InfoHub Logo

Bıologıa 7 - synyp.
Sabaqtyń taqyryby: Býynaıaqtylar tıpi.
Býnaqdeneliler klasy. Býnaqdenelilerdiń damýy jáne paıda - zıany.
Bilimdilik maqsaty: Býnaqdenelilerdiń alýan túrliligi týraly bilim qalyptastyrý.
Olardyń tirshiligi týraly bilimderin keńeıtý

Damytýshylyq maqsaty: Oqýshylarǵa býnaqdeneli jándikterdiń túrleri týraly bilim bere
otyryp, olardyń qurylysyn, qorektenýin, damýyn túsindirý.

Tárbıelik maqsaty: Tabıǵattaǵy mańyzyna toqtala otyryp, jándikterdi qorǵaýǵa
tárbıeleý.
Ádisi: Jańa bilim meńgertý.
Túri: Áńgime, suhbat
Kórnekiligi: Interaktıvti taqta, jándikter sýretteri, keste, tirek - syzba.
Sabqtyń barysy: 1. Uıymdastyrý.
2. Úı tapsyrmasyn suraý, qorytyndylaý.
3. Jańa sabaqty túsindirý. Qorytyndylaý.
4. Úıge tapsyrma
5. Oqýshy bilimin baǵalaý.
İ - kezeń: «Oı qozǵaý»
Úı tapsyrmasy.
1. Tıp nelikten býynaıaqtylar bolyp atalǵan. Býynaıaqtylar tıpiniń klastaryn ata.
2. Shaıantárizdester klasy
3. Órmekshitárizdester týraly ne aıtasyń.
4. Keneler - aýyl sharýashylyq janýarlar men ósimdikterdiń zıankesteri
5. Býynaıaqtylar tıpinejatatyn jándikterdiń negizgi erekshelikteri.
Úı tapsyrmasyn qorytyndylaý.
(Sonymen balalar, býynaıaqtylar tıpiniń qandaı klastary bar eken).

Erekshelikteri --------------------------------------------- Sharshyly órmekshi ------------ Ózen shaıany
1. Denesi baskókirekten jáne qursaqtan turady.
2. Denesi qalyń hıtındi jabynmen qaptalǵan
3. Hıtndi jabyny óte juqa
4. Eki murtshasy bolady
5. Murtshalary joq.
6. Júrýge arnalǵan aıaqtary bes jup
7. Júrýge arnalǵan aıaqtary tórt jup.
8. Kózderi kúrdeli qurylysty.
9. Kózderi qarapaıym qurylysty.
10. Tynysalý múshesi - jelbezek
11 Tynysalý múshesi - demtútik.
12. Qursaǵynda aıaqtary bar
13. Qursaǵynda eshbir aıaq ornalaspaıdy
14. Zár shyǵarý múshesi - eki jasyl bez
15. Zár shyǵarý múshesi - malpıgıı tútigi

Býynaıaqtylardy klastarǵa bólip ornalastyr.

Shaıantárizdester
Órmekshitárizdester

1. Kóbeklek, 2. Qurshaıan. 3. Kene. 4. Qaǵysshaıan. 5. Omar. 6. Shybyn. 7. Shegirtke.
8. Sıklop. 9. Balarasy. 10. Asshaıan
Býynaıaqtylar tıpi
1) Shaıantárizdester
2) Órmekshi tárizdester
3) Býnaqdeneliler

11 - kezeń: Oıdy iske asyrý
Sabaqtyń taqyryby: Býynaıaqtylar tıpi
Býnaqdeneliler klasy.
Býnaqdenelilerdyń damýy jáne paıda - zıany. 15. 03. 2012. jyl

Býnaqdeneliler – býynaıaqtylar tıpine jatatyn kópjasýshaly, omyrtqasyz jándikter klasy. Býnaqdeneliler – ǵalamshardyń kez - kelgen túkpirinde taralǵan janýarlardyń eń úlken toby. Olardyń 700 000 (mıllıonǵa jýyq) túrleri bar dep eseptelinedi. Býnaqdeneliler klasy negizgi eki klass tarmaǵyna jikteledi. Olar týaqanatsyzdar jáne qanattylar klass tarmaǵy dep atalady. Býnaqdeneliler klasynda 35 otrád bar. Bulardyń
basqa býynaıaqtylardan negizi ereksheligi – denesi aıqyn úsh bólikten quralady. Olar;
Bas, kókirek, qursaq.
Býnaqdenelilerdiń barlyǵy 6 aıaqty. Basym bóliginde qanattary bolady. Dene bólimderi - alýan túrli qyzmet atqarady. Eki murtsha, kúrdeli jáne jaı qurylysty kózder men kózsheler basta ornalasqan. Kókirek bóliginde qımyl - qozǵalys qyzmetin atqaratyn aıaqtar men qanattar ornalasqan. Kóbeıý músheleri qursaǵynda bolady. Býnaqdeneliler
demtútik (traheıa) arqyly tynys. Qantaratý júıesi - ashyq júıe. Bulshyqet júıesi kúrdeli.

Býnaqdeneliler
↓
Qandala
Buzaýbas
Shegirtke
Zulamat
Sýqandala
Masa
Taraqandar
Qońyzdar
Sýarshyn
Shybyndar
Búrge
Kóbelekter
Balaralar
Qumyrsqalar
Dáýitter
Bıtter

BÝNAQDENELİLER
↓
Jer betinde jorǵalap (qońyz, qumyrsqa, taraqan)
Topyraq astynda (buzaýbas)
Aýda ushyp (shybyn, masa, kóbelek, ınelik)
Sýda (sýarshyn, sý qandala, sý shalqaq, zulamat)
Adam men janýarda parazıttik jolmen tirshilik etedi
(búrge, bıt, qandala)

Býnaqdenelilerdiń aýyz músheleriniń qurylysy da san túrli. Mysaly:
Súzip jalaýshy - shybyn
Shanshyp - sorýshy - Masa, orman qandalasy
Kemirýshi - Taraqan, qońyzdar
Kemirip - jalaýshy - Balara
Sorýshy - Kóbelek
Sezim músheleri jaqsy jetilgen. Dara jynysty. Zár shyǵarý múshesi - ishekke ashylǵan malpıgıı tútiksheleri.

Býnaqdenelilerdiń damýy
Týra damý:
(Aqquıryq, kampodeıa)
Shala túrlenip damý:
(qandala, shegirtke, taraqan, ınelik, bıt)
Tolyq túrlenip damý:
(masa, shybyn, ara)

Týra damý degenimiz - uryqtanǵan jumyrtqadan tikeleı eresek býnaqdenege uqsas jas jándikterdiń shyǵýy. Olardyń tek denesi ósedi jáne jynystyq jaǵynan ǵana tolysyp damıdy.
Týra damý: Jumyrtqa --- ımago.
Shala túrlenip damý: Jumyrtqa --- dernásil --- ımago.
Tolyq túrlenip damý: Jumyrtqa --- dernásil --- qýyrshaq --- ımago.
Býnaqdenelilerdiń eresek kúıge aýysý satysy ımago dep atalady. Imago – eresek jándik. Býnaqdenelilerdi zertteıtin ǵylym - entomologıa dep atalady
Al janýarlardyń minez - qylyǵyn zertteıtin ǵylym - etologıa dep atalady.
Býnaqdeneliler tabıǵatta jáne adam ómirinde úlken rol atqarady.

Býnaqdenelilerdiń paıdasy
Ósimdikterdi Tozańdandyrady (kóbelek)
Topyraqtardy túzýge qatysady(kóńqońyz)
A/sharýashylyǵyna zıan keltiretin zıankest. joıý.(shanshar, qanqyz)

Balaralar adamǵa bal j/e balaýyz beredi
Jibek kóbelekterinen jibek alynady
Daladaǵy, ormandaǵy janýarlar óleksesimen ósimdikter shirindisimen qorektenedi (qońyz)

Parazıttik tirshiligimen
Býnaqdenelilerdiń zıany
↓
Ýlylyǵymen
A/sharýashylyǵyna daqyldaryn, búldirý
Aýrý taratqyshtyǵymen
Túsimin kemitý, jaıylymdar búldirý.

Kókqasqa shegirtke óte qaýipti, zıankes jándik. «Shegirtkeler egin jer, ekpeı - seppeı tegin jer» degen máteldi halyq beker aıtpaǵan. Analyq shegirtke qursaǵynyń ushynda qysqa jumyrtqa salǵyshpen topyraqty shuńqyrlap erekshe bezden bólinip shyqqan kóbikti zatpen birge sol jerge jumyrtqa salady. Bólingen zat jumyrtqalardy bir - birine jabystyryp, shujyq pishindi qoımaqalta túzedi. Jumyrtqalar qoımaqaltada qystap shyǵyp, odan kóktemde dernásilder dúnıege keledi. Dernásil qanatsyz bolady, sondyqtan ony jaıaýshegirtke dep te ataıdy. Dernásilder birneshe ret túleıdi de, toptasyp tirshilik ete bastaıdy. Dernásilder toby jaýshoǵyl dep atalady. Dernásil besinshi ret túlegen sos eresek shegirtkege aınalady. Kókqasqa shegirtkeniń analyǵynan bir jazda órbigen urpaqtary eki qoıdy toıdyratyn azyqty joıady. Al olardyń jaýshoǵyldary men úıirleri 1 - 2 saǵatta júzdegen, tipti myńdaǵan gektar egistikti typ - tıpyl etedi. Jaýshoǵyl túzetin qanatsyz dernásil jaıaýshegirtke dep atalady. Jaıaýshegirtkelerden quralǵan jaýshoǵyl jolynda kezdesken ósimdik ataýlyny jaıpaıdy. Sóıtip bir jerden ekinshi jerge kóshedi.
«Shegirtkeden qoryqqan egin ekpes»demekshi, qol qýsyryp qarap qalmaı, olardan qorǵaný sharalaryn jasaý kerek. Eń aldymen olardyń qoımaqaltasyn qurtý kerek. Ol úshin shegirtkeler damıtyn sý saǵalaryn qurǵatyp jyrtady. Sol jerden tereń or qazyp, jaıaýshegirtkeler usha almaıtyndyqtan sol orǵa túsirip joıýǵa bolady.
Dáptermen jumys: (termın sózderdiń maǵynasyn túsinip alyńdar).
IMAGO -
ENTOMOLOGIA -
TRAHEIa -
ETOLOGIA -
Sergitý. Jumbaq sheshý.
Syzbaǵa býnaqdenelilerdiń damý joldaryn jaz.

1 tapsyrma: Býnaqdenelilerge tán belgilerdi irikte jáne berilgen suraqtarǵa jaýap bere otyryp, jaýabyńdy syzbanyń uıashyqtaryna jaz.
1) Denesi qandaı bólikterden turady? 2) Býnaqdenelilerdiń aıaǵy nesheý?
2) Bastarynda qansha murtsha bar? 4) Kókireginiń arqa tusynda ne ornalasqan?
5) Býnaqdeneliler qandaı múshesi arqyly tynys alady? 6) Býnaqdenelilerdi zertteıtin ǵylym qalaı atalady?

2 tapsyrma: «Býnaqdeneliler – aýyz múshesi» sáıkestigi boıynsha irikte.
1) shybyn; 2) saratan qońyz; 3) qabyqjegi; 4) masa; 5) bal arasy; 6) kóbelek;
7) qandala; 8) búrge; 9) oramjapyraq aq kóbelegi.

3 tapsyrma: Syzbaǵa býnaqdenelilerdiń damý joldaryn jaz jáne olarǵa berilgen tizimnen mysaldar irikte.
1) Inelik; 2) saratan qońyz; 3) kók shegirtke; 4) kóbelek; 5) shybyn; 6) masa; 7) qumyrsqa; 8) shegirtke; 9) taraqan; 10) bal arasy.

111 - kezeń: Qorytyndylaý. Venn dıagramsy:
Paıdasy Zıany
Oqýshy bilimin baǵalaý.
Úıge tapsyrma: 47. Býnaqdenelilerdiń damýy paıda – zıany.
Qumyrsqa ıleýiniń qurylysy týraly habarlama daıyndaý.