InfoHub Logo

Bı óneri
Munda ótý: sharlaý, izdeý
Bı - saz yrǵaǵymen túrli qozǵalystar jasap oryndalatyn, kóńil - kúıge negizdele kórsetiletin kóne óner túri. Adamnyń sóıleýi ilkide ym, ıshara qımyldarynan bastalyp, keıin jekelegen dybystardyń aıtylýy nátıjesinde damyp qalyptasqandyǵy belgili. Osylaısha adamnyń alǵashqy dybysy mýzykanyń negizin saldy. Al shartty daǵdyǵa (refleks) negizdelgen dene qımyly bıdiń alǵyshartyn qalady.

Adamdardyń kúndelikti eńbek prosesindegi is - áreketteri, qorshaǵan dúnıeden alǵan sezim - jerleri bı arqyly kórsetiletin qımyl - qozǵalystar men ısharalarǵa negiz bolǵan. Tabıǵat qubylystaryn, turmystyq, ańshylyq jáne soǵys kórinisterin belgili júıege túsken yrǵaqty qımylmen, ıakı bımen beıneleý kóne dáýirde nanym - senimge baılanysty bolǵan ómir talabynan týdy. Kele - kele tájirıbeniń molaıýyna oraı qımyldardy mánerleý múmkindigi artyp, jeke bı óneri qalyptasty.

Bı - adam denesiniń áýenge negizdelgen túrli qımyldarynyń júıeli túrde aýysyp kelýi arqyly kórkem obrazdarmen aıshyqtala beınelenetin, keńistiktik - ýaqyttyq aýqymy kóne zamanǵy nanym - senimnen bastaý alatyn ónerdiń bir túri. Bı ısharalyq beıneleýler arqyly áserli kóńil - kúıdi kórsetetin, eńbek úrdisteri beınelenetin halyqtyq shyǵarmashylyq óner túri. İlki bıler ǵuryptyq - mıfologıalyq máni men magıalyq qyzmeti bar salttyq áreketterdiń quramdas bóligi edi. Qoǵam damýynyń alǵashqy satylaryna adam men keıbir jan - janýarlardyń týystyǵy bolady degen nanymǵa saı týǵan totemdik bıler tán edi. Totemdik bılerdiń negizgi sıpaty - totemge elikteý. Osydan kelip janýarlardyń qımyl - áreketterin baqylaýdan týǵan obrazdardy beıneleý men mıfologıalyq túsinik túıise kelip, bıleý kezinde ań, qustardyń qylyqtary kórinis tabady.

Qazirgi mádenı antropologıada aıý kúlti tek soltústik halyqtaryna tán delinip, aıýǵa baılanysty barlyq josyn - joralǵylar orman halyqtarynda hakas, tyva, býrát, evenk, saha sıaqty t. b. ǵana saqtaldy degen pikir berik oryn alyp keledi. Alaıda, aıý bıi qazaq jeriniń Altaı bóligin mekendeıtin qazaqtar arasynda kóp taraǵan. Iaǵnı, osynyń ózi aıýly bolyp keletin ormandy ólkege tán mádenı jergilikti erekshelik deýge bolady. Shyǵys qazaqtary arasynda aıýǵa baılanysty ańyz - áńgimeler kóp taralǵan.

Baıyrǵy ortanyń fólklorlyq mýzykamen oryndalatyn Tostaǵan bıi, Kelsap bıi, Kóktúıme bıi, Shesheke bıi osy kúndelikti turmystyq kórinisterdi yrǵaqty qımylmen beıneleýden týǵan. Al Qara jorǵa, Aıý bıi, Jorǵa aıý, Búrkit bıi, Qanjaraq (búrkit bıiniń bir túri), Býra bıi, Qaz bıi ańshylyq kásibimen aınalysqan jáne tabıǵatqa jiti kóz tigip, aınaladaǵy qubylystardy baıqap baqylaǵan qaýymnyń sanasynda jańǵyrǵan kórinisteri bı órnegine arqaý bolǵan.
Jıyn - toı kezinde kóńil kóterýdiń bir formasyna aınalǵan, áýen yrǵaǵyna negizdeletin jekelegen jáne toptyq bıler adamdar arasyndaǵy qarym - qatynastyń jańa bir qyryn ashady.
Halyqtyń ulttyq ereksheligine oraı bı óneriniń kórkemdik beıneleý quraldary men mazmuny da ártúrli bolady. Ǵalymdardyń paıymdaýynsha, adamnyń bet - júziniń áreket - ısharalary maǵynasy jaǵynan barlyq halyqtarda birdeı bolyp kelse de, klımattyq jáne basqadaı turmystyq jaǵdaılarǵa, kóńil - kúıge, áserleýge baılanysty dene músheleriniń qımyl - qozǵalystary ár halyqta árkelki pishinde bolyp keledi.

Burynǵy bıler ańshylyq kásipti jáne turmys kórinisterdi beıneleıdi. Ańshylyq kásipke qatysty bıler totemge baılanysty bolyp, onda ańǵa shyǵýy, alǵashqy ańdy alýy, jaratýshydan ańshynyń keshirim surap jalbarynýy sıaqty kórinister, «Qaz bıinde» sulýlyqtyń, ásemdiktiń sımvoly bolǵan qazdyń júrisi, shomylýy, taranýy beınelenedi. Bı atqarylý máni men maǵynasyna qaraı birneshe túrge bólinedi. Qazaqtyń ǵuryptyq - salttyq bılerine Aıqosaq, Jeztyrnaq bıleri, turmystyq bıge Órmek (Órnek) bıi, Aıgólek, ańshylyq bıge Qusbegi, Daýylpaz, Búrkit pen qoıan, saltanatty jáne ázil - qaljyńǵa negizdelgen bılerge Shalqyma, Aıda bylpym, Nasybaıshy, al kópshilik qaýym bıine Utys bı, Alqa qotan bıleri jatsa, Orteke, Tepeńkók, Qara jorǵa, Qaz bıi (Qaz qatar) bıleri janýarlar qımylyn salýǵa elikteýden týǵan.

Turmystyq bıler ojaý, tostaǵan sekildi t. b. úı buıymdaryn qoldanyp atqarylady. Ondaı ǵuryptyq bılerde kóbinese dóńgelek pishindi bolyp keletin zattar sımvoldyq mánge ıe boldy. Máselen, Tostaǵan jine Kelsap bılerindegi negizgi obekt - domalaq tostaǵan men dóńgelek bitimdi uzynsha kelsap. Bir nárseni aınala bıleý, topty ortadaǵy sheńber ishinde bıleý sıaqty áreketterden tirshilik kózi - «kún», jer - ana túsinikteri ańǵarylady. Al «Kelsap» bıinde kelsapty áıeli retinde oınatý arqyly turmystyq qalyp pen jynystyq aıyrmashylyqtar áserli, kúlkili sújetpen beriledi.

Mýzyka satylaı damý retimen, aldymen yńyldaı ándetý túrinde, keıin shyrqata salý, sodan soń saz aspaptarynyń súıemeldeýimen ánge yrǵaq berilý arqyly óz betinshe damydy. Mýzykalyq yrǵaq adamnyń árqıly sezim - kúıin bildirip, deneniń ıkemdi ári júıeli qozǵalysyn qalyptastyryp, bı negiziniń qalanýyna yqpal etti. Mýzyka nemese án bıdiń yrǵaǵyn, kólemin aıqyndady. Osy kezden bastap adam seziminiń yrǵaqty kórsetkishi bolatyn kóńil kóterýdiń negizi bolǵan naǵyz bı qalyptasty.

Ár bıdiń óziniń shyǵý tórkinin, tarıhyn baǵzy kezeńnen jetken ańyz - ápsanalardan baıqap bilýge bolady. Qara jorǵa bıiniń shyǵýy jónindegi ańyz alǵashqy saz aspaby (qobyzdyń) paıda bolǵan, jylqy túligin úı janýary retinde qolǵa úıretken zamanǵa jeteleıdi. Túz jylqysyn shalmalap ustap alǵan jigit ony qolma - qol úıretip, aýylyna minip keledi. Jylqy qara, ári jorǵa eken. Óz tabysyna qýanyp shattanǵan álgi jigit aldymen atyn oınaqtatyp, at ústinde, onan soń jerge túsip bıleıdi. Osydan bastap bı Qara jorǵa atalypty - mys. Kóshpendi mal sharýashylyǵymen shuǵyldanǵan qazaq úshin at - er qanaty. Beıbit kúnde de, soǵys, jaýgershilikte de at - serik, kúsh, kólik. Jylqy ıesi Qambar ata dep jylqyny kıeli, qasıetti janýar sanady, qazaq taıpalarynyń ishinde jylqy atymen atalatyn rýlar da joq emes (Kereıde - Shubaraıǵyr, Qypshaqta - Toryaıǵyr, Arǵynda - Jylqyshy, Tulpar, Kúlik, Taıkeltir t. b). Shyńjańnyń Tasqorǵanyndaǵy tájik, Atush ólkesin mekendeıtin qyrǵyzdar arasynda qazaqqa keń taraǵan Qarajorǵa bıiniń bir nusqasy deýge bolarlyqtaı «Jylqy bıi» taralǵan. Ertede Qarajorǵa, Bozaıǵyr, Tepeńkók, Órmek t. b. kúı aty bolatyn. Yrǵaǵy býyn bıine laıyq kelgendikten, keıin bı úlgisi shyǵyp, áýen atyna sáıkes Qarajorǵa, Tepeńkók, Órmek t. b. atalyp ketken. Osy tárizdi áýeni oınaqy keletin, bıleýge laıyq án - kúılerge bıleý negizinde «Qamajaı», «Aıjan qyz» bıleri týyp, halyq arasyna keń tarady.

Ertede el ishinde aqyn - jyrshy, ánshi - kúıshilermen qatar ejelgi halyq bılerin oryndaıtyn ortekeshiler de bolǵan. Bizge jetken bı nusqalarynda olardyń mazmuny, oqıǵa jelisi, ártúrli káde - joralǵylarmen bite qaınasqan qımyl - tásilderi ǵana saqtalǵan. Máselen, ataqty Shashýbaı aqyn «Orteke» bıin shaýyp kele jatqan at ústinde turyp, sekirip túsip atty aınala bılep sheber oryndaıtyn bolǵan. Dástúrli ortaǵa «Aǵash aıaq» degen laqappen tanymal bolǵan Rahymberdi qatar shógerilgen toǵyz túıeniń ústinen sekirip ótip kórsetetin ónerine bı qımyldaryn úılestirip bılegende, «Qaldaý - qaldaý, qyz qaldy - aý» dep ándetken kezde ándi qosyla aıtqan kórermender de denelerine ıe bola almaı, birge yrǵatylady eken. 1920 jyldardyń bas kezinde Qoıandy jármeńkesinde Zarýbaı degen saıqymazaq qoıan sıaqty kıinip alyp, ústel ústinde turǵan keselerdiń eshqaısysyna qol - aıaǵyn tıgizbesten qoıan sıaqty sekirip, shoqyraqtap bir saǵat boıy kúrdeli qımyldar jasap bılep óner kórsetken eken. Áıgili Dına Nurpeıisova bı kúılerin shertken kezde, áýenge eltigen uly bıleıtin bolǵan eken.
Zamannyń yńǵaıyna, qoǵamnyń qalpyna qaraı qalyptasatyn kózqarastarǵa baılanysty kezinde bı óneri de ónerdiń basqa salalary tárizdi din tarapynan «jyn - shaıtan isi» degen negizben qýdalaýǵa túsken.