InfoHub Logo

Býddızm - Úndistanda b.z.d. VII – Vǵ.ǵ. shamasynda paıda bolǵan ilim. Býddızm – Úndide (b.d.d. V ǵ. keıin), Qytaıda, Ońtústik Shyǵys Azıada(b.d.d. III ǵ.keıin), t.b aımaqtarǵa keń taraǵan. Negizin qalaýshysy Soltústik Úndide aqsúıek otbasynda dúnıege kelgen Gaýtama Býdda (Sıddhardha Shakámýnı)(b.d.d563-483 j.j).

Býddızm Islam, Hrıstıan, Indýızm dinderimen birge álemdik dinder qataryna jatady. 2010 jyly Encyclopedia Britannica aqparaty boıynsha Býddızm dininiń ustanýshylarynyń sany 463mln adamdy quraǵan.

Taralý aımaǵy boıynsha iri bolyp tabylatyn dinderge saı bul dinde de óziniń qasıetti mátinderi bar. Olardyń jalpy ataýy – Trıpıtaka.

Trıpı́taka (sanskr. त्रिपिटक, «Úsh sebet»; palı, Tıpı́taka ; qyt. 三藏, San Szan; japon. 三藏, Sandzō; kor.삼장; vet.Tam tạng) b.z.d. VII-Vǵ. jasalǵan býddısterdiń qasıetti mátinderiniń jıyntyǵy.

Býddıstter áleminde Trıpıtakanyń birneshe nusqasy bar, olardyń quramyna ártúrli mátinder enedi. Eń tanymaly – Terevada dástúriniń Palı kanony. Trıpıtaka sózi úsh sebet degen maǵyna bildiredi, bul onyń úsh bólimge bólingenimen sáıkes keledi: Vınaııa-pıtaka (palı: Vınaıa-pıtaka), Sýtra-pıtaka (palı: Sýtta-pıtaka) jáne Abhıdharma-pıtaka (palı: Abhıdhamma-pıtaka). Pıtaka («sebet») ataýy mátinder jazylǵan pálma japyraqtarynyń shıyrshyqtary úsh toqylǵan sebette saqtalýymen túsindiriledi. Alaıda Trıpıtakanyń jazba túrine túsirilgenge deıin palı tilinde «Trıpıtaka» sózi «jınaq» degen maǵynany bildirýi múmkin.

Mahaıanalyq Trıpıtaka jınaǵyna Býddanyń ósıetteri men fılosofıasymen qosa kóptegen úndi fılosoftarynyń shyǵarmalary qosylǵan(m: Nagardjýna, Vasýbandhý, Dharmakırtı jáne t.b.)

Birinshi bólim, Vınaıa Pıtaka («Vınaıa» - býddısttik monastyrlyq ereje degendi bildiredi) bóliminde Sanghanyń, ıaǵnı býddısttik qaýymnyń ómirin retteýge arnalǵan mátinder jazylǵan. Munda monahtardyń 227-den astam minez-qulyq erejeleri men  áıel monahtardyń 250 minez-qulyq erejeleri, sondaı-aq tutastaı monastyrlar qaýymdastyǵynda kelisimdi saqtaýǵa kómektesetin erejeler men rásimder týraly jazylǵan. Birinshi pıtaka tártiptik erejeler jıyntyǵymen shektelmeıdi, sonymen birge ár erejeniń paıda bolý tarıhyn zertteıdi, Býdda Gaýtamanyń ózi úlken jáne alýan túrli rýhanı qaýymdastyqta úılesimdilikti saqtaý máselelerin qalaı sheshkendigi týraly mysaldar keltirilgen.

Sýtta Pıtaka (Palı basylymy) jeke Býdda nemese keıde eń jaqyn shákirtterimen aıtylǵan 10 000-nan astam sýtradan turady. Osy bólimge onymen qosa «djatakı» kiredi, ıaǵnı Býddanyń ómirbaıanyn paıymdaıtyn jazbalar.

Úshinshi bólim - Abhıdhamma Pıtaka - Býdda ilimderin júıelendiretin jáne Dhammanyń negizgi doktrınalyq ustanymdaryna tereń, derlik ǵylymı, taldaý usynatyn fılosofıalyq traktattar jınaǵy. Eger Trıpıtakıdiń alǵashqy eki bólimi dinı ómirdiń shyńyna qol jetkizý týraly praktıkalyq doktrınany usynsa, onda úshinshi sebet ilim negizderin teorıalyq damytýǵa arnalǵan. Abhıdhamma-pıtaka quramyna kiretin kóptegen mátinderdiń avtorlyǵy tikeleı Býdda Shakámýnıǵa tıesili, biraq kóptegen býdda ilimin zertteýshiler bul mátinderdiń keıinirek, Ashokı patshanyń(b.z.d. 273-232) kezinde jazylǵan dep esepteıdi.

Uzaq ýaqyt boıy Trıpıtaka úndilik qasıetti mátinderdi jattaý dástúrine sáıkes aýyzsha túrde jetkizildi. Bizdiń dáýirimizge deıingi 80-jyldarda, mátinderdiń joǵalý qaýpine baılanysty Trıpıtaka alǵash ret pálma japyraqtarynda Shrı-Lankadaǵy Teravada monahtarymen jazyldy.

Palı Trıpıtakıdiń (Tıpıtakı) bastapqy mátinderi ǵasyrlar boıy ózgertilgenine qaramastan, bul jınaq erte býddızmdi zertteýdiń negizgi jazba kózi bolyp qala beredi. Býddızmniń basqa baǵyttary aıtarlyqtaı jazba eskertkishterdi qaldyrǵan joq. Trıpıtakı mátinderinde bizdiń dáýirimizdiń birinshi ǵasyrlaryndaǵy Úndistannyń mádenı, ekonomıkalyq jáne áleýmettik ómirine qatysty kóptegen málimetter bar.

Myna fotoda Palı tilinde jazylǵan Trıpıtaka mátininiń úzindisi kórsetilgen:

Ártúrli halyqtar Trıpıtakany aýdaryp, óz elderinde bizdiń kezge deıin saqtap, jetkizgen. Solardyń birshamasyn keltirsem.

Qytaılyq Trıpıtaka aýdarylyp, ishinara jańa dáýirdiń alǵashqy ǵasyrlarynda qurastyrylǵan jáne Palı Trıpıtakasy sıaqty Mahaıanalyq úndi jazbalarynan bastaý alady, biraqta Palı Trıpıakasyna qaraǵanda  keıingi zamanǵy Úndi qoǵamy men fılosofıasy týraly mol aqparat beredi.

Korean Trıpıtakasy. 80 myń taqtaǵa 50 mıllıon tańba! Barlyq mátindi basynan aıaǵyna deıin oqyp shyǵý úshin kem degende 30 jyl qajet bolady. Aǵash taqtaǵa oıylǵan ár belgi sonshalyqty aıqyn, olardyń bári bir qolmen jáne bir demmen jazylǵan sıaqty. Bul Koreıa Trıpıtakasy, Haın-sa ǵıbadathanasynda saqtalǵan, álemdegi býddızmniń jazba eskertkishteriniń eń jaqsy jınaǵy. Trıpıtakany káris tiline tolyqtaı aýdarý úshin 37 jyl qajet boldy. IýNESKO-nyń halyqaralyq uıymy taqtaǵa salynǵan Býddıster mátinderin álemdik mádenı muranyń bóligi retinde tanydy. Quramynda 52 382 960 ıeroglıf jáne 65568 tom bar. Ár aǵash taqtaıshanyń eni 70 santımetr, uzyndyǵy 24 santımetr, qalyńdyǵy 2,6-dan 4 santımetrge deıin. Bir taqtaıshanyń salmaǵy úsh kılogramnan tórt kılogramǵa deıin bolǵan. Qoıma Ońtústik Koreıanyń Kónsan-Namdodaǵy Heınsa hramynda saqtalǵan.

Trıpıtaka basylymdary. Tarıh ǵylymdarynyń doktory A. A. Maslovtyń aıtýy boıynsha, Trıpıtakıdiń eń tolyq jarıalanymy 1922-1933 jyldary basylyp shyqqan jáne 1968 jyly Tokıoda basylyp shyqqan Taısho Shınshý Daıjokıonyń (Taısho jyldaryndaǵy Trıpıtaka) 55 tomdyq japondyq jıyntyǵy bolyp sanalady.

Basylym kelesi bólimderden turady:

Úndilik tomdar:

1-21 tomdar, Býddanyń ósıetteri men sýtralar.

22-24 tomdar, býddıstik qaýym men monahtar ómirin retteıtin erejeler.

25-29 tomdar, Abhıdharma (álem qurylysyn abstraktili túrde túsindiretin býddıstik ilim) aýdarmalary.

30-31 tomdar, Iogacharlar(ıogany ustanýshylar) men Madhámıkı(b.z.d. IIǵ Nagardjýna negizin salǵan mahaıanalyq ilim) jazbalarynyń aýdarmalary.

32 tom, shatr(sýtralarǵa pikirler) aýdarmalary.

Qytaılyq tomdar:

33-34 tomdar, qytaılyq ǵalymdardyń sýtralarǵa pikirleri.

35-48 tomdar, qytaılyq Býddızm traktattary.

49-52 tomdar, ártúrli tarıhı jazbalar, ártúrli mektepterdiń tanymal muǵalimderiniń ómirbaıany, qajylyqtar men mektepterdiń polemıkasy týraly mátinder.

53-54 tomdar, býddızmniń negizgi anyqtamalary.

55 tom, sýtralar jınaǵy.

Basqa derekterge súıensek, 1924-1934 jyldar aralyǵynda shyqqan «Taısho jyldarynda jaryq kórgen Trıpıtaka» (Dacheng xinshu dazanjing, 大 新 修 大 藏经) basylymyna 2920 mátin men 8 tom engen. Bul Trıpıtaka elektrondy túrde qytaı tilinde www.fodian.net saıtynda bar. Orys tilinde Trıpıtakanyń tolyq nusqasyn www.theravada.ru saıtynan oqýǵa bolady.

Qorytyndylaı kele, Býdda dini kóptegen keremet, Úndi tarıhy, mádenıeti men dini týraly aqparat beretin jádigerlerge toly. Osylardyń arasynda palı tilinde saqtalǵan «Trıpıtaka» jazbalary ǵylymı jaǵynan eń mańyzdy jáne qyzyǵýshylyq týdyratyn jazbalardyń biri. Osy asa qundy jádigerlerdiń birshama úzindilerin Shyǵystanýshy ǵalymdarymyz qazaq tiline aýdarady dep úmittenemin!

Qoldanylǵan materıaldar men ınternet-resýrstar:

1. Tıpıtaka / Androsov V. P. // Televızıonnaıa bashná — Ýlan-Bator. — M. : Bolshaıa rossııskaıa ensıklopedıa, 2016. — S. 152. — (Bolshaıa rossııskaıa ensıklopedıa : [v 35 t.] / gl. red. Iý. S. Osıpov ; 2004—2017, t. 32). — ISBN 978-5-85270-369-9.

2. Vınaıa-Pıtaka: Mahavagga. Dıgha-nıkaıa: Tevıddja-sýtta, per. s palı ı komm. V.V.Vertogradovoı. – V kn.: Hrestomatıa po ıstorıı Drevnego Vostoka, ch. 2. M., 1980;

3. ru.wikipedia.org/wiki/Trıpıtaka

4. www.britannica.com/topic/Buddhism

Nýrbekov Mýhtarhan
«Dintaný» mamandyǵynyń 3 kýrs stýdenti
Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ
Ǵylymı jetekshi: Muqan N.
PhD doktor, aǵa oqytýshy
Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ
                                                                                                                                                                                                                       

---