar shal kózin súrtip az-kem yńyrana otyryp: E e e qarǵam, Qyz Jibegińdi kórmedik, alaıda men kórgen arýlardyń ishinde onan sulýy bolǵan emes, — dep áńgimesin jalǵastyrypty. Áldebir sebeptermen qytaılardyń qolyna túsken naıman arýy eken. El ishinde Erturan atty súıgen jigiti bar eken. Sol jigitke qosylǵysy keletinin aıtty. Meniń túrmeden qashyp shyǵýyma kómektesip, eki at daıyndaıtyn boldy. Men ýaǵda boıynsha súıgenimen qaýyshtyratyn boldym. Qyz ýaǵdasynda turyp bir kúni tún ortasynda meni túrmeden alyp shyqty. Aıtqanyndaı oqtaýdaı jaraǵan qos sáıgúlik daıyndapty. Atqa taqymym tıisimen qyzdy alyp el qaıdasyń dep tartyp berdim. Ury qary qýǵynshynyń kózine túsip qalmas úshin tek túnde ǵana jortyp otyrdyq. Ne syqyldy qıynshylyqty bastan keshire otyryp, el shetine taıaǵanda jaǵasyna mol qamys ósken bir darıaǵa kez boldyq. Ózenniń bir jaq sheti qulama quz shatqal eken de at jetektep óttik. Qorym sál úzilip, qamysy kóp bir alańqyǵa kelgende qyz óziniń aı júrip jýynyp shaıyna almaǵanyn sýǵa denesiniń kirin ketirip alǵysy keletinin aıtty. Men kóńilin qımaı eki atty ustap boı tasa jerde az jata turýǵa kelistim. Qyz ózenniń jaǵasyna baryp shomylyp boldy aý degen kezde shyńǵyrǵan aǵataılaǵan jan daýysy estildi. Sasqannan eki atty tastaı salyp myltyǵymdy alyp sý boıyna jettim. Anadaıda jony tarǵyl áldebir haıýannyń qyzdy alyp bara jatqanyn kórip meniń de jandaýysym shyǵa aıqaılap artynan júgirdim. Oqsha atylǵan pálekettiń jetkizbeıtini anyq boldy. Aqyry jetpeıtin bolǵan soń tarǵyl haıýannyń ókpe tusyn mejelep shúrippeni basyp qaldym.Iá,atqan oǵym jerge túspeıtin mergen edim. Oǵym zaıa ketpedi sý shetindegi qalyń qamysqa jete bere tarǵyl haıýan omaqasa qulady.İ lgeri basqan aıaǵym keıin ketip júgirip kelemin, júgirip kelemin... Kózimniń jasy sora sora bolyp áýdem jer aı júrip jetken jolymyzdan da uzaq sıaqtanyp eki jaǵyma sendelip zorǵa jettim bir zamatta. Oq tıip qulaǵan tarǵyl haıýanym jolbarys eken. Amalqansha qaraqtarym- aı,qyzdy qutqaryp qala almappyn. Qyzǵa oq tımegenimen, jolbarys bas salyp ala jónelgende aǵa deýge ǵana tili kelip jan tásilim etken eken. Eh, qaıran arý aı, súıgenine qosa almadym aý», — dep Toqtar shal kári janarynyń jasy sora-sora bolyp aǵyl-tegil jylaǵanda, otyrǵandar ábes suraqtarynan ózderi uıalyp «armansyz adam bolmaıdy eken-aý» dep tańqalysypty. Toqtar shaldyń qolyndaǵy aıshyqty kesteli oramal sol arýdan qalǵan bir belgi eken, — dep aıaqtady dáý apań áńgimesin. Ózi de birneshe kelin túsirip, qyz uzatyp bala shaǵalarynyń ortasynda jubaıymen qosa jasasyp basy aman, baýyry bútin jyrǵaýly turmys keshirip otyrǵan Qadan qarıa: — Bul bir ǵıbratly áńgime eken, jastar qaıdan bilsin, dán-dáýleti shalqyp, urpaq qyzyǵyna bólengenniń bárin armansyz dep oılaıdy ǵoı... Armansyz pende bolmaıdy ras, — dep qara qazannyń qaqpaǵy ashylyp et tegeshke túse bastaǵanda ornynan turyp qol jýýǵa yńǵaınaldy. Bul kezde kún keshkirip, iri qarany mańaılatyp tastap Qasqyrbaı da kelgen edi. Qadan qarıamen sálemdesip bolǵan soń áńgimege yqylassyzdyq tanytyp, kishkentaı Nurasyldy aınalyp tolǵanyp otyrǵan. Onyń keýdesinen arylǵa uqsaǵan tosyn bir ún estilip turǵandaı sezilip, Qadan qarıa ishteı tań qaldy. Dáý apań óz balasynan nemeresin kádimgideı qyzǵanady da: «Táıt ári, balajansyp mazasyn almaı! — degen soń qoldy aıaqqa turmaıtyn tıyshsyzdy óz yrqyna jiberdi. Jas náreste quıryǵymen syrǵanap anany bir, mynany bir ustap kórip, esik pen tór aralyǵynda quny-peren júrgendi. Asqa bata jasalǵan soń Qadan qarıa úlkenderge quıqadan kesip usyndy da, bir qulaǵyn kesip «kishkentaı tentegińizge berińiz», — dep dáý apańa ustatty. Endi bir qulaǵy Jalbaıdyń erkesine buıyrdy. Dáý apań kelinine Nurasyldy aldyryp atasynyń bergen sybaǵasynan jeı almasa da, qolyna ustap dámin kórsin degendeı aldyna alyp otyryp etti julyp qoıardaı bop umsynaǵan nemeresin qyzyqtap kúlip otyr. Qadan qarttyń kózi balanyń ózgeshe jaratylǵan súıir kelgen tikshe qulaǵy men jaınap turǵan kókpeńbek kózine túskende, «tipá-tipá til suqtan aman bolsyn» dep janaryn taıdyryp áketti. Balanyń quddy bóriniń bóltiriginen aýmaıtyn beınesine qarap, «aman júrse osy bóriqulaqtan bir nárse shyǵady» dep oılady. Ákeli-balaly ekeýinen sálde bolsa qasqyrǵa uqsastyq taýyp, Qadan qart attanyp ketken kúnniń erteńinde bir oqıǵa boldy bul aýylda. Jalbaı men Qasqyrbaı ádettegideı mal qamymen tysqa ketken. Bás táńir muzdaqtarynan salqyn lep esýde. Kóshe almaı qalǵan kúnnen keıin birneshe kún ótken soń tór aldyndaǵy qara ala syrmaqtyń keregeniń aıaq jaǵyndaǵy shetindegi qýysynan kóktyshqannyń shaqalaqtaryn kórgen Ajarbıke apasynan ne isteý kerektigin suraǵan. «Bul da Allanyń buıryǵymen balalaǵan shyǵar, tıispeńder ózi tasyp ketkenshe», — dep apasy taǵy da jolatpaǵan. Dáý apańnyń kúndiz bir ýaq myzǵap alatyn ádeti bar edi. Sol ádetimen pesh túbine qabattap salǵan syrmaqtyń ústinde myzǵap ketken eken. Kishkene Nurasyl birde quıryǵymen syrǵanap birde eńbektep, úıdiń ishinde baıaǵy elbektep qaraıǵan nárseni ustap kórip ózimen ózi álek júrgen. Kúnde aınalaqtap shyqpaıtyn Jalbaıdyń balalary birdeńege aınalyp qalǵan ba yr-dýsyz qaralaryn da kórsetpeıdi. Ajarbıke apasy uıyqtap jatqan soń oıatyp almaıyn degendeı aıaǵynyń ushymen basyp úı sharýasyn tyndyryp jatqan. Muztaýdan esken lep kúsheıip, kıiz úıdiń túńiligin julqylaı bastaǵan soń, baý-shýdy qataıtqaly tysqa shyqqan. Kún boıy qarasyn kórsetpegen Jalbaıdyń qarasıraqtary borandy kútip otyrǵandaı tysqa shyǵyp birin biri qýyp oınap júrgen. Bir zamatta ketik tisti jasy, jeti segizder shamasyndaǵy qara ul júgirip Qasqyrbaıdyń úıine kirdi de, ile-shala «Bóıiqulaq tyshqan jep otyıǵ beıgeńdeı qyzyq, qyzyq», — dep basqalaryna aıǵaı saldy. Balanyń daýysyn baýdy qataıtyp baılap bola bergen Ajarbıke de esitip: «Úıbaı, myna sheshek ne deıdi», — dep abdyraı túsip, qolyndaǵy baýyn tastaı salyp úıge endi. Muryny pysyldaı túsip Jalbaıdyń kelinshegi de barbańdaı basyp, abysynynyń artynan jetti. Qarasıraq júgermekter de: «Qane-qane, ne bop qaldy?», — dep esikten topyrlaı kirip jatyr. Dáý apańda basyn kótergeni sol edi, óńi bop-boz bolyp balanyń qolyndaǵy tyshqannyń shaqalaǵyn julyp alǵan Ajarbıkeniń kózinen jas shyǵyp ketipti. Jas náreste qolymen jylandy qysyp óltiredi degen rasta bolar. Tyshqannyń qortashtaryn qolymen ýmajdap, aýzyna salyp shát-shálekeıin shyǵarǵan sábı, Ajarbıke kirgende bireýin aýzyna salyp qyzyl ıegimen shaınap otyr eken deıdi. Jalbaıdyń báıbishesinde de óń joq. Sózsiz balaǵa birdeńe bolady dep oılady-aý, shamasy kózi sharasynan shyǵa, túkirigine shashalyp qaldy. Tek baıaǵy dáý apań sabyrly keıpinen aıyrylmaı «ne jabysty túge» dep ursyp jatyr. Áıtse de qolyndaǵysyn alǵanǵa shar etip jylaǵan balany aınalyp-tolǵanyp ishteı áldenelerdi aıtyp, jerge túkirine Ajarbıkege: — Tezden omyraýyndy emiz, — dep aqylǵa shaqyrdy. Ananyń aq sútinen asqan ne bar deısiń bul dúnıede, jáne ǵana eshnárseden habarsyz jaqsy men jamandy aıyra bilmeıtin beıkúná sábı, qazaq atań haram sanaıtyn tyshqannyń shaqalaryn aýzyna salyp, tirideı jutyp qoıa jazdasa, endi esh teńdesi joq anasynyń aq sútin qomaǵaınala emip jatyr. — Tipá, tipá Alla ózi saqtasyn til kózden. Aman júrse Bóriqulaǵym ańshy bolady eken — dep dáý apań yrym qylyp, taǵy da úıdegilerden aınaldyra sadaqa shyǵardy. Torǵaı balapandaryn tasyp ketkenshe quba jon, en jaılaýda kóshe almaı jurtta qalǵan qos úıdegiler eki apta ótkennen keıin, kúzeýlikke eńkeıip el qarasyn kórdi.

***

Qazannyń qara qatqaǵy bastalǵannan beri qos bóltiriktiń júni jetile túsip, urykózdenip taý jaqqa qarap ulýyn molaıtqan. Bóriqulaqta bulardan qalmaı tez erjeteıin degendeı apyl-tapyl aıaǵyn basyp júretin bolǵan. Qasqyrbaıdyń keýdesindegi kiril, ıá eldiń aıtýynsha aryly kúsheıip jan tósgisiz dertke aınalǵan. Qylyshyn súıretken qytymyr qystyń basy da,en jaılaý,jon jotadan kórinip, Bestáńir muzdaqtary aq kórpege oranyp sustana túsken. Jaz boıy sýyr etimen asyrap kelgen qos bóltirikke jem tabý da qıyndap bara jatyr. Eki úıli jan men qos bóltiriktiń endigi seneri Jalbaı ǵana. Dáý apańnyń da jalǵyz ulynyń dertinen ýaıymy kóbeıip, namazynyń sońynan jalǵyzyna jar bol dep duǵa tilek tilep kóp otyratyndy shyǵardy. Bul aýylǵa at basyn kóp tireıtin Doǵanyń da kelip ketýi azaıyp bara jatyr. Uzynqulaqtan estýderinshe Bóriqulaqpen jasty balasy aýrýshań, aýzynan silekeıi aǵyp qımyl qozǵalysy esi saý balaǵa uqsamaı bara jatqan soń araq ishýin údetken desedi. Iá, adam degen qyzylqurttyń baıybyna jetpedim depti ǵoı jaratqannyń ózi. «Uldy boldym» dep qýanyp kópke deıin araq ishken sol Doǵa endi, «ulym aýrý» dep silteıtindi shyǵardy dep jaǵasyn ustasty jurt. Adamdy óltiretin qanqý sóz ǵoı. Qasqyrbaıdyń esinen de sol elden kóp estigen sóz shyqpaıdy. Bórikıesine jolyqqan... Al, osyndaı jel sózge maı tamyzyp órbitip áketetin ár zamannyń óz Sýdyrahmeti bolady ras. Úsh Oıǵyr ólkesine áıgili Turǵyn degen kezbeaıaq, ótirikti shyndaı qyp soǵatyn adam bar edi. Sol Turǵyn Qasqyrbaıdyń qatty aýyryp arsy-kúrsi bop jatqanynyń ústinen túsedi. Naýqastyń keýdesinen qasqyrdyń ulyǵany ispetti ózgeshe bir ún esitip, jan jaǵyna jaltaqtaı qarap otyratyn ádetimen tezden jónelip basqa aýylǵa jańalyq qyp jetkizgisi keledi ǵoı baıaǵy. Sol zamat aıaǵyn apyl-tapyl basyp júrgen Bóriqulaqtyń bórige uqsas qulaǵy men kókpeńbek kózin kóre sala adam qasqyrlar, naǵyz adam qasqyrlar, bular tuqymymen qasqyrǵa aınalyp ketken eken dep quıylǵan shaıdy da shala iship ózgelerge tezden tuzdyqtap jetkizý úshin attanyp ketedi. «Oıbaı, Qasqyrbaıdyń balasy qasqyrǵa uqsap týypty, al Qasqyrbaıdyń ózi keıde ulıdy eken, adam barsa jaqtyrmaı yryldaıdy eken» degen qaýeset el ishine tarady da ketti. Dáý apań jalǵyzyna jaratqannan járdem tilep, jýyq mańdaǵy baqsy balger emshi domshynyń bárin aldyrdy. Arasannyń sýyn ishse jazylady, qurqyltaıdyń uıasyn qaınatyp ishse jazylady degen soń bárin de izdetip ishkizgenimen shıpa bolmady. Qasqyrbaıdyń naýqasy kúsheıip, tynysy tarylyp: «a a a ý ý ý h,a a a ý ý ý a a a h r r r», -dep bóriniń ulyǵany, jaýyna doń aıbat shekkenine uqsas dybystar shyǵaryp jasy kelgen aq bas ananyń saı súıegin syrqyratty. Qaıteıin, ne jazdym jaratqanǵa,tyshqan murynyn qanatqan jan emen, torǵaı ekesh torǵaıdyń balapanyna da zábir jasatpaı elsiz jaılaýda eki apta otyryp kelmedik pe? «O,táńirim, ulyma óziń shıpa bere gór, — degende kókiregi qars aıyryldy.Sońǵy kezde tıyshsyz Bóriqulaqqa da qaraýlary azaıyp ketken-di. Jalbaıdyń júgermekteri jetektep ketip, jyǵyp alyp sheshesinen ursylyp azan-qazan bolyp jatsa da, jetige kelgenshe jerden taıaq jeıdiniń kerimen asa mán berip ketpegen. Tek olarǵa «qazyqtaǵy bóltirikterdiń qasyna taıatpańdar», — dep tapsyrǵan. Jalbaıdyń kelinshegi Zıbash ta óte balajan adam. Bóriqulaqtyń júrgen turǵanyn qyzyq kórip, kóbinde balalarymen birge ermek etedi. Zıbashty kórgende Bóriqulaqta jabysyp qalmaıtyn bolǵan artynan. Búginde sol Qasqyrbaıdyń keýdesiniń kirili kúsheıip jan taptyrmaı jatqan soń balalar oınatsyn dep Bóriqulaqty úıine kóterip alyp kelgendi. Kún kózi ashylyp, neshe kúnnen beri aspandy torlaǵan sury bult aýyl ústinen aýlaqqa ketken-di. Jaıdarly jaz qaıta aınalyp kelgendeı jan-janýar masaırap, kúnniń kózinen qýat alatyndaı sary dalanyń qushaǵyna saǵynyshtaryn sińirip, kúz boıaýyn qondyryp, dala tósinen marqadam tabýda. Sibirge jaqyn ornalasqan Úsh Oıǵyr dalasynyń aýa raıy da qubylmaly keledi. Jalbaıdyń úıi úıelmeli-súıelmeli qarasıraqtardyń ý dýymen bazarǵa toldy. Biri at bolyp Bóriqulaqty arqalasa, biri qozy bolyp mańyrap, biri laq bolyp sekirip qoıly aýyldyń keshki azan-qazan beınesin keltirýde. Oǵan mán berip jatqan Zıbash joq murynynan pysyldap óz sharýasymen ózi álek. Álden ýaqytta oıynnan jalyqty ma, júgermekter tysqa shyǵyp oınaıyq desti. «Qoısaı, daladan tońasyńdar, úıge oınaı berińder» degen shesheleriniń sózin qulaqtaryna ilmedi. Bóriqulaq ta álgilermen birge qopańdap tysty kórsetip syldyrmaǵy syldyrlap esikke umtylǵan soń kóńilshek Zıbash: «Uzamańdar túge, esik aldyna oınańdar», — dep murynyn bir tartty. Tysqa shyqqan soń aq, oıynnyń kórigi qyza tústi. Esik aldyn shańdatyp biri taldy at qylyp shapqylasa, biri tasty qoı qylyp aıdady. Tastan qora salýshylar da tabyldy. Bóriqulaq bolsa jerge aýnap qum ýystaǵanyna máz. Áıel adamnyń sharýasy bitken be, Zıbash óz isimen júrip tystaǵylardyń dalany bastaryna kótergen shýyn eleń de qylmady. Bir jyǵylyp, birde eńbektep júrip úıden sál aýlaqtaǵy bóltirikterge taıaı túsken Bóriqulaq shynjyrda aınalaqtap turǵan qos bóltirikti kórip qýanyp ketti. Rıasyz sábı ózine jep qoıardaı bolyp tiksine qaraǵan qanquıly kókkózderdi ańǵarmady. Aǵalarynyń at qylyp arqalaıtyndary esine tústi me, kishkentaı qoldary erbeńdep júnderin ýystap julmaqqa asyǵys alǵa umtyldy. Sol sát áldeneni sezgendeı Qasqyrbaı da oń jambasyna qaraı aýnap tústi de,yzaly, bálkim zarly bir ún shyǵaryp arylǵa basty dersiń... Bóri kıesine jolyqqan... Dúnıe shyr aınalyp júre berdi bir mezet... Qyzylqypshaldyń qorymtasty qolatynda jatqan ólekshin de qarasha úıdegi naýqastyń únin estidi me eken, tal túste ulyp taý tasqa muńyn shaqty. Jem izdep turǵan qos bóltirik ózderine qaraı elbeńdeı umtylǵan adam zańdas kishkentaı maqulyqty jep qoıardaı aýyzdarynyń silekeıi shubyryp óshpendilikpen tisterin aqsıtty. Bóriler men bóriktilerdiń urpaqtary jetpeı jatyp jekpe- jekke bel býysqandaı. Bóltirikterdiń sup sýyq kók kózderinen bálem seni me,týmaı jatyp ene sútinen, ana mahabbatynan aıyratyndaı ne jazyǵymyz bar edi? Biz mynaý álemge kelgende jon jota en dalany tymbaı jortý úshin kelgenbiz... Bizdiń táńirimiz bireý-aq, ol tek kók pen jerdiń barlyq jaratylys ataýlynyń kórinbeıtin qojasy, tylsym kúsh ıesi kók táńiri ǵana. Bizdi sol erkindigimizden aıyryp tordaǵy totydaı kún keshtirgen sendersińder adamdar. Aı ortaq, kún ortaq, jaqsy ortaq. Sol sıaqty mal da ortaq dáýletimiz bolýǵa tıisti ǵoı. Al, sender sol qoldaryńdaǵy az malǵa bola, sońymyzǵa túsip qyryp joıasyńdar. Atyńdar, asyńdar biz kináli-aq bolaıyq, jaryq dúnıeni kórmeı jatyp, ana mahabbatynan maqurym etip uıada jatqan kezimizde alyp kelip azaptaısyńdar. Bularyń endi urlyqqa dálirek aıtsaq tonaýshylyqqa jatpaı ma? Ózderińniń baýyr etteriń balalaryńdy ózderiń ispetti zorekerler urlap ketip ata-ananyń ystyq yqylasynan aıyrsa ómirlik ókinish arqalar edińder ǵoı! Biz senderge narazymyz adamdar. Ántek qoldaryńda shoshaıǵan sýyq qarýlaryń bar. Áıtpegende eki aıaqty men tórt aıaqtynyń qıan-keski jekpe-jeginde kimniń jeńeri táńirge aıan bolar edi! Kek alamyz, ıá álimsaqtan beri ala almaı kele jatqan qandy kegimizdi quddy ózimiz sıaqty mynaý kishkentaı sábılerińnen alyp, kúlli bóriler aldynda eki aıaqtylardan zábir kórgen barlyq tórt aıaqtylar aldynda abyroıymyzdy asyryp er ólimimen,túz taǵysy bóri ólimimen kóz jumamyz... Jondary kújireıip kózderi qantalap azannan beri jem jemeı ash turǵan bóltirikter jas náresteni bas salmaqqa daıyn tur.

A a a ý ý ý,alystan tym alystan júz shaqyrymdaı jerdegi taý qolatynan ólekshinniń zary taý órkeshterinen asyp, sahara tósindegi bóriktilerdiń tutqynyna aınalǵan qos bóltiriginiń qulaǵyna talyp jetkendeı.Qasqyr ana da áldebir sumdyqty sezgendeı,bóltirikteriniń ornyn sıpap qalyp qan jutyp japa shekken bes alty aı kóleminde tartylyp qalǵan emshek súti ıip, urlanǵan bóltirikteriniń dál qaı jaqta ekenin bilmese de eki aıaqtylarǵa degen ashý yzasyn kókke qarap ulýmen bildirdi. Taý jaqtan estilgendeı bolǵan tarǵyl únge, taǵdyryn talqyǵa salyp jatqandaı bóltirikter de emeksip saıyn saharaǵa, abat jondarǵa degen ańsaýlaryn kekpen jýýǵa kelisti.

Qasqyrbaı yńyrana bezektep kelesi qyryna aýnady da,tisin shaqyrlatty. «A a a h,Ý ý ý h r». Dáý apań balasyna járdem tilep janyn qoıarǵa jer tappaýda. Kenet jartylaı túrilgen túńiliktiń ashyq turǵan jerine eki torǵaı ushyp kelip qonaqtady. Júni qalyń kádimgi boztorǵaılar. Bireýiniń aýzynda tistegen aǵarańdaǵan áldebir jemi bar. Dáý apań syǵyraıyp jaqsy kórmese de torǵaılardyń shańyraqqa qonaqtaýyn jaqsylyqqa joryp,jabyqqa uıa salǵan boztorǵaılardy esine aldy. Álgi torǵaılar osyny kútkendeı aıaǵyna qysqan aq jemdi ottyń basyna tastaı salyp qaıtalaı ushyp ketti. Qyryqtyń biri Qydyr dep biletin suńǵyla áje torǵaıdan túsken zatty baryp kórse kishkentaı ǵana sańyraýqulaq eken. Ári ustap, beri ustap tańdana qarap otyr edi, Ajarbıke: «Apa ony ne qylasyz, tastańyzshy ári», dep zıany tıerdeı aqyryn kúńk etti. Kópti kórgen qart ana bekershilikte eshkim eleı bermeıtin sańyraýqulaqty táńirdiń buıryǵymen shańyraqtan kishkentaı ǵana boztorǵaılar ákelip tastap tur dep uǵyp, emdik qasıetin synap kórmekke ydysqa salyp bir shynydaı sý quıyp qaınatty da naýqasqa qalaqpen ishkizdi.

Jonyn kújireıtip dońaıbat kórsetip turǵan bóltirikterdiń beınesi jas sábıge ózin erkeletip turǵandaı kórinip jaqyndaı bergende aıaǵy áldenege shalynyp etbetteı qulady. Áıtse de jylamastan eńbekteı jóneldi de bóltirikterdiń sıraǵynan ustamaq boldy. Bóltirikter ózderiniń aıbatynan seskenbeı apyl-tapyl qarsy júrgen kishkentaı maqulyqtan kádimgideı qaımyǵyp qaldy. Ǵajap, mynaý qurtaqandaı jándiktiń qulaǵy, kózi múbáda ózderinen aýmaıdy ǵoı. Uqsastyq bolǵanda qandaı deısiń. Top bastaıtyn abadannyń ózi me dersiń? Jańa ǵana jep qoıardaı bolyp ses kórsetken bóltirikterdiń júni jyǵylyp, qoıdan qońyr, jylqydan jýas bolyp, eki aıaqtynyń mysy ábden basyp jerge aýnap qyńsylaı erkeledi. Bóltirikterdiń bul qylyǵy sábıge tipti qyzyq bolyp kórindi de, bala da qasqyrdyń kúshikteriniń áreketin qaıtalap olaı-bulaı domalap baılaýdaǵy kúshik qasqyrlardyń arasynda oıynǵa aralasty. Kóp ótpeı balanyń kishkentaı qoly júni jetilip, úlkeıip qalǵan Jemsoǵar atanǵan basy baqyrdaı bóltiriktiń ulpa júnine ilige ketti.

Jalpaqtyń buırasynan kezikken qoıandy bir oqpen jamsatqan Jalbaıdyń qanjyǵasy maıly edi. Jol jónekeı kezikken Doǵanyń bóspe áńgimesine yqylassyz bolsa da qulaq asyp kele jatqan. Astyndaǵy kúmisjal atty ańǵa ǵana minetin qula aty da aýylǵa qaraı tez jetýge asyqqandaı shulǵyp basyp keledi.

Jemsoǵardyń jemsaýy búlk ete qaldy kenet. Balanyń qoly batyp ketpese de, jas ıis ashózegine nár beretindeı aqyryn jan-jaǵyna urlana qarady da,uzyn tilin sýmańdata daıar asqa silekeıi shubyryp, balanyń betinen jalap-jalap aldy. Bala buǵan syqylyqtaı kúlip, erkeletip jatyr dep uqty. Bunyń bári qas pen kózdiń aralyǵyndaı ýaqytta ótti. Zıbash ta balalar tońyp qalmasyn dep, ásirese Bóriqulaqty óz úıine tabystaıyn dep syrtqa shyqqan-dy. Úıelmeli-súıelmeli úsh ul óz aldarynda oıynnyń qyzyǵymen jer qozǵalsa da biletin emes, Bóriqulaqty qaperlerinen shyǵarypty. Kózi atyzdaı bolǵan Zıbash: «Qudaı-aý, bala qaıda!»,  dep berezep boldy. Zıbashtyń daýysyn esitip úıden Ajarbıke de júgire shyqqan. Úsh júgermek «bilmeımiz oınap júrgen jańa ǵana» dep izdesýdiń ornyna jan jaqqa qashyp barady. Jópeldemede bóltirikterdiń qasyna jas bala bara qoıady dep eshkim oılamady.Áıelderdiń shýynan sál seskenip qalǵan Jemsoǵar balaǵa endi aýzyn sala berip,qaıtadan kóz aldap oınap jatqan keıip tanytty. Sasqalaqtaǵan ana júrekter ózen boıyna qaraı júgiristi. Adamdardyń qarasy sý boıyna qaraı uzaı túsken soń Jemsoǵardyń bótegesi taǵy búlkildep balaǵa oqsha atyldy. Moınyndaǵy shynjyry aýnap-qýnap jatqanda qazyqqa oralyp qalǵan eken, abyroı bolǵanda jete bere omaqasa qulady. Astyndaǵy kúmisjal aty oınaqtaı basyp Jalbaı da aýylǵa jetip qalǵan edi. Aldymen ádettegisindeı qasqyrdyń kúshikterin bir kórip, kóńili jaınalǵan soń úıge kiretin. Bul joly qasyndaǵy Doǵanyń yǵyna jyǵyldy ma, attaryn at aǵashqa baılaǵan soń serigin ertip úıge kirýge aınaldy.Ábden yzaǵa býlyqqan Jemsoǵar kózi qantalap doldanyp aldy.

Qasqyrbaımen jasty Doǵany tym jaratyp ketpese de Jalbaı úlkendigine qarap úıge kirińiz dep esik ashyp iltıpat kórsetti. Sol sát shar etken daýys esitildi. Balaǵa qaıtadan atylǵan Jemsoǵardy kórip qalǵan Jalbaıdyń kishkene uly baqyra jylap úıge qaraı júgirip keledi eken. İstiń mán jaıyna jetip úlgermese de Jalbaı men Doǵa úıge kirmesten qatar júgirdi. Ajarbıke de qussha ushyp taıap qalǵan eken. Bir sumdyqty sezgendeı jas náreste kúshik qasqyr atyla bere shar etip jylap shoshyp ketipti. Balany perishtesi qaqty ma, Jemsoǵar taǵy da jetpeı jatyp jerge dúrs etip qulady. Bárinen buryn jetken Jalbaı balany jerden julyp alyp kókiregine basa qoıdy. Qos janarynan úreı men qýanyshtyń jasy qatar domalap bórimen oınaǵan bóriktilerdiń urpaǵynyń kelesheginen úmit kútti.

***

«Altaı betinde Mákla degen qý adam bolypty» dep bastaıtyn Dáý apań áńgimesin. Qý, ańqaý dese Aldarkóse men Qojanasyrdyń qylyqtaryn eske alatyn bylaıǵy jurt eleń ete qalýshy edi. Sol Mákla qýdyń el aýzynan estigen bir eki qýlyǵyn aıtyp bereıin dep salaly taramys qoldarymen kımeshegin túzep qoıyp tyńdarmandaryn tamsandyra túsip áńgimege kirisetin. «Aǵajaı Altaıdaı jer qaıda-aı» dep arman qylyp óleńdetip otyratyn burynǵy ótken aqsaqaldy atalarymyz ben aqbasty analarymyzdyń arman mekeninde Begen degen baıdyń ákesi dúnıeden ótipti. Begen baı tórt túligi saı dúnıege kende emes bolsa da Shyqbermes Shyǵaıbaı syndy qaraý,sarań adam bolypty. Esigindegi kedeı kepsektiń qaqysyn onsha-munsha durys bermeıdi eken. Baıdyń esiginde birqansha jyl júrgen Mákla qý, ne toıyp tamaq ishpeı, ne durys qaqysyn ala almaı baıdan kek alý jolyn oılap júrgende, baıdyń ákesi dúnıeden qaıtyp, jetilik naýqanyn ótkergen soń Begen baı bir jumada tasattyq berýge daıyndalady. Azda bolsa kek alyp, qaqy qaıtarýdyń oraıy kelgendeı bolyp Mákla qýda sol jumany asyǵa kútedi. Ol zamanda tasattyq berý úshin mol dastarhan, saba toly qymyz, bir qoı alyp baryp qabir basyna moldaǵa quran oqytyp, aǵaıyn-týys, dos-jaranyna taratady eken. «Aspannan bylǵary jaýsa da, qulǵa oqshantaı joq» demekshi sonshalyqty aspa tók tamaqtan esiktegi quldarǵa dáneme de tatyrmaı ıgi jaqsy baı-manaptar ózderi iship jep, óli razy bolmaı tiri baıymaıdynyń kerimen bir boryshtan qutylǵandaı qaıtady eken. Ýaǵdaly jumada qabir basyna baıdyń toby da keledi. Mákla qýdyń da kópten kútken sáti osy edi. Tańsárisimen aq mataǵa oranyp, baıdyń ákesi jerlengen tórt qulaqty qorǵanǵa kelip jasyrynyp jatady. Mal toıynǵan kún jyly kúzdiń bolyp turǵan kezinde baıdyń qabir basyna kelýin qorǵannyń ishinde ańdyp jatady. Sáske ýaqyty bolǵanda baıda jetedi ǵoı, artynyp-tartynyp. Aldymen arýaqqa quran baǵyshtaý úshin qaz-qatar otyrady tizilip. Jurttyń aldynda bes alty qadamdaı jerde molda, onan soń jaqsy ákeniń arýaǵyna duǵa tilep moldaǵa uıyǵan baı, artynsha aǵaıyn-týys, dos-jaran er adamdar, toptyń artqy qatarynda aqjaýlyqtylar tizerleı otyrysyp baıdyń ákesine moldanyń baǵyshtaǵan qurany qabyl bolýyn ishteı tilesedi. Aǵýzy, bismillámen moldaekeń bastaı bergende Mákla qý qorǵannyń bas jaǵyndaǵy tesik kózinen bir saýsaǵyn shoshaıtyp shyǵaryp qalypty. Sál múdirip qalǵan molda eles shyǵar dep aqyryn tizesimen jyljyp artqa qaraı sheginshekteı berip qaıta jalǵastyrypty. Ákesi tirilip kelerdeı bop otyrǵan baıekeńniń kózi de ótkir eken, suq saýsaqty baıqasymen jal majan artyna syrǵyp, molda jalǵasty oqyǵan soń eles kórdim be, astaǵpyralla ne bolyp ketti, arýaq pa dep óńi qashyńqyraı uıyp otyrady. Molda baıǵa, baı artyndaǵylarǵa qarapty. Suq saýsaqty baıqaǵan adamdar qashýdyń az aq aldynda otyrady. Quran oqyp otyrǵanda kúlýge, sóıleýge,t urýǵa bolmaıdy degen sharıǵat qaǵıdasy boıynsha ázer shydasyp óz kózderine ózderi senbepti. Molda uzyn súreniń ortasynan asty-aý degen kezde álgi shoshaıǵan saýsaǵyna suq saýsaǵyn qosyp kózden shyǵaryp qalypty qaıtalaı. Bul joly manaǵysynan beter múdirip artyna qaraı sheginip baıǵa taıaı túsipti. Baıekeń moldadan jyldam eken art jaǵyna qaraı shegine túsip óńi qup qý bolyp qashýǵa dás qalady. Óli men tiriniń amanatyn arqalaý ońaı bolsyn ba, molda ildá-daldamen qurandy sońyna jetkizý úshin daýysy qobaljyńqyraı qaıta jalǵastyrady. Adamdardyń kóbi ne bolyp ketti desip, boıdaryn úreı bıleıdi. Molda da úreılenip otyryp súreden áldeneshe ret jańylyp súreni aıaqtaı bergende Mákla qý eki saýsaǵyna tilin qosyp jalań etkizipti. Onsyz da qalshyldap-dirildep ózin zorǵa tejep otyrǵan molda esinen tanyp qalady. Baı bastap otyrǵandar óre túregelip, as-sýlaryn tastaı salyp, attysy atymen, atqa mine almaı qalǵandary jaıaý-jalpylaı, tym-tyraqaı qasha jónelipti. Abyroı bolǵanda talyp jatqan moldany kótere qashqan eken. Mákla qýdyń da kútkeni osy edi, baılar uzady-aý degen kezde qorǵannan shyǵyp, beıit basynda qalǵan as-sýdy alyp ketip, kedeılerge taratyp berip, bir toıyp jyrǵaǵan eken.

«Altaı betinde» dep bastaıtyn Dáý apańnyń uzynsonar qyzyqty áńgimeleri bir túgesilmeýshi edi. Mine sol eskiniń kózindeı Dáý apań da dúnıeden qaıtqaly birshama jyldyń júzi bolyp qalǵan. Torǵaı ekesh torǵaıdyń da obal sýaby bar dep uıasyna tıiskizbeı árnársege analyq qamqorlyqpen qaraıtyn asyl anasynyń qadirin baqılyq bolǵan soń baryp biraq bildi ǵoı, Qasqyrbaı. Ókpeden jabysqan dertin de sol anasy jazdy ǵoı, shańyraqtan tastaǵan boztorǵaıdyń sańyraýqulaǵyn qaınatyp berip júrip. Kim oılaǵan... Bul kishkentaı ǵana qustyń da ózindik qasıeti baryn. Sańyraýqulaqtyń emdik qasıetin de kim bilgen? ...Bálkim sol bir joly anasynyń tilin almastan torǵaıdyń uıasyn buzyp kóshe jónelgen bolsa bulardyń otbasyna ne jolyǵaryn... Bóriqulaqty da bóltirikterdiń aýzynan torǵaılardyń alǵysy ma eken qutqarǵan... Iá, munyń kókeıine tereń oryn tepken elden estigen sol bir sóz, jyl ótken saıyn jańǵyryp mazasyn alýda. Bóri kıesine jolyqqan... Jalbaıdyń asyraǵan qos bóltirigin de sol úshin ǵoı, erteń atamyn júni ábden jetildi dep otyrǵanda bosatyp jibergeni. Sál de bolsa bir uıany túp tuqıanymen qurtqan ákesiniń qatygezdigin meıirimmen jýǵysy kelgeni me eken?... Álde... Bóriqulaqtan bórilerge uqsastyq tapty ma? ...Buryn qasqyr ataýlyny qyryp joıǵysy kelip turatyn. Sonyń bárinen ada qylǵan neniń kúshi, neniń qudireti. Ózi de jete almaıdy baǵamyna. Tek munyń qulaǵyna Bes táńir muzdaqtarynan túnimen ulıtyn bórilerdiń daýysy keledi. Keıbir túnderi áldene shydas bermeı tysqa shyqqanda aı betinen bóriniń beınesin kóredi. Taý qoınaýyndaǵy kókbóri ataýly osy bórige muńdaryn shaǵyp jatqandaı, bul da qosylyp: «O, keshir, keshire gór, bóri kıesi! — dep bir tizerleı otyryp kókke qolyn sozatyn.

El ishine taǵy da qaýeset tarady: «Qasqyrbaı tún ortasynda kókke qarap ulıdy eken. Ol ulysa taý bókterindegi bóri ataýly qosylyp birge ulıdy eken. Sumdyq-aı, osylarda qasqyrǵa erekshe bir jaqyndyq bar. Anaý balasy qurǵyr da bala bop bir oınaǵanyn kórgen emespiz. Oıyny osylǵyrdyń oıyny da birtúrli qyzyq eken. Birde tezek terip júrgen kórshi aýyldyń on bir, on ekiler shamasyndaǵy qyz balasynyń qabyna bir dorba tyshqan salyp jiberipti. Álgi kishkentaı qyz bala baıǵus qaıdan bilsin, «ápke qabyńyz tolmasa aýzyn ashyńyz» deıdi ǵoı baıaǵy. Ózinen kishkene jeti-segizder shamasyndaǵy júgermektiń ákelip turǵany tezek eken dep qabynyń aýzyn ashady ǵoı. Sóıtse, qudaı saqtasyn, jybyrlaǵan qalyń tiri qara tyshqandy kórip, qyz bala baıǵus qabyn tastaı salyp bajyldap úıine qashyp kelipti. Sonshama tyshqandy sý quıyp innen shyqqan jerinen ustap alyp ózine shaq kishkene ǵana dorbaǵa salyp ala bergen ǵoı. Astaǵypyralla, aqyrzamannyń balasy deseıshi! Ol, ol ma osy baladan quıryǵy qaıqaıǵan ıt ataýly qoryqqanda úı mańyna jolamaı bezip ketkenin óz kózimmen kórdim. Balany kórse jylqy ataýly da kisinep, ózine jaqyn tartyp turady eken. Qoıshy ary, qasqyr ısin sezip pysqyrynatyn shyǵar!»

«Jel soqpasa shóptiń basy qımyldamaıdy» demekshi, jetiden asqan Bóriqulaqtyń is-áreketi rasynda ózi quralypty balalarǵa áste uqsamaı bara jatqanyn baıqaǵan anasy eldiń tili tımesin dep kıimine úki taǵyp, úıden kóp shyǵarmaýǵa tyrysatyn. Sózge sarań, tomaǵa tuıyq. It ataýlymen ósh. Mańaıǵa kelgen ıt ataýlyny kórse tas laqtyryp qýyp júredi. Qutjol degen ózderiniń asyraǵan ıti de bezip ketti aqyry. Kóbinde tasty turǵyzyp qoıyp nysana qylyp oınaıdy. Úsh jas shamasyndaǵy kezinde jańa tóldegen qoıdy emip jatqanyn kórip Zıbashtyń tańqalǵany bar. Dáý apańnyń bar kezi bolatyn. «Balany qandaı jaǵdaıda betinen qaqpańdar, alaıda el kózinen aýlaq ustańdar» deýshi edi jaryqtyq. «Maǵan osyndaı pysyq ul bermedi ǵoı jaratqan» dep araqkesh Doǵanyń Dáý apańnan ursylǵan jeri bar. Taýdyń uly taýǵa qarap ósedi. Máńgi muz qursanǵan Úsh Oıǵyr muzdaqtary Bóriqulaqtyń tez eseıýýine áserin tıgizdi.

***

Qyzylqypshaldyń qyratyndaǵy qasqyr soqpasymen qos bóri jortyp keledi. Aldynda arlany, sońynda ile shala shýlany qalys qalmaıyn degendeı tilin salaqtatyp óksheleı túsýde. Muztaýdyń qasqyrlary atanǵan áıgili, top basshysy abadany edi bular. Bıyl áıgili muzdaqtarǵa qar qalyń túsken. Qaradara, Qyzylkezeń bastary Muztaýmen ushtasyp aq súńgi qarǵa aınalǵan. Jaz boıy sýyr ustap jep ,qoraǵa túsip qaryndaryn qampaıtyp kelgen top, qys túse salysymen olja aıyryý joly qıyndaı túskesin otardaǵy jylqyǵa aýyz salǵan. Aldymen úıirdiń shetine shyqqan taı-qunandardyń tańynan tartsa, dánige kele qur attardyń ózin jaryp ketip júrdi. Jylqyshylar qanshama ret sońdaryna túskenimen ákki qasqyrlar aldyrmady. Qasqyr turaqtaryna ý salyp, qaqpan qurǵanymen nátıje shyqpady. Bul toptyń únemi aldynda júretin basy baqyrdaı, úlkendigi taıynshadaı sury arlan jaıly jylqyshylar tańdana sóz qylysatyn. Onyń qarǵa túsken iziniń ózi basqasynan erekshe, taıǵa tańba basqandaı bolyp jatyr desti. Osy betten kórgen qasqyrymyz emes, Jazatyr ıakı Reseı shekarasy jaqtan kelgen tárizdidep joramaldaýshylar da tabyldy. Eldiń áńgimesiniń jelisine aınalǵan top basshylary soqpadan ótisimen, bórisyrǵaqqa az aıaldap qaıtalaı jortty. Aldaryndaǵy ushpada shaqyrý tas bar. Onan ári asyp tússe, Jalpaqtyń moınaǵy degen alasa jaıdym belegir bastalady da malshylardyń qys qystaýy kezige bastaıdy. Alasa moınaqtaǵy myqtyń úıi qaı zamannan qalǵan belgi ekenin kim bilsin, ótken kúnnen bir syr shertip turǵandaı. Ne túrki dáýiri, ne Shyńǵys shapqynshylyǵynyń izi me eken? Qasqyrlar úshin báribir. Adamdardyń malymyzǵa tıispesin dep bulardyń jolyna úıgen kedergisi ispetti seziledi. Ár qyrat, ár beleń saıyn sereıgen syntas, shaqyrý tastarǵa kózderi qanyq bolyp ketkendeı eleń qylmaı jorta beredi,jorta beredi. Ótken túnde ádettegideı Aqshoqy baýraıyndaǵy jylqy otaryna shabýyldamaq bolǵan. Zapys bolǵan jylqyshylar úıirdi kóz jazdyryp ketipti. Qos kókjaldyń búgingi jortýlarynyń da ózindik sebepteri bardaı. Jaýgershilik zamandaǵy sholǵynshylardyń beınesin elestetedi. Túz taǵylarynyń tymbaı jortýlaryna aq kúpsik qar zıanyn tıgizer emes. Ash qaryndaryn aqsha qarmen basqysy kelgendeı shaqyrý tasy bar ushpadan asqannan keıingi oıpatqa aýnap-aýnap alysty. Qyzylqypshaldyń bul qıa betine qar óte qalyń túsken jyldary adam balasynyń aıaǵy jete qoımaıdy. Qasqyrlar úshin qolaıly. Áıtse de taý syryna qanyq jansebil ańshylardan saqtanbastaryna bolmaıdy. «Ittiń ıesi bolsa ,bóriniń kıesi bar» degen sóz shyndyqqa saıatyndaı. Sońdarynan túsken talaı ańshyny san soqtyryp ketken ákki qasqyrlarǵa aýyl tóńireginen de olja aıyrý qıynǵa túspeı júr. Sońǵy kezde atynyń jaly kúmisteı bop jarqyldaǵan qula atty ańshynyń topqa qaýip tóndirýi top basshysy abadanǵa unamaǵan. Ańshynyń soıylynan,ajaldyń quryǵynan qutylýdyń jalǵyz joly júrdek qulanyń kózin joıý edi. Abadan qula atqa jerik asyn jeıtindeı bop qumartqan-dy. Sosyn anaý aıaǵy balǵadaı, apaıtós qara tóbettiń moınyn burap, búlkildeı aqqan qyzyl qanynan qomaǵaınala jutyp lázzat alar ma edi, shirkin!... Olaı bolǵanda sońynan ergen alynbas qamaldaı birligi bekem top aldynda, kúlli kókbóriler aldynda abyroıy artyp abadannan sherige aınalar ma edi múmkin!... «Qaıda barsań Qorqyttyń kóri» demekshi, kózderin ashpaı jatyp qyr sońdarynan qalmaı edireıgen ana bireý jalpıǵan bórigi jalp-jalp etken, betiniń júni tekenikindeı bojban qaraǵa zaýal tóndirse átteń... Sonda baryp mynaý álemge áıgili Bestáńir muzdaqtarynan bastalǵan aqbasty taý jotalarynyń erkin jortatyn qojasy tek ǵana ózderi bolar edi ǵoı! A a a,ý, ý,ý! Kók táńirisine muńyn shaqqandaı taltúste ulydy abadan. İle-shala jaǵympazdana ulyǵan shýlannyń úni de taý qoınaýynda zarly estildi. Ajaldyń quryǵyna moıynsal bolǵysy kelmegen qos qasqyr kóp ulydy.

***

Obaly tóbedegi qara qostaǵy eki jigit jylqyny tepseńge qaıyrmaqtap tastaǵan soń, baqyrǵa asqan jylqy qýyrdaǵyn túski astaryna jemek bolyp, baqyrshy balanyń alǵashqy tamaǵynyń dámin kórmekke at tizginin qosqa qaraı burdy. Aǵalarynyń azannan atústi ystyq ishpeı júrgenin kórip jany ashyǵan Bóriqulaq ta jylqy etinen mol týrap, qara qýyrdaqty sólimen qaınatyp baqyrǵa aıamaı-aq, meljemdete salǵan. Ýyqtyń basyn býyp, kıiz týyrlyqpen áldeneshe qabattap oraǵan shákene ǵana qara qostyń ishi qosqa laıyqtalyp jasalǵan shap shaǵyn qara peshke toltyra salǵan sıyrdyń kúzgi qatty sary tezeginiń qyzýymen mazdaı tústi. Jasy on segiz, on toǵyzdar shamasyndaǵy túbit murtty, tisi aıqush-uıqysh, qabaǵyndaǵy tyrtyǵy ózine jasta bolsa erekshe sus beretin balań jigit qoı terisinen tigilgen taýteke jaǵaly ishigin sheship jatyp: — Otty jaǵysyń áleı eken, tamaq istegeniń qalaı eken synap kóreıik inishek, — dedi balaǵa yqylas tanyta. — Er azyǵy men bóri azyǵy jolda degen,synap kóreıik onda, — dep ketik qara da kúj etip, belin bosatty. Týmysynan sózge shorqaq bala lám demesten salqynqandylyq tanytty. Ándigendegi qara qýyrdaqtan qalaq toltyra aýzyna basqan ketik qara — As máziri jaman emes, alaıda qos tirligine kóndige alar ma ekensiń, shyraq? Bireýdi qudaı qańǵyrtady, bireý qudaıǵa bolmaı ózi qańǵyrady degen ras ta. Biz amalsyz jylqy kezegi kelgen soń,jatyrmyz ǵoı munda, aq qar, kók muzda. Sen bolsań ata-anańdy jylatyp, kúshpen tilenip keldiń Temirlanǵa qara tartyp. Áı, osy boqmuryndar jylqy kúzetine jaraıtyndaı bolsa, ne jolasyn bizderge? — dedi sóz tapqandaı qarqyldaı kúlip, balanyń shamyna tıe. — Atyńdy ber, jylqy emes qasqyr bolsa da qaıyryp keleıin, — dedi bala julyp alǵandaı yzbarly. — Ó, ó, óh — dep tutyǵa kekeshtengen ketik qara qýyrdaqqa qaqalyp qala jazdady. — Ba-batyryn qaraı gór! — dedi álden ýaqytta. — Bunyń qolynan bári keledi — dedi Temirlan inisin qostap. — Dóńgejat kórinbeıdi ǵoı, — dedi ishteı kelispese de ketik qara sóz tórkinin basqaǵa buryp. Jalbaı balany qosqa jetkizip qadaǵalaı tapsyryp attana berisimen ıttiń aýylǵa qaraı zytqanyn bular bilgen joq.

***

Búgingi tún Qasqyrbaıǵa ǵasyrdan da uzaq sezilip,tań shetiniń syzylýyn sarǵaıa kútti. Ǵajap… Muztaýdyń silemi uzaı túsken saıyn, qasqyrlar aýyl shetine taıap kelip olja kútip ulyp otyrǵandaı. Beker, beker-aq, jibergen ekenmin! Bárin bastap kelgen sol Jemsoǵar bolmasyn? Qoıshy ary sandyraqtamaı, onan beri baqandaı on tórt jyl ótti ǵoı. Ólgen shyǵar! Bóri kıesine jolyqqan...

***

«Bóltirigin alma shýlannyń,shurqan salar qorańa» degen mátel ras bolyp shyqty. Tóldeýlikte alǵan tórt bóltirikti taǵy da aıyrylyp qalarmyn dep Jalbaı alǵashqy sonar ótisimen-aq, atyp tastaǵan edi.Sonyń kesepatyn mine búgin kórip otyr. Ózimen birge jasasqan soǵymǵa soıýǵa bir jyl bolsyn qımaı qoıǵan kúmisjal arǵymaǵyn qasqyr jaryp ketipti. Jetken eken dep kúbirledi úıde otyryp Qasqyrbaı. Qasqyr ataýlyny qyryp joıatyn bolyp kijindi Jalbaı. Mal ashýy úıde omalyp otyrýǵa jol bermeı qoıtorynyń beline er salǵan Jalbaı bireýden ekeý jaqsy demekshi azda bolsa ańkóstigi bar Doǵany ertip almaq bolyp Jamaty basyn órledi. Bul kúnde onyń qarasıraqtary ilikke jarap, maldan qoly bosap qalyp edi. Ásirese jelke shashyn shoqpardaı qylyp ósirgen Temirlany ójet bolyp erjetti. Jylqy qosyna shyqqaly da bir-eki jyldyń júzine aınaldy. Doǵa tór aldynda juqa gazetke oraǵan temekisi salaqulash bolyp, úıdiń ishin kók tútin qylyp morlata qushyrlana soryp jatyr eken. Taý qýysyndaǵy tóbesi alasa bir bólmeli tórtburysh tamnyń ishindegilerdiń keıpin ańǵarý ońaıǵa túspedi. Aman-saýlyqtan keıin otbasynda buǵan yrjalaqtaı kúlip otyrǵan on bester shamasyndaǵy bala jigittiń nyspysyn kórip júregi shymyr etti. «Alla, jaratqan aı, aýysh eken ǵoı. O, toba óziń saqta», — dep kózin taıdyryp áketti. Jalbaıdyń bet álpetinen áldeneni baıqaǵan Doǵa qyrystana qaldy. Shaı ústi Jalbaıdyń buıymtaıyn bilip: — Qasqyr jarsa qarymtasyn qaıtarǵany da, — dep bir qoıdy. Doǵanyń uzaqty kózdeıtin ańshy myltyǵyna qyzyqqan Jalbaı: — Siz ben bizdiń ortaq jaýymyz bolyp tur ǵoı osy bátshaǵarlar, malymyz aman bolsyn desek birlesip kózin joıaıyq, — dep ótindi. Qaıtalaı qolaqpandaı qylyp temeki oraǵan Doǵa: «Elge uqsap qolǵanaty saı erigip júrgemin joq», — dep jolserik bolýdan bas tartty. Qoıtorynyń beline qonjıǵan Jalbaı amalsyzdan Obaly tóbedegi jylqyshylar qosyna jol tartty. Artynan súlkekteı ergen Dóńgejat qosqa taıaǵanda qyńsylaı úrip sheginshekteı berdi. Bóriqulaqty kórse ıt ataýlynyń qyńsylaı qashatynyna Jalbaı ish tartty. Keshe ǵana ózin qosqa jetkizip tastap qaıtqan kókesiniń kele jatqanyn kórip bala jaqsylyqqa jorymady. Aýrýshań ákesine birdeńe bolmaǵan shyǵar dep ishteı ýaıymdady. Dóńgejattyń kózkórim jerdegi belegirde ary-beri joq aınalsoqtap júrgenin kórip zyǵyry qaınady. Moınyn burar ma edi! ...Kózi shyradaı janyp shıyrshyq atty. Kenet tisi qyshyp, qulaǵy eleńdedi. Bala munyń bárin ózi de ańǵarmady. Tańertegisin jel qaqqan qyrattan ermekke az tezek tergen edi. Jolda beldi asyp josyǵan qos qasqyrdyń izin kórgen. Tezegin tastaı sala sońdarynan túsip alqymdaryn ezgisi kelip ketken. «Jalbaı kókemniń kúmisjaly syndy júırik atym bolsa ǵoı» dep qıaldap edi sonda. Óziniń tete aǵasy Temirlandy qatty qurmetteıtin. «Jylqy ińirttetýge keterinde qos mańynan uzama, jotada qasqyr qatty, ash qasqyrlar mal turmaq adamǵa shabýyldaýy múmkin dep tapsyrǵan. Tilimdi alsań keroınaǵyńmen kúndiz jylqy qaıyrmaqtaýyńa ruqsat beremin, alaıda bir eki kún qos tirligine kóndigip baqyr jaǵalap, as qamdaı turasyń» degen edi.

Bes jasynan bastap taı-qunanǵa minip tepektese, on jasynan asaý taıdyń jynyn qaǵyp bastyqtyryp júrdi. Bóriqulaq mingen jylqy ózinen ózi jýası bastaıdy, jel taqym, osy balanyń taqymynda qasıet bar desti jurt. On úsh jasynan myltyqqa áýestene bastady. Jalbaıdyń myltyǵymen sýyr, taraqquıryq sıaqty in saqtaǵysh ańdardy atqan oǵy qur ketpeı, ańshy bala atandy. Deı turǵanmen Qasqyrbaı men Ajarbıke azar da bezer bop myltyq ustaýyna rızashylyq tanytpady. Áıtse de ańǵa degen qumarlyǵy jyl saıyn artyp, alǵashqy qar túsisimen-aq, túlki, qarsaqqa qaqpan quryp, qanjyǵasy qur qaıtpaı ańkóstigi el aýzyna ilindi. Úıde otyratyn sáti neken saıaq. Kóbinde at belinen túspeı túzde júrýdi unatady. At ústi áýlıe deıdi ǵoı qazaq. Jalǵyz uldaryn kózderinen tasa qylǵysy kelmeıtin áke-sheshesi balanyń taǵy bop ósýin qalamasa da, betinen qaǵa almady. Balanyń on alty jasqa shyǵa bere jylqy qosyna kelýiniń máni osyndaı-tuǵyn. Jalbaı Bóriqulaqqa búgin osy qosqa túnep tańbozymen Temirlandy ertip qasqyr qaraıtynyn aıtty. Qasqyr degende balanyń kózi shyradaı janyp: — Kóke tańerteńgisin tezek terip júrip, jaılaýdyń jonyna qaraı jortyp ótken qos qasqyrdyń izin kórdim. Meni ertip alyńyzshy dál ústinen túsireıin, — dep ótindi. Jalbaı az-kem oılanyp qaldy. Balanyń kóńiline qarap ertip alaıyn dese aǵa-jeńgesinen ruqsat alǵan joq. Ertpeıin dese balanyń kesek bitimi, baladan góri túbit murtty bozbalalarǵa tán minez qulqy, sen tur men ataıyn dep turǵan shyradaı janǵan kókpeńbek kózinen ańǵa degen erekshe ańǵarympaz qumarlyǵyn kórip joq deı almady. «Qasymnan bir eli qalmaısyń» dep eskertti. Jylqyny ińirttetip tastap jigitter kelgen soń as-sýlaryn ishti de tańǵy joryqqa ázirlikterin jasap kóz shyrymdaryn alýǵa qos tórine jantaıdy.

«Qaıta shapqan jaý jaman» degendeıin, jerik astaryna qol jetkizgen qos bóri kek alý úshin aýyl tóńireginen uzap ketpegen. Qasqyrlardyń izin qýyp bala júre bergen bolsa jalǵyz moınaq aspaı jatyp qarasyn kórer edi. «Balyq úndes,baqa tildes». Quddy ózderi zańdas, biraq quıryǵy qaıqaıǵan sabalaq qara tóbettiń sońdaryna túsip jaqyndap kelgenin ıis sezý júıesi arqyly ma eken, álde qasqyr salaýaty jeńdi me sezip qoıdy. Ári qos tóńiregine jolaı almaı dóńde jatýy qasqyrlardyń shabýyldaýyna qolaıly sát týǵyzdy. El uıqyǵa ketti-aý degen kezde qaıta soqqan. Jasy elýden asqan Jalbaı uıqyǵa saq edi. Tań sheti sógilmeı ornynan turyp ystyq qaınatty. Sosyn tysqa shyǵyp «Dóńgejat, Dóńgejat» dep izshil ıtin shaqyrdy. Biraq bekerde erkelep moınyna qarǵıtyn ıti mańyna jolamady. Bóriqulaqtan qorqyp kele almaı jatqan shyǵar moınyna jip taǵyp ertip alaıyn dep ıt jatqan moınaqqa bet aldy. Qos mańy shıyrlanǵan qar qyzyl asyqtan tómen kelip, júrisine kedergi keltire qoıǵan joq. Jeltoqsannyń jeli batystan baıaý esip tur. Aıaz joq bolsa da,úskirik kúshine enipti. Kún qysqaryp, tań uzara túsken kez. Saǵat tańǵy altydan aýsa da, jer tolyqtaı kórine qoımady. Az júrgen soń ıt jatqan moınaqqa da ilingen edi. Mólsherli mejege kelip ıtin daýystap taǵy da shaqyrdy. Dóńgejat kórinbedi. Aýylǵa ketip qalǵan shyǵar endi qaıtaıyn dep turǵanda qaraıǵan nárseniń sulbasy kózge shalyndy. Asyǵa úsige jetkende kórgeni — ıtiniń alba-julba, qasqyr talap óltirip ketken jemtigi boldy. Tisi shaqyrlap, qasqyrlarǵa degen kegi tipten arta túsip qosqa keldi de tezden jolǵa shyǵýǵa qamdandy. Jyly kıingen qos ańshy Qyzylqypshaldy betke aldy. Arttaryna úsh kún tússem de kek almaı qoımaımyn dep kijindi Jalbaı. Qos tarlanymnyń túbine jetken qanisherlerdiń kózin qurtpaı baıyz taba almaspyn. Bala tomaǵa-tuıyq. Salqyn jymıdy. Taǵdyrdyń jazýynan kim asqan, qasqyrlardyń úshinshi qurbany bop ketpesimizge kim kepil? Rasynda aq qar, kók muzdy en jota,qulama quz ishinde bóriler men bóriktilerdiń barymtasy, ıaǵnı kezekti kek qaıtarý úshingi shaıqasy bolǵaly tur. Biri iz jasyryp taǵyǵa tán saqtyqpen kóz jazdyra otyryp, ońtaıly ýaqytty paıdalanyp tutqıyl shabýyldap mal shyǵyndaý arqyly qasqyr salaýatyn asyrmaq. Biri qar ústindegi taıǵa tańba basqandaı bolyp jatqan taǵylardyń izine túse otyryp, sýyq qarý arqyly qorǵasynmen jamsatpaq. Ómir men ólim jolyndaǵy arpalys. Balanyń astyndaǵy at júrdek. Qasqyr kezige qalsa óksheleı qýýǵa jaramdy. Shaldyń mingeni qoıtory, myń salsa bir baspaıdy. Amalsyz aıaq ylaý qylyp keledi. Ekeýiniń moınynda da myltyq bar. Jalbaıdyń basyndaǵy túlki tymaǵy bylǵarymen tystalypty da, dýlyǵa kıgen batyr ispetti basynda shoshaıyp kórinýde. Bóriqulaqtyń qarsaq tymaǵy, malaqaı bórikshe qylyp dóńgelene jasalypty da, balaǵa qup jarasqan-dy. İz boıynsha qasqyrlardyń jatqan jeriniń ústinen túsemiz degen ańshylardyń joramaly dalaǵa ketti. Obaly tóbeden asqan qos bóriniń izi taý qyrqasyna shyqqan soń, múlde basqasha sıpat alyp shym-shytyryq qalyń izge qosyldy da, taýdyń jel qaqqan kúngeı betteriniń qary joq jerimen jortyp ótipti de, qaı baǵytqa ketkenin ańǵarý qıynǵa soqty. Qyzylqypshaldyń basyn kesip shyǵys jaq betine jortyp ótken bolsa, Quljabasy, Qaratas, Qaqqa, ne qys aıy turmaq jaz aılarynyń ózinde atty kisi jol taýyp ótýi qıynǵa soǵatyn Qursadaq shatyna boı tasalasa ańshylyqtan kúder úzgen jón. Ekinshi baǵyt ońǵa burylyp týra tarta bergen bolsa Qaraqıa, Oıǵyr basy, Muzdybulaq shatyna ótip ketedi. Onda da qasqyrlardyń qarasyn kórý qıynǵa soqqaly tur. Úshinshi baǵyt osy Qyzylqypshaldyń bir ury qaltarysyna oryn tebýi yqtımal. Mátqapy da solaı bolar bolsa ańshylar úshin tıimdi bolǵaly-aq tur. Jalbaı atynan túsip shıyrlanǵan izdi shalyp kóp júrdi de, Oıǵyr basyna tartqan eken degen dúdámal bir oıǵa keldi de, sol baǵytpen artyna túskenimiz jón dep sheshti. Osyndaıda janserigi qashqan ańdy qýyp jetetin kúmisjal aty men qasqyrdyń izinen aıyrylmaı jol tabatyn izshil ıtiniń orny oısyrap, ishki qyjyly kek bolyp tutanǵanymen qoldan keler qaırany joq, amalsyz bógelip,atyn jetektep áýdem jerge deıin iz shalyp ketken bala ańshyny tosty. Bala bolsa da jol serigi ǵoı, ol ne aıtar eken dep óziniń boljamyn jetkizdi. Bóriqulaq talaı qansonardy kórgen ákki ańshy kókesiniń boljamyn teriske shyǵarmasa da, qasqyrlardyń tym uzaqta emes ekenin áldebir túısikpen sezip,sondaı aq, qasqyrlardyń túlkibultaqqa salyp, aýyl jaq betke keri qaıtqanyn iz shalǵanda baıqaǵanyn aıtty. Qaı baǵytqa túserin bilmeı sandalyp turǵan Jalbaı,balanyń oıyn tolyqtaı quptamasa da, ańkós balanyń áreketin synap kórýge kelisti. Ol bala bolsa da, ot janarly nemere inisiniń kelesheginen zor úmit kútetin. Ári bóri kıesi bar dep ishteı yrym etetin.

***

Qasqyrbaı qaradaı qara terge tústi. Talap ketti, óltirdi dedi jynymen sóıleskendeı. Aman qaıtsa ıgi edi dedi artynsha. Bóri kıe, bóri kıe,bóri kıe dep úsh qaıtalady ile shala. «Jazǵan-aý, bóri jynyń barma osy seniń, tynysh jatsańshy», — dep keıidi Ajarbıke. Elsiz ıen jotada bir sumdyqtyń daýyly soǵyp kele jatqanyn qaıdan bilsin?

***

Aq shańqan taýlar. Alystan Bestáńir muzdaqtary erekshe kórinedi. Naıza bastaryna aqsharby bulttar qonaqtap, basqa taýlardan qunyn arttyra túsken. Áıgili muzdaqtardan sál beri jaǵynda jalpıyp jatqan Qaraqıa taýy qonaqkáde suraǵandaı umsyna qalypty. Batystaǵy Taýly Altaıdyń taý silemderi, aqbuıra tolqyn arasynan ózine shaqyryp turǵandaı. Árbir taý jotalarynda kireýke kıgen batyrlardyń susy bar. Qıabetti qıystaı júrgen qos ańshy, taý órkeshinen asyp, Kúngeı qyratyna eńkeıdi. Kúmisteı bop jarqyraǵan aqsha qar, alamyshtana bastady. Kerisinshe jartas, úńgir tastar molaıyp, taý qoınaýyn pana tutqan túz taǵylary turmaq, bir túmen qoldy jasyratyn ury qaltarystary jan balasyn jep qoıatyndaı, úreı uıalatady eken adamǵa. — Bizdiń bala kúnimizde osy bette aıý mekendeýshi edi. Aıýdyń ótiniń emdik qasıeti bar dep áıgili mergender qarap júretin. Eki aıaqtynyń oǵynan mezi boldy ma, aıý da aýyp ketti ǵoı bul kúnde. Sol zaman bolsa qasekeńder jolamas edi bul betke. Qazir qasqyrlar qojalyq ete bastaǵan aý! — dedi Jalbaı ótken kúnnen syr shertip. Balanyń kóńilin ańqumar áýesqoılyq jaılap, shirkin, sol aıýlar qazir kezikkende ǵoı jalǵyz oqpen jamsatar edim. Qasqyr túz taǵysy degen bolmasa ıtten qansha myqty deısiń.Qolma qol aıqasyp kórer me edi shirkin! Oıyna qudaı saldy ma kim bilsin?! Kóleńke uzarǵan sátte bul betten qasqyr kezikpeıtin boldy dep Jalbaı ishteı balaǵa qaıdan ǵana sendim, qap áttegen aı, endi qaıttim dep toryǵa bastady. Úıtasty aınalyp óte bergenderinde attardyń qulaǵy da eleń etip, Bóriqulaqtyń qulaǵy da qozǵalaqtap ketti. Tómengi jaqtaǵy qorymnyń arasynan aǵarańdaǵan áldeneniń sulbasyn aldymen kózi shalǵan bala: — Qasqyr, qasqyr kóke! — dep kózi shyradaı janyp,attan sekirip ketýge dás qaldy. Balanyń kórsetken mejesine kóz jiberip,eshteńe kóre almaǵan Jalbaı dúrbisin qolyna alyp kózin súrtti. «Qasqyr oıda, qyrattaı júrip aldyn alýymyz kerek», — dedi bala taǵy da syralǵy ańshylardaı. Balanyń aıtqany ras bolsa qorymnyń úzilgen tusyndaǵy ıyqshadan qasqyrdyń qylpy kórinýge tıisti edi, birshama ýaqyt ótse de, qasqyrdyń qarasy kórine qoımady. Tisqaqty syralǵy Jalbaı asyqpaı qasqyrdyń bet alǵan baǵytyn bilmekke dúrbisin tarta berdi. Bala Jalbaı qozǵalmaǵan saıyn tyqyrshyp, atyna mine shapqysy kelip tur. Qasqyr degen qaıyrmaqtaýǵa kónetin jylqy emes ekenin qaıdan da bilsin... Eki atty úıtasty aınaldyryp tasaǵa baıla dep buıyrdy Jalbaı balaǵa. Ózi qoıtastardy panalap jatqan boıy dúrbisin kózden almady. Attardyń tasalanýyn kútkendeı aq,qasqyrlar ıyqshaǵa shyǵa keldi.Jalbaı uzasa eki qasqyr shyǵar dep oılaǵan.Tań qalǵan mosqal ańshy alty qasqyrdy kórgende ne isterin bilmeı daǵdaryp qaldy. Oq shyǵarýǵa araqashyqtyq alys. Qýyp jetetindeı, jer yńǵaıy da joq, aty da shaban. Eki qasqyr tústikke qaraı qıystaı tartty. «Mmm qýlarym-aı» dedi Jalbaı basqasyna jol ashyp kóz jazdyrmaq bolǵan taǵylardyń ákkiligine qaıran qalyp. — Ana ekeýiniń sońyna túsken bol da, tasaǵa engen soń, qaıtalaı keri qaıt, — dedi balaǵa. — Men taýdy qyrqyndaı basqasynyń aldyn tosyp ataıyn. Sonaý kóringen shaqyrý tastan kezigeıik. Óz atyn da Bóriqulaqqa jetektetti de, úıtastardyń tasasymen qyratqa shyǵyp, óz jatqan tustaryna qasqyrlardyń kelýin kútti. Qos qasqyr eki attyń baranyn kórisimen onan ári zytty.  Ańshylar artymyzdan tústi dep uqqandaı boldy. Jalbaı turǵyny alyp úlgerdi. Myltyǵyn oqtap qarsy aldynan tórt qasqyrdyń shyǵýyn jasyrynyp jatyp kútti. Ol entigin basyp bolǵansha, sút pisirim ýaqyt ishinde quldap saı taǵanyna qaraı tartqan tórt qasqyr da aınalyp qyratqa shyǵa keldi. Eń aldyńǵysy bórilerdiń aldymen alysty kóretin daǵdysymen Jalbaı jatqan qyrattyń ary jaǵyndaǵy bıikke qaraǵan edi. Taý bıiginiń tabaldyryq tusynda, dál tómengi jaqtarynda jatqan ańshyny baıqamady. Sezikti eshteme kórmegendeı boldy ma, topty bastap ańshyǵa qaraı búlkektep jorta berip, ıis alǵan tárizdi, ne ańshynyń qylpyn kórip qoıdy ma eken kilt toqtap keri burylýǵa aınaldy qaıtadan. Araqashyqtyq nedáýir jer bolsa da, budan ary tossa oq shyǵarý múmkindiginen aıyrylatynyn bilgen ańshy aldyńǵysyn kózdegen boıy shúrippeni basty. Myltyqtyń ashy daýysy gúrs etip, kók tútinnen aldyńǵy jaǵyn kórip bolǵansha shoshyna jalt bergen bóriler kózden ǵaıyp boldy. Top basshysynyń úıirile qyńsylap qulaǵanyn kórgenimen ózgesiniń oq shyǵartpaı qutylyp ketkenine ókine túsip, oljasyna júgirdi. Typyrlap jatqan qasqyrdy kúmisjal janýarym úshin dep, oq shyǵartpaı ketken serikteriń úshin dep, bóriniń kıesi bolsa, ıttiń ıesi bar, Dóńgejatty talap óltirgenderiń úshin dep myltyǵyn tirep turyp shúrippesin basyp múrdemge jiberdi. Alaıda at pen ıttiń túbine jetken naǵyz abadandardyń balaǵa shabýyldaǵanyn bilmedi. Bul ýaqytta qystyń qysqa kúni de tasalanyp, ekinti aqshamnyń arasy bolyp qalǵan edi. Bir qasqyr bolsa da atyp alǵanyna kóńili pás ańshy, bala esine túskende boıyn qorqynysh bıledi. Tez keri aınal dep edim ǵoı, keletin ýaqyty boldy, ıapyr aý, qaıda ketti dep oıy san saqqa ketti. Balanyń aty bala qyzyq kórip taǵylardyń sońyna túsip qýam dep uzap ketip jete almaı júr me? Nemese attan jyǵylyp... Óz oıynan ózi shoshyna bala ketken baǵytqa tartty jaıaýlap. Qalyń kıimin qasqyrdyń qasyna qaltyryp jeńiltekteńdenip yldıǵa qaraı júgire basty. Bir shaqyrymdaı quldaǵan soń tasqa baılap ketken eki attyń ústinen tústi. Ony da jan jaǵyna zer sala qarap júrgeniniń arqasynda oń jaq qaptalynda qalyp bara jatqan jerinen kórdi. Júregi sálde bolsa ornyqqandaı bolǵan Jalbaı balanyń qasqyrlardy atyp almaqqa kóńili ábden ketkenin bildi. Bóriqulaq kókjaldardyń artynan áýdem jer ergen soń qarasyn da kóre almaı, biraz sandalyp turdy da kenet bir oıǵa keldi.Taǵylar túlkibultaqqa salyp bóriktilerdi eki baǵytpen qashyp aljastyrmaq nıette ekenin zerdesimen sezdi de, bórilerdińshyǵys betkeıdiaınalyp aqyrǵy kezigetin túp qazyqtary Qyzylqypshaldaǵy qasqyr soqpasy ma eken dep túıdi ishinen. Sosyn eki atty shylbyrynan qosaqtap tómenge qaltyrdy da, taý qyratyna jaıaý shyqty. Attardy tastap ketý sebebi qasqyrlardyń aldyn tosýyna kedergi keltiredi, úrkip pysqyryp, ekinshiden kókesi kórse artynan sózsiz taý qyratyna shyǵyp kómekke keledi dep oılady. Alǵashqy ret qasqyr aýlaýy bolǵanymen balanyń boljamy rasqa shyqty. Jalǵyz qatelesken jeri qarsy aldynan shyǵady dep tosyp jatqan qos kókjal ókpe tusynan tym taıaý jerden beıǵam ótip barady eken. Balanyń júregi aýzyna tyǵyldy. Jastan asqan sábı kúninde asyrandy bóltiriktermen betpe bet kelgende de bulaı shaılyqpaǵan shyǵar? Onda qolynda qarý turmaq aıaǵyn durys basyp júre almaýshy edi? Qandaı qabaǵan ıttiń mysyn bastyń emes pe,at jalyn tartyp mingennen beri... Boıyńda bóriniń qany bar, olar bóri bolsa sen sherisiń deıtindeı qanatty oı qabattasyp. Kóp oılanyp jatarǵa ýaqyt bolmaı aldymen aldyńǵysyn atpaqshy bolǵanda jartas qalqalap qaldy da, sońyndaǵy qurtqasyn kózdedi. Balanyń ańǵa degen erekshe qasıeti bar ekeni osy arada kórindi. Shýlan shyr kóbelek aınalyp baryp ushyp tústi. Myltyǵyn alyp aldyńǵy arlanynyń sońynan jartasty aınalyp júgire bergende shýlannyń qyńsylaǵan daýysyna jalt burylǵan taıynshadaı kókjalmen qarsy ushyrasty. Myltyqqa oqta salyp úlgermegen edi. Balanyń boıyn ashý-yza, úreı qorqynysh bári bir mezette jaılap ótti. On bes jyl, on bes jyl ótken soń túz taǵysymen qaıtalaı betpe bet kezikti. Mynaý úlkendigi taıynshadaı arlan sondaǵy dáýbas, Jemsoǵar atanǵan bóltirikten aýmaıdy eken. Ol kezde bala kishkentaı sábı edi. Jemsoǵar torǵa túsken totydaı, adamdarǵa baǵynyshty baılaýdaǵy júni jetilmegen kishkene bóltirik bolatyn. Serigine qaıyrylǵan qasqyrdyń kózinen ot shashyrap qantalap ketipti. Taǵy da sen be,osydan on bes jyl buryn aıaǵyńa shalynyp jyǵylyp júrgen balǵyn shaǵyńda azýǵa basý kerek edi deıtindeı qulqyn qamynyń qara tasy sopań etti tarazy basynan... Balanyń janarynan da jalyn atty. Kelseń kel,ıttiń ıesi bolsa bóriniń kıesi bar deıdi ǵoı. Senderde kıe bolsa jas náreste kezimnen beri qorǵap, saqtap kelgen meniń perishtem bar. Eshnárseni bilmeıtin sábı shaǵymda meni perishtem qaqsa, taýǵa qarap ulyǵan baılaýdaǵy senderdi bóri kıeleriń qutqardy. Sol sátte jemedim deısiń ǵoı. Ol kezde sen baılaýda, men oınaýǵa áýes qurtaqandaı maqulyqtar edik. Onan beri kóp jyl ótti. Sen jetilip abadan boldyń. Óstiń, óndiń, malǵa qyrǵıdaı tıdiń. Ózińdi qutqarǵan sol adamdarǵa qastyǵyńdy aıamadyń. Al, men bolsam erjettim, jigit boldym. Jaqsylyqqa jamandyq qylǵan senen kek qaıtarýym kerek boldy. Sen kári arlan bolsań, men áli de jete qoımaǵan baǵlanmyn. Buryn babalarymyz jaýgershilik zamanda aldymen dala zańy boıynsha jekpe jekke shyǵady eken. San myń qol jekpe jekke shyqqan qos batyrǵa dem berip tek ǵana qarap turady eken. Kim jeńse sol batyr. Sende túz taǵysysyń, dala zańyna baǵynýǵa tıistisiń. Mende kókbóri eldiń urpaǵymyn, dala zańyna baǵynamyn. Meni anam tapqanda adam balasynyń abyroıy tórtaıaqty taǵylardan artyq tursyn dep bóriniń qanyn iship jeriktigin basypty. Sondyqtan da men senderdi aýlaýǵa qumarmyn. Senderdi qansha atqan saıyn meniń jasym sonsha uzara túsedi. Meniń pesheneme jazylǵan taǵdyr sol. Bóriktiniń boıynan adamǵa tán ,adamdyq sana ádilet tarazysynan boı kóterdi. Qasqyr qarsy aldynan tap bolǵan bala jigitti julyp túserdeı tike qarǵydy. En jotada qos bóriniń qıamet shaıqasy osylaı bastaldy. Biri kókbóriniń urpaǵy bórik kıgen, bóriqulaqty adam bóri. Ekinshisi aýzyn aıǵa bilegen kókjaldardyń tuqymy, Muztaýdyń qandyaýyzy. Jas peri jyldamdyq tanyta jaltaryp úlgerdi. Kókjal óz ekpinimen eki metrdeı jerge qulady. Bóri qaıta aınalyp qarǵyǵansha bala da umtyldy. Qasqyr tura salysymen qaıta sekirdi. Bul joly araqashyqtyq tym jaqyndyqtan shappa shapqa kelip qaldy.Abyroı bolǵanda balanyń qoly bóriniń qulaǵyna ilikti. Áıtsede qasqyr sol ıyǵyn qaýyp ótkendeı boldy. Taıynshadaı arlan tym kúshti eken. Opyr topyrda bala astyna qulady. Ómir men ólim jolyndaǵy arpalys... Bórikıesine jolyqqan... Qasqyrdyń aýyzy oń shekesin qaýyp qalǵandaı boldy taǵy da.   

Asaýdy qulaqtaıtyn qaıratty qol eki qulaqtan aıyrylmaı, qasqyrdyń aýyz salýynan qorǵaýda. Dese de qabaǵynan jylymshy nárse aǵyp kózine quıyldy. Jan bermek ońaı ma aıaǵyndaǵy qatty kerzi etikpen jyrtqyshty búıirden tepti. Qańq etip qyńsylaı bulqynǵan kókjaldyń qulaǵy balanyń qolynan shyǵyp kete jazdady. Ekinshi ret jandármende búıirden tepkende sol qoly qasqyrdyń bulqynysyna shydamaı qulaqtan aıyrylyp qaldy. Kókjalda álsiregendeı boldy ma balanyń oń jaǵyna qatarlasa jyǵyldy. Jas periniń bos qoly bóriniń alqymyna jabysty ilezimde. Kóz aldyna ómir elestedi. Anasynyń qulynym, jalǵyzym berilme, sen abadan alǵyr bop óssin dep bóriniń juttym qanyn da dep jylaǵan zar úni jetkendeı boldy qulaǵyna. Sol qoly talmaýsyrasa da, kókjaldyń alqymyn eze berdi. Jalbaı kelip qarysyp qalǵan qoldy ajyratqanda taıynshadaı arlan jas periniń qolynan jantásilim bolǵan edi. Qabaqtan aqqan qandy toqymdyqtan alyp kúıdirip basqan Jalbaı: «A, qudaı óziń saqta! O, jaratqan, til kózden saqtaı gór! — dep jylap jiberdi. On altyǵa jańa ǵana ilingen bozbalanyń bir bórini atyp, bir bórini qolymen býyndyryp óltirýi ańyz bolyp tarap ketti Muztaýlyqtarǵa. «Ulyń abadan alǵyr bolsyn deseń, jerik asyń jaqsy bolsyn», — desti jurt.

Qasqyrbaı munyń bárinen beıhabar, sol kúni keshke sandyraqtap jatyp kóz jumdy. «Balasynyń aýyrtpalyǵyn áketti», — desti jurt taǵy da. Bóri kıesine jolyqqan...

---