Bıologıalyq qarý
Sabaqtyń taqyryby: Bıologıalyq qarý.
Sabaqtyń maqsaty: Oqýshylardy bıologıalyq qarýlardyń túrlerimen jáne negizgi qasıetterimen tanystyrý.
Ýaqyty: 45 mın.
Ótkiziletin orny: 11 synyp, BÁD bólmesi.
Kórnekilik quraldar: AÁD oqýlyǵy, plakattar.
Sabaqtyń barysy:
a) Uıymdastyrý kezeńi – 3 mın.
Vzvod komandıri oqýshylardy sapqa turǵyzady, oqytýshyǵa raport beredi, amandasý, túgendeý, oqýshylardyń syrt kórinisin tekserý.
á) Ótilgen taqyrypty suraý kezeńi – 9 mın.
- Tutqıyldyqqa jetýdiń sharttary qandaı?
- Hımıalyq soqqylardyń búrkemelenýi degenimiz ne?
- Hımıalyq qarýdy maqsatyna saı jetkizýdiń qandaı tásilderi bar?
- Qorǵanyshtyqtyń qansha dárejesin bilesińder?
b) Negizgi bólim – 23 mın.
Bıologıalyq quraldardyń túrleri jáne negizgi qasıetteri. Adamnyń juqpaly aýrýlarynyń aýrýlarynyń sıpattamasy.
Bıologıalyq qarý.
Bıologıalyq qarý (BQ) – bıologıalyq zattarmen jaraqtalǵan, jetkizý quraldary bar arnaıy oq - dáriler men urys aspaptary. Ol qarsylastyń tiri kúshin, jan - janýarlardy, aýyl sharýashylyǵy daqyldaryn zaqymdaýǵa, keı jaǵdaıda qarý - jaraqty, áskerı tehnıka men jabdyqtaý materıaldaryn búldirý úshin qoldanylady.
Bıologıalyq qarýdy qoldanyp urys áreketterin júrgizýdi bıologıalyq soǵys deıdi.
Bıologıalyq qarýdyń zaqymdaý áreketi birneshe kezekte patogendik mıkrobtar men olardyń ýly ónimderiniń aýrý týdyrǵysh qasıetin qoldanýǵa negizdelgen. Adam (janýarlar) aǵzasyna az tússe de, aýrý týdyrýshy mıkrobtar men olardyń ýly ónimderi óte aýyr juqpaly aýrýlar taratady; ony der kezinde emdemese ólim qaýpin týdyrady nemese zaqymdalýshyny uzaq ýaqyt jaramsyz etedi.
BQ retinde mynalardyń paıdalanylýy múmkin:
Adamdardy zaqymdaý úshin: bakterıalyq aýrýlardy qozdyrǵyshtar (oba, týlermıa, saryp, kúıdirgi, tyrysqaq); vırýstyq aýrýlardy qozdyrǵyshtar (sheshek, qyzba, venesýelalyq ensefolomıelıt); rıkketsızdardy qozdyrǵyshtar (bórtpe, súzek, tańbaly qyzba, Qý - qyzba);
Janýarlardy zaqymdaý úshin: aýsyldyń, iri qara obasynyń, shoshqa obasynyń, kúıdirginiń, mańqanyń, jalǵan qutyrýdyń jáne basqa aýrýlardyń qozdyrǵyshtary;
ósimdikterdi qurtý úshin: astyq tuqymdastar taty, kartop fıtoftorozy, solý qozdyrǵyshtary, jáne t. b. hımıalyq zattar.
BQ - dyń zaqymdaýshy áreketi birden kórinbeıdi, ol aǵzaǵa túsken mıkrobtar men toksınderdiń túri men sanyna, aǵzanyń kúıine baılanysty. Inkýbasıalyq kezeń birneshe saǵattan 14 kúnge deıin sozylady, mysaly, týlermıada 6 táýlikke, al bórtpe súzekte 14 táýlikke deıin bolady. Osy kezeń boıynda jeke quram urysqa qabilettiligin saqtaıdy.
Tarıhı anyqtama. Patogendi mıkrobtardy zaqymdaý óte ertede týǵan. Mysaly, 1741 jyly Meksıka men Perýdegi basqynshylyq naýqanǵa qatysýshy 27 myń aǵylshyn soldatynyń 20 myńy sary bezgekten óldi. 1802 jyly kóterilisti basý úshin Gaıtı aralyna Napaleon jibergen general Leklerktiń 30 myńdaı armıasy túgelge jýyq qyrylyp qaldy. Eýropadaǵy 1733 jyldan 1865 jylǵa deıingi soǵystarda 8 mıllıondaı adam óldi, onyń ishinde shaıqasta 1, 5 mln adam sheıit bolsa, 6, 5 mln adam juqpaly aýrýlardan ólgen.
Barlyq qurlyqtaǵy elder ekonomıkasyna aýylsharýashylyq maldary (epızootıada) men aýyl sharýashylyǵy ósimdikterdiń (epıfıtotıa) jappaı aýrýy edáýir shyǵyndar ákeldi. Mysaly, 1950 - 1951 jyldary Ońtústik Afrıkadaǵy Rıft alqabynda epızootıadan 100 myńnan astam bas qoı men iri múıizdi qara shyǵyn bolyp, adamdar arasynda iri kólemdi indet taraǵan, al ár túrli dándi – daqyldar men kartoptyń aýrýlary men tattyń, túbirdiń shirýi epıfıtotıasynan AQSH - tyń ózinde 20 mln adamdy asyraýǵa jetetin astyq ónimi shyǵyn bolady. 1925 jyldyń 17 maýsymynda Jenevada «Soǵysta tunshyqtyrǵysh, ýlaǵysh jáne sol sıaqty basqa gazdar men bakterıalogıalyq zattardy qoldanýǵa tyıym salý hattamasyna» qol qoıyldy. 1940 - 1944 jyldary japon armıasy qytaı áskeri men beıbit turǵyndarǵa qarsy BQ - dyń ár túrin 11 ret qoldandy, nátıjesinde Qytaı qalalary men aýdandarynda indet tarap, myńdaǵan adam gospıtálǵa túsip, 700 - ge jýyq adam bir ǵana oba qozdyrǵyshyn qoldanýdan qaza boldy.
Bıologıalyq quraldardyń túrleri jáne negizgi qasıetteri.
BQ - dyń zaqymdaýshy áreketiniń negizin bıologıalyq quraldar quraıdy.
Olarǵa jatatyndar:
Patogendik mıkroorganızmder juqpaly aýrýlardy qozdyrýshylar – kólemi óte kishkentaı, túsi, dámi, ıisi joq, sondyqtan adamnyń sezý múshesi arqyly anyqtalmaıdy. Kólemi, qurylysy jáne bıologıalyq qasıetterine baılanysty olar vırýstardan basqa bakterıa, rıkketsıa men sańyraýqulaqtar klasyna bólinedi.
Bakterıalar – formalary men mólsherleri ár túrli dara sharshyly mıkroorganızmder. Olardyń mólsheri 0, 5 - ten 8 - 10mkm - ǵa deıin bolýy múmkin. Bakterıalar dara kóldeneń bóliktermen tuqym beredi, 28 - 30mın saıyn eki derbes kletka shyǵarady. Tikeleı kún sáýlesi, dezınfeksıalaý jáne joǵary temperatýra (+60grad) áserinen olar tez ólip qalady; tómen temperatýraǵa tózimdi, - 25grad - ty erkin kóteredi. Keıbir bakterıa túrleri qolaısyz jaǵdaılarda tiri qalý úshin qorǵanysh kapsýlamen jabylýǵa nemese syrtqy orta áserine joǵary turaqtylyǵy bar uryqqa aınalýǵa qabiletti.
Rıkketsıalar - kólemi úlken emes 0, 4 – 1mkm - ǵa deıingi taıaqsha kletkalar, olar tek tiri tinder kletkalarynyń ishinde ǵana tuqym kóbeıtedi. Olar uryq jasamaıdy, biraq kebýge, muzdaýǵa, joǵary temperatýra áserine tózimdi. Rıkketsıalar adamnyń mynandaı aýrýlarynyń: bórtpe súzek, quzdy taýlar teńbil bezgegi, qý bezgek jáne t. b. aýrýlardyń sebebi bolyp tabylady.
Sańyraýqulaqtar - dara nemese kóp kletkaly ósimdikten paıda bolatyn mıkroorganızmder, olar bakterıadan meılinshe kúrdeli qurylysy jáne tuqymyn kóbeıtý tásilimen erekshelenedi.
Vırýstar - bıologıalyq agentterdiń eń úlken toby. Vırýstar natýraldy sheshek, tropıkalyq gemoroıly bezgek, aýsyl, Rıft alqabynyń bezgegi jáne basqa da aýrýlardyń sebebi bolyp tabylady.
Janýarlardy zaqymdaý úshin BQ retinde janýarlar men adamdarǵa teń dárejede qaýipti aýrýlar: túıneme, aýsyl, Rıft alqabynyń bezgegi jáne basqalar nemese janýarlardy ǵana zaqymdaıtyn: iri tuıaqty mal obasy, shoshqalar obasy jáne basqa epızootıkalyq aýrý qozdyrǵyshtary paıdalanýy múmkin.
Aýylsharýashylyq daqyldardy zaqymdaý úshin bıdaıdyń syzyqtyq sabaq taty, kúrishtiń pırıkýlárıozasy, kartoptyń fıtoftorozasy jáne basqa mádenı ósimdikterdiń bakterıalyq, vırýstyq jáne sańyraýqulaq aýrý qozdyrǵyshtary qoldanylady.
v) Qorytyndy bólim – 10 mın.
Suraqtar men tapsyrmalar:
- Bıologıalyq qarýǵa anyqtama berińizder.
- Bıologıalyq qarýdyń zaqymdaýshy áreketi nege negizdelgen?
- Bıologıalyq qarýdyń tarıhy týraly ne bilesińder? Bıologıalyq quraldardy qarý retinde qoldaný qashan bastalǵan?
- Bıologıalyq quraldardyń túrleri men negizgi qasıetteri týraly ne bilesińder?
- Janýarlardy, aýylsharýashylyq daqyldaryn zaqymdaý úshin qandaı qozdyrýshylar qoldanylady?
Sabaqtyń maqsaty: Oqýshylardy bıologıalyq qarýlardyń túrlerimen jáne negizgi qasıetterimen tanystyrý.
Ýaqyty: 45 mın.
Ótkiziletin orny: 11 synyp, BÁD bólmesi.
Kórnekilik quraldar: AÁD oqýlyǵy, plakattar.
Sabaqtyń barysy:
a) Uıymdastyrý kezeńi – 3 mın.
Vzvod komandıri oqýshylardy sapqa turǵyzady, oqytýshyǵa raport beredi, amandasý, túgendeý, oqýshylardyń syrt kórinisin tekserý.
á) Ótilgen taqyrypty suraý kezeńi – 9 mın.
- Tutqıyldyqqa jetýdiń sharttary qandaı?
- Hımıalyq soqqylardyń búrkemelenýi degenimiz ne?
- Hımıalyq qarýdy maqsatyna saı jetkizýdiń qandaı tásilderi bar?
- Qorǵanyshtyqtyń qansha dárejesin bilesińder?
b) Negizgi bólim – 23 mın.
Bıologıalyq quraldardyń túrleri jáne negizgi qasıetteri. Adamnyń juqpaly aýrýlarynyń aýrýlarynyń sıpattamasy.
Bıologıalyq qarý.
Bıologıalyq qarý (BQ) – bıologıalyq zattarmen jaraqtalǵan, jetkizý quraldary bar arnaıy oq - dáriler men urys aspaptary. Ol qarsylastyń tiri kúshin, jan - janýarlardy, aýyl sharýashylyǵy daqyldaryn zaqymdaýǵa, keı jaǵdaıda qarý - jaraqty, áskerı tehnıka men jabdyqtaý materıaldaryn búldirý úshin qoldanylady.
Bıologıalyq qarýdy qoldanyp urys áreketterin júrgizýdi bıologıalyq soǵys deıdi.
Bıologıalyq qarýdyń zaqymdaý áreketi birneshe kezekte patogendik mıkrobtar men olardyń ýly ónimderiniń aýrý týdyrǵysh qasıetin qoldanýǵa negizdelgen. Adam (janýarlar) aǵzasyna az tússe de, aýrý týdyrýshy mıkrobtar men olardyń ýly ónimderi óte aýyr juqpaly aýrýlar taratady; ony der kezinde emdemese ólim qaýpin týdyrady nemese zaqymdalýshyny uzaq ýaqyt jaramsyz etedi.
BQ retinde mynalardyń paıdalanylýy múmkin:
Adamdardy zaqymdaý úshin: bakterıalyq aýrýlardy qozdyrǵyshtar (oba, týlermıa, saryp, kúıdirgi, tyrysqaq); vırýstyq aýrýlardy qozdyrǵyshtar (sheshek, qyzba, venesýelalyq ensefolomıelıt); rıkketsızdardy qozdyrǵyshtar (bórtpe, súzek, tańbaly qyzba, Qý - qyzba);
Janýarlardy zaqymdaý úshin: aýsyldyń, iri qara obasynyń, shoshqa obasynyń, kúıdirginiń, mańqanyń, jalǵan qutyrýdyń jáne basqa aýrýlardyń qozdyrǵyshtary;
ósimdikterdi qurtý úshin: astyq tuqymdastar taty, kartop fıtoftorozy, solý qozdyrǵyshtary, jáne t. b. hımıalyq zattar.
BQ - dyń zaqymdaýshy áreketi birden kórinbeıdi, ol aǵzaǵa túsken mıkrobtar men toksınderdiń túri men sanyna, aǵzanyń kúıine baılanysty. Inkýbasıalyq kezeń birneshe saǵattan 14 kúnge deıin sozylady, mysaly, týlermıada 6 táýlikke, al bórtpe súzekte 14 táýlikke deıin bolady. Osy kezeń boıynda jeke quram urysqa qabilettiligin saqtaıdy.
Tarıhı anyqtama. Patogendi mıkrobtardy zaqymdaý óte ertede týǵan. Mysaly, 1741 jyly Meksıka men Perýdegi basqynshylyq naýqanǵa qatysýshy 27 myń aǵylshyn soldatynyń 20 myńy sary bezgekten óldi. 1802 jyly kóterilisti basý úshin Gaıtı aralyna Napaleon jibergen general Leklerktiń 30 myńdaı armıasy túgelge jýyq qyrylyp qaldy. Eýropadaǵy 1733 jyldan 1865 jylǵa deıingi soǵystarda 8 mıllıondaı adam óldi, onyń ishinde shaıqasta 1, 5 mln adam sheıit bolsa, 6, 5 mln adam juqpaly aýrýlardan ólgen.
Barlyq qurlyqtaǵy elder ekonomıkasyna aýylsharýashylyq maldary (epızootıada) men aýyl sharýashylyǵy ósimdikterdiń (epıfıtotıa) jappaı aýrýy edáýir shyǵyndar ákeldi. Mysaly, 1950 - 1951 jyldary Ońtústik Afrıkadaǵy Rıft alqabynda epızootıadan 100 myńnan astam bas qoı men iri múıizdi qara shyǵyn bolyp, adamdar arasynda iri kólemdi indet taraǵan, al ár túrli dándi – daqyldar men kartoptyń aýrýlary men tattyń, túbirdiń shirýi epıfıtotıasynan AQSH - tyń ózinde 20 mln adamdy asyraýǵa jetetin astyq ónimi shyǵyn bolady. 1925 jyldyń 17 maýsymynda Jenevada «Soǵysta tunshyqtyrǵysh, ýlaǵysh jáne sol sıaqty basqa gazdar men bakterıalogıalyq zattardy qoldanýǵa tyıym salý hattamasyna» qol qoıyldy. 1940 - 1944 jyldary japon armıasy qytaı áskeri men beıbit turǵyndarǵa qarsy BQ - dyń ár túrin 11 ret qoldandy, nátıjesinde Qytaı qalalary men aýdandarynda indet tarap, myńdaǵan adam gospıtálǵa túsip, 700 - ge jýyq adam bir ǵana oba qozdyrǵyshyn qoldanýdan qaza boldy.
Bıologıalyq quraldardyń túrleri jáne negizgi qasıetteri.
BQ - dyń zaqymdaýshy áreketiniń negizin bıologıalyq quraldar quraıdy.
Olarǵa jatatyndar:
Patogendik mıkroorganızmder juqpaly aýrýlardy qozdyrýshylar – kólemi óte kishkentaı, túsi, dámi, ıisi joq, sondyqtan adamnyń sezý múshesi arqyly anyqtalmaıdy. Kólemi, qurylysy jáne bıologıalyq qasıetterine baılanysty olar vırýstardan basqa bakterıa, rıkketsıa men sańyraýqulaqtar klasyna bólinedi.
Bakterıalar – formalary men mólsherleri ár túrli dara sharshyly mıkroorganızmder. Olardyń mólsheri 0, 5 - ten 8 - 10mkm - ǵa deıin bolýy múmkin. Bakterıalar dara kóldeneń bóliktermen tuqym beredi, 28 - 30mın saıyn eki derbes kletka shyǵarady. Tikeleı kún sáýlesi, dezınfeksıalaý jáne joǵary temperatýra (+60grad) áserinen olar tez ólip qalady; tómen temperatýraǵa tózimdi, - 25grad - ty erkin kóteredi. Keıbir bakterıa túrleri qolaısyz jaǵdaılarda tiri qalý úshin qorǵanysh kapsýlamen jabylýǵa nemese syrtqy orta áserine joǵary turaqtylyǵy bar uryqqa aınalýǵa qabiletti.
Rıkketsıalar - kólemi úlken emes 0, 4 – 1mkm - ǵa deıingi taıaqsha kletkalar, olar tek tiri tinder kletkalarynyń ishinde ǵana tuqym kóbeıtedi. Olar uryq jasamaıdy, biraq kebýge, muzdaýǵa, joǵary temperatýra áserine tózimdi. Rıkketsıalar adamnyń mynandaı aýrýlarynyń: bórtpe súzek, quzdy taýlar teńbil bezgegi, qý bezgek jáne t. b. aýrýlardyń sebebi bolyp tabylady.
Sańyraýqulaqtar - dara nemese kóp kletkaly ósimdikten paıda bolatyn mıkroorganızmder, olar bakterıadan meılinshe kúrdeli qurylysy jáne tuqymyn kóbeıtý tásilimen erekshelenedi.
Vırýstar - bıologıalyq agentterdiń eń úlken toby. Vırýstar natýraldy sheshek, tropıkalyq gemoroıly bezgek, aýsyl, Rıft alqabynyń bezgegi jáne basqa da aýrýlardyń sebebi bolyp tabylady.
Janýarlardy zaqymdaý úshin BQ retinde janýarlar men adamdarǵa teń dárejede qaýipti aýrýlar: túıneme, aýsyl, Rıft alqabynyń bezgegi jáne basqalar nemese janýarlardy ǵana zaqymdaıtyn: iri tuıaqty mal obasy, shoshqalar obasy jáne basqa epızootıkalyq aýrý qozdyrǵyshtary paıdalanýy múmkin.
Aýylsharýashylyq daqyldardy zaqymdaý úshin bıdaıdyń syzyqtyq sabaq taty, kúrishtiń pırıkýlárıozasy, kartoptyń fıtoftorozasy jáne basqa mádenı ósimdikterdiń bakterıalyq, vırýstyq jáne sańyraýqulaq aýrý qozdyrǵyshtary qoldanylady.
v) Qorytyndy bólim – 10 mın.
Suraqtar men tapsyrmalar:
- Bıologıalyq qarýǵa anyqtama berińizder.
- Bıologıalyq qarýdyń zaqymdaýshy áreketi nege negizdelgen?
- Bıologıalyq qarýdyń tarıhy týraly ne bilesińder? Bıologıalyq quraldardy qarý retinde qoldaný qashan bastalǵan?
- Bıologıalyq quraldardyń túrleri men negizgi qasıetteri týraly ne bilesińder?
- Janýarlardy, aýylsharýashylyq daqyldaryn zaqymdaý úshin qandaı qozdyrýshylar qoldanylady?
You Might Also Like
-
Maqsaty: Oqýshylardyń boıyna qarapaıymdylyq, kishipeıildilik, ádeptilik, ınabattylyq, adamgershilik qasıetterin sińire otyryp, jaman ádetterden aýlaq bolýǵa, mádenıetti bola otyryp, ádepti ómir súrýge...
