InfoHub Logo

Sabaq jospary
Páni: Jaratylystaný
Synyby: 5 synyp
Sabaqtyń taqyryby: Býlaný jáne kondensasıalaný
Sabaqtyń maqsaty: Cýdyń suıyq nemese qatty kúıden gazǵa (býǵa) aınalý prosesi, suıyqtyqtan qorshaǵan keńistikke ótken molekýlalar sany men bettiń qaıtadan jutqan molekýlalar sany arasyndaǵy aıyrmashylyqty ajyrata bilý
Damytýshylyq: Oqýshylardyń oıyn jan - jaqty damytý, sabaq barysynda túrli mysaldar keltirip erkin sóıleýge daǵdylandyrý.
Tárbıelilik: Oqýshylardy uqyptylyqqa, ádeptilikke jan-jaqtylyqqa tárbıeleý

Sabaqtyń túri: Jańa taqyrypty meńgerý
Sabaqtyń ádis tásilderi: Túsindirý, mysaldar keltirý
Sabaqtyń kórnekiligi: qaınaǵan sý jáne steklo

Sabaqtyń barysy:
Uıymdastyrý kezeńi:
a) Oqýshylarmen sálemdesý
á) Oqýshylardy túgendeý
b) Oqýshylar nazaryn sabaqqa aýdarý
Úı tapsyrmasyn tekserý:
1. Qatty dene dep neni ataımyz?
2. Qatty denelerdi qalaı balqytamyz?
3. Balqytyp sýytý arqyly qatty deneler qalaı ózgeredi.
4. Qanadaı qatta deneler jaqsy damıdy jáne qataıady?
Jańa sabaq:

Cýqoımanyń sý beti ylǵalynyń býlaný arqyly atmosferaǵa kóterilip, odan jaýyn - shashyn túrinde qaıta túsýi. Ylǵaly mol aımaqtardaǵy jaýyn - shashyn qabaty býlaný qabatynan artyp ketedi, sondyqtan atmosferamen ylǵal almasý teńdestiginiń oń (bolymdy), al ylǵal jetispeıtin aımaqtardaǵy buǵan kerisinshe jaǵdaı; ylǵal almasý teńdestiginiń teris (bolymsyz) qubylysy dep atalady;

Cýdyń suıyq nemese qatty kúıden gazǵa (býǵa) aınalý prosesi, suıyqtyqtan qorshaǵan keńistikke ótken molekýlalar sany men bettiń qaıtadan jutqan molekýlalar sany arasyndaǵy aıyrma. Keri jaǵdaı, ıaǵnı bette qaıta jutylǵan suıyqtyq molekýlalarynyń sany odan bólingen molekýlalar sanynan kóp bolsa, onda ony kondensasıa deıdi. Qar men muz betinen býlanýdy nemese qatty fazadan suıyq fazany aınalyp gaz kúıine ótýdi tóte býlaný dese, al qar betindegi suıyq fazany aınalyp ótetin kondensasıany — sýblımasıa deıdi. Sý beti nemese topyraqtan býlanýdy fızıkalyq býlaný, al ósimdikter transpırasıasyn bıologıalyq býlaný dep bóledi.

Qatty deneniń Býlanýy sýblımasıa dep atalady. Býlaný prosesi kez kelgen temperatýrada júrýi múmkin, biraq ol temperatýra joǵarylaǵan saıyn tezirek ótedi. Jabyq ydystaǵy Býlaný prosesi suıyqtyqtyń ne qatty deneniń ústindegi keńistik qanyqqan býǵa tolǵansha turaqty temperatýrada júredi. Qanyqqan býdyń qysymy tek temperatýraǵa ǵana táýeldi jáne ol temperatýra joǵarylaǵan saıyn artyp otyrady. Eger qanyqqan býdyń qysymy syrtqy qysymǵa teń ne artyq bolsa, onda Býlaný qaınaý prosesine aınalady. Qaınaýdyń eń joǵary temperatýrasy berilgen zattyń almaǵaıyp temperatýrasy bolyp esepteledi.[2] Odan joǵary temperatýrada suıyqtyq pen býdyń arasyndaǵy tepe - teńdik kúı saqtalmaıdy. Suıyqtyq býǵa aınalýy úshin onyń quramyndaǵy molekýlalar ilinis kúshin jeńýi kerek. Osy kúshti jeńýge (shyǵý jumysy) jáne túzilgen syrtqy býdyń qysymyn jeńýge jumsalatyn jumys molekýlalardyń jylýlyq qozǵalysynyń kınetıkalyq energıasy esebinen atqarylady. Býlaný saldarynan suıyqtyqtyń temperatýrasy tómendep, salqyndaıdy, sondyqtan Býlaný prosesi turaqty temperatýrada júrýi úshin oǵan únemi jylý berip otyrý kerek. Zattyń birlik massasyn turaqty temperatýrada býǵa aınaldyrýǵa qajetti jylý mólsheri býlaný jylýy dep atalady. Býlaný prosesi tehnıkada (ishten janatyn qozǵaltqyshta, salqyndatqysh qondyrǵylarda, t. b.) keńinen qoldanylady. Býlaný tabıǵattaǵy ylǵal almasýdyń negizi bolyp tabylady. Kondensasıa (gazdyń suıyqqa aınalýy; lat. condensatio — tyǵyzdalý, qoıýlaný) — zattyń gaz qalpynan suıyqqa aınalýy nemese qataıýy. Kondensasıa belgili bir shekteýli temperatýradan tómen jaǵdaıda ǵana bolýy múmkin. Mysaly, býdyń sýǵa aınalýy ylǵaldylyq molaıyp, temperatýra tómendegende, býǵa qanyqqan aýanyń qozǵalysy temperatýrasy joǵary jaqtan tómenge qaraı yǵysýynan bolady.

Kondensasıa tuman jáne bult qalyptasýy túrinde bilinedi. Kondensasıa temperatýranyń tómendeýinen nemese qysymynyń ózgerýinen bolady. Býlanýǵa qarama - qarsy prosesBýlanǵyshtyq (Isparáemost - belgili bir meteorologıalyq jaǵdaıda jetkilikti ylǵaldanǵan, tóselgen betten múmkin bolatyn eń kóp býlaný (býlandyrý betine sý berý jyldamdyǵy qansha úlken bolsa da) shamasy. Ádette, Býlanǵyshtyq shamasy retinde sý betinen býlaný mólsherin nemese turaqty tolyq ylǵaldanǵan topyraq betinen býlaný shamasyn alady. Sýqoıma betinen býlanǵan sý qabatynyń qalyńdyǵymen (mm) ólshenedi. Topyraq pen ósimdik betinen (ásirese shólderde) býlanýdan aıtarlyqtaı dárejede erekshelenýi múmkin.

Býlanǵyshtyq — jerdiń betinen jáne sý aıdynynan belgili bir aýa raıy jaǵdaıynda sýdyń barynsha býlaný mólsherin sıpattaıtyn shartty ólshem. Býlanǵyshtyq mm - men ólshenedi. Sýdyń betindegi Býlanǵyshtyq árqashan naqty býlanǵan sý mólsherine teń. Qurlyqta topyraq sýǵa tolyq qanyqqanda ǵana naqty býlanǵan sý mólsherine teń bolady. Býlanǵyshtyq ólshemi jáne onyń janama sıpattamalary jer betindegi ylǵaldylyq mólsherin anyqtaıtyn kórsetkishterdiń bárine kiredi.

Sabaqty bekitý:
1. 1. Býlaný degenimiz ne?
2. Kondensasıa degenimizi ne?
3. Býlaný men kondensasıany bir mezgilde qaıdan baqylaýǵa bolady.
4. Tabıǵatta býlaný qaı kezde kóp bolady?

Qorytyndy: Sýdyń betindegi Býlanǵyshtyq árqashan naqty býlanǵan sý mólsherine teń. Qurlyqta topyraq sýǵa tolyq qanyqqanda ǵana naqty býlanǵan sý mólsherine teń bolady. Býlanǵyshtyq ólshemi jáne onyń janama sıpattamalary jer betindegi ylǵaldylyq mólsherin anyqtaıtyn kórsetkishterdiń bári. Biz ony kúndelikti ómirden de kórip júrmiz.

Úı tapsyrmasy:
1. Ártúrli býlaný jáne kondensasıa túrlerine baqylaý júrgizý
2. Qosymsha málimetter oqý, Dápterde jazylǵan termınderdi qaıtalaý.