InfoHub Logo

Aǵybaev Ordabaı — rýy Temir, jasy shamasy menen tórt-bes jas úlken. Uzyn boıly, aq sary, óte ustamdy jigit edi.

Shymkent pedýchılıshesinde, solarda ǵana dýhovoı orkestr bolatyn. Bir avstrıalıes orkestrdi basqardy. Sol jerde qaıtys boldy. Famılıasy Posıpalov, tutqynǵa túsken eken. Parkte óńsheń qazaqtar dýhovoı orkestrde oınaıtyn. Kazpedtehnıkýmda Aǵybaev stýdent edi.

1928—1929 jyly Jýaly aýdanynda (ol kezde Saıram, Túlkibas, Jýaly — bári bir aýdan edi. Ortalyǵy Vannovka) zavraıono boldy.

Raqov — ýgolovnyı rozyskide istegen, parashyl kisi edi. Aǵybaev osy kisimen birge páterde turdy. Ol meniń páterime kelip turdy, ekeýmiz kvartırde birge jattyq. Sońyra men komsomoldan shyǵarylyp, jalamen qamalyp kettim...

Lenıngradqa Fınakademıaǵa oqýǵa bardym. Sóıtsem Balaqaev, Aǵybaev, Qarataev sonda aspırantýrada oqyp júr eken. Nevskıı prospektisinde kezdesip, kafege ertip bardy. Zakaz berdi. Tamaq ishtik. Kafe degenniń ne ekenin bilmeı men otyrmyn... Sony sezip, bul shaı ishetin jerdiń biri dep túsindirdi. Daıashyǵa bir qaǵaz berdi, aqshasyn tóledi. İshkenimiz úsh som. Ol kezde ol úlken aqsha. Jataqhanama erip keldi, Oktábrskaıa 25-te bolatyn. Jataqhanadaǵy bir bólmede alty adam jatamyz. Jataqhanama kirip, tósegimdi kórdi. Tazalyǵyna qýanyp qaldy.

— Al, men seni shyǵaryp saldym, endi sen meni shyǵaryp sal, — dedi.

Nevskıı mostyǵa sheıin ákeldim.

— Tura tur, qaltań qalaı, sony aıtshy? — dedi.

— Qaltam toq, jaman emespin, — dedim.

Stıpendıany men eki jaqtan da alatynmyn. Qazaqstannan jáne Turar Rysqulov kókem Reseıdiń esebinen maksımalnyı stıpendıa túrinde jiberetin.

Fınansovyı akademıadaǵy oqýǵa kelsem, partıada joqsyń dep joldamam bolsa da almaı qoıdy. Ne isterimdi bilmeı sastym. Esime Máskeýde Kremlde qyzmet atqaratyn Turar kókem tústi. Óıtkeni aýylda shaldar shejire jaıly áńgimeleskende, sálikten shyqqan Turar bizdiń týysqanymyz bolady dep maqtanyp otyratyn. Men oqýǵa baratyn bolǵanymda, «Máskeýdegi Turar kókeńe baryp sálem ber. Jatyrqamaıdy, baýyryna tartady, ol baýyrmal jigit», — dep qulaǵyma quıyp qoıǵany da bar edi. Birden Máskeýge tarttym. Surastyryp júrip Turar kókeme de jolyqtym. Qazaqshalap sálem berip, aty-jónimdi, shaldardyń sálemin de qosa aıttym. Qýanyp rızashylyq bildirdi. Ne jumyspen kelgenimdi surady. Joldamamen kelip, oqýǵa túse almaı qalǵanymdy aıttym. Birden telefon arqyly bir kisilermen sóılesip, men týraly aıtyp jatty. İshimnen qýanyp men otyrmyn. Otbasy men turmys jaǵdaıymdy surastyrdy. Áke-sheshem qart kisiler, bala-shaǵalary kóp, men jalǵyz ulymyn, jumys isteýdiń ornyna oqyp alaıyn dep kelip qalyp edim dedim. Turar ata murtynan jymıyp maǵan kúle qarady da:

— Oqýyńa bara ber, qabyldanatyn boldyń. Men saǵan Reseı jaǵynan da stıpendıa jibergizem, biraq sen balalyq jasap júrme. Otbasyńnyń úmitin aqtap, eldiń azamaty bola bil, — dep ornynan turyp, arqamnan qatyp, kabınetinen shyǵaryp saldy. Úlken adamnyń balasynbaı maǵan kóńil bólip, mán bergen iltıpatyna bólenip, asyǵys Lenıngradqa qaraı jol tarttym. Ordabaı aǵamnyń:

— Áı, Baýyrjan, bul aqshań saǵan kóp. Abaılap usta, — dep aqyl aıtýynyń osyndaı sebebi bolatyn. Ol kisi biraz oılanyp turdy da:

— Áı, Baýyrjan, halyq arasynda «aqshada til joq» degen sóz baryn bilesiń be? — dedi.

— Ol ne degenińiz?

— Aqshany jumsasań, onyń tili joq, shashyla beredi, —dedi.

— Shashylyp bitse, bir tıynǵa zar bolasyń, áli, — dedi.

— Saǵan kóp aqsha beredi eken, sonyń qadirin bil, eseptep jumsa. Qala úlken... jaman kisiler de jeterlik seni aldarlyq... Qarmaqqa túsip qalma.

— Myna kıimderińdi ózgert, jaqsylap kıin. Bular kıimge qaraıdy...

— Qalaı ózgertem? — dedim.

— Men erteń kelemin, kafege baramyz. Jeksenbi kúni kıimdi ózim tańdap áperemin. Qalaı kıýdi úıretemin...

Aıtqan kúnine keldi. Aqshamdy ol kezde yshqyryma tyǵyp ustaımyn. Magazındi aralatty. Kıimderdi jaǵalaı qarap tańdaı bastady. Maǵan kórgen kıimniń bári unaıdy. Biraq ol kisi aldyrmaıdy... Aqyry bireýin tańdady-aý, áıteýir.

— Gde vashe prımerochnyı? — dedi satýshyǵa. Onysyn men túsinip jatqanym joq.

— Kıimińdi shesh, — dep, jańa kıimimdi ústime kıgizdi.

— Jaqsy eken, osyny alaıyq, — dedi. Aldyq... Baǵasy 47 som eken, asyqpaı oratyp aldy....

Aıaq kıimder satatyn jerge apardy. Aıaǵymda etigim bar. Ártúrli tústeri bólek-bólek qaptaǵan bátińkeler. Taǵy da kıip kórdim. Myqshańdap etigimdi sheshtim.

— Kı, — dedi.

— Oıbaı, aqshasyn bergemin joq qoı, qaıtip kıem, — dedim.

— Saǵan shaq eken, jarasady, aqshasyn beremin, al, — dedi.

Kóılek aldyq, oǵan saı keletin galstýk tańdadyq. Galstýk ol kezde qolmen baılanady eken.. Sony erinbeı-jalyqpaı qaıta-qaıta baılatyp úıretti. Bazarlap máz bolyp kele jatsaq, topyrlap aldymyzda Belgibaı Shalabaev, Máýlen Balaqaev t.b. kisiler kele jatyr. Meniń kıingen túrime qarap, Shalabaev jatyp kúldi.

— Eı, Belgibaı, kúlme oǵan, bilimi senen artyq bolsa ne deısiń? — dedi. Shamasy ony burynnan jaqtyrmaı jek kóretin sıaqty.

Eski kıimimdi alyp qaldy. — Tazartyp aparamyn, kir eken, — dedi.

Salyp uryp jataqhanaǵa maqtana kelsem, ondaǵylar meni tanı almaı jatyrqaı qarasady. Árqaısysy ózinshe qubylǵan kóńil kúılerin jasyra almaı bildirip jatyr. Men uıalyp qysylyp baramyn. Bir ádemi evreıka áıel bar edi. Ol da kelip qaldy. Paramonova Evgenıa Vasılevna maǵan ǵashyq bop qalǵanyn jasyrmaı aıtyp jatyr... Arada apta ótpesten Aǵybaev kókem keldi de:

— Myna kıimińe laıyqty palto kerek eken, — dedi. Magazınge baryp izdestire bastadyq, aralap júrip bireýin tańdap aldyq.

— Úlken qalanyń aldymen mádenı, tarıhı jerleri men mýzeılerin aralap, teatrlaryn kórip, ishki mádenıetińdi birtindep baıyta berýiń kerek, — dep aqylyn aıtyp, Lenıngradtyń tarıhı jerlerin uzaq aralatty. Sharshap-shaldyǵyp júrip tamaqtanyp aldyq. Endi bulardy bir ret kórý jetkiliksiz. Asyqpaı júrip qaıtadan aralap kórýdi tapsyryp keledi. Basynda qaıta-qaıta kórýdiń ne qajeti bar dep ishimnen oılasam da, keıinirek dámin alyp, mán-maǵynasyn keshirek uǵynyp jattym. Nadandyǵyma ishimnen kúlip te qoıamyn.

Aǵybaev Ordabaı sol kezdegi búkil Odaqqa tanymal ataqty fılolog akademık Marrdyń aspıranty bolatyn. Fılologıa ǵylymdarynyń ataǵyn alý úshin kandıdattyq dısertasıasyn qorǵap turǵan kezinde «halyq jaýy» dep ustap áketti. Artynan jazyqsyz jazalanyp, atylyp ketti...

* * *

Ekspromtty qudaı Isa Baızaqovqa ǵana bergen... Óz ómirimde odan ozǵan sýyryp salma ónerpazdy kórgen emespin.

* * *

«Aýzyńdy ashsań artyń kórinedi», — deıdi. «Ushqan uıany» túsinip oqysań, munyń syryn túsinesiń. Bosqa aıtylmaǵan sóz ekenin uǵynasyń.

«Ushqan uıanyń» shyn avtory men emes. Ol kim deseń, qazaqshalap aıtaıyn, «Uıada neni kórseń, ushqanda sony ilesiń», onyń avtory sol. «Ushqan uıanyń» avtory — meniń ortam, sondaǵy keıipkerler.

Tekebaı bı — ákemniń naǵashysy. Ájem — sonyń qaryndasy.

Ákemniń aty — Momynaly (Momysh), Taýbuzar — Momynqul kókem — ákemniń inisi. Olar bolmasa «Ushqan uıa da» bolmas edi. Keıipkerlerdiń bári de ómirde bolǵan kisiler. Olar meniń uǵýymsha... detskaıa památ degen bar. Balalyq shaqtaǵy kórgenderiń tasqa basylǵandaı este myqty saqtalady. M. Gorkıı óz kitabyn «Meniń ýnıversıtetim» degenindeı, «Ushqan uıada» sýrettelgen keıipkerler meniń mektebim bolatyn. Kitaptaǵy baıandalǵan oqıǵalar men sýrettelgen kórinister meniń este qalǵan estelikterim dep bilý kerek. Onda oıdan qosylǵan esh nárse de joq, bári de taza qazaqy óńirdiń kórinisteri ǵana...

«Mýzeı apa» áńgimesi de oıdan shyǵarylǵan jasandy nárse emes, qaınaǵan qaıtalanbas ómirdiń ózinen oıyp alyndy. Týǵan anam eki jasymda qaza boldy. Mýzeı apa, ıaǵnı úlken ápkem Úbıan meni asyraýshy sheshem de boldy. Meniń shyǵarmalarym oıdan qurastyrylyp jazylǵan joq, qaınaǵan ómirdiń qujaty tárizdi qoǵamdyq bolmystyń shynaıy shyndyǵy.

«Ushqan uıadaǵy» teris minezdi kisiler de sol ómirde bar shyndyqtyń ózi. Mysaly, Aıdyn kempir... onyń nemereleri tiri. Solar ájelerin kúlip eske alary anyq shyndyq...

Samaıa neschastnaıa semá, kotoraıa jıvet — beskompromısno, eto lısemerıa...

Semá beskompromısnaıa — ne ınteresnaıa, ne krasıvaıa semá...

Bez konflıkta net gosýdarstva, tak je ı v seme. Munda bir jaǵy kináli.

Ejelden erkin ósken boldyń pyraq,
Mazdadyń qarańǵyda janǵan shyraq.
Baýyrjan qartaıǵanda kárip bolyp,
Kóriner toqalyna jaısyzyraq.

---