InfoHub Logo

Dándi burshaq daqyldary (asburshaq, noqat, noǵatyq, bóriburshaq, t.b.) dándi daqyldardyń úshinshi bıologıalyq tobyn quraıdy da, burshaq tuqymdasyna jatady. Bul daqyldardyń tuqymdarynda 20-30% jáne odan da joǵary mólsherde aqýyz bolady, al bul dándi astyq daqyldarynan 1,5-3,0 ese artyq. Onyń ústine aqýyzdy zattar amın qyshqyldarynyń quramy boıynsha (lızın, trıptofan, t.b.) tolyqqundy, jeńil erıdi, adam men janýarlar aǵzalarymen jeńil qorytylady. Tuqymdar men jemisterinde aǵzanyń qalypty qyzmet isteýine qajetti kóp mólsherde kómirsýlary (krahmal) jáne ár túrli dárýmender (A,V,S, t.b.) de shoǵyrlanǵan.

Dándi burshaq daqyldary mal sharýashylyǵyndaǵy aqýyz máselesin sheshýge múmkindik jasaıdy. Taza jáne aralas egistikterde olardan qorektiligi jaqsy jasyl balaýsa, pishen jáne súrlem daıyndalady. Olardyń sabaǵy men mekeni de mal azyqtyq qundylyǵymen erekshelenedi. Dándi burshaq daqyldarynyń tuqymdary óńdeý ónerkásibinde de paıdalanylady. Aıta ketken jón, aqýyzdyń kóp bóligin burshaq tuqymdas ósimdikter aýadaǵy azotty sińirýdiń nátıjesinde qalyptastyrady. Olardyń agrotehnıkalyq mańyzy da zor: tamyrlarynda ornalasqan túınek bakterıalarynyń azotty baılaý qabiletiniń arqasynda topyraq organıkalyq zattarmen jáne bıologıalyq azotpen baıytylady. Sondyqtan barlyq burshaq tuqymdas ósimdikter kóptegen aýyl sharýashylyǵy daqyldaryna jaqsy alǵy daqyl bolyp tabylady.

Dándi burshaq daqyldary astyq daqyldarynan birqatar morfologıalyq erekshelikterimen de ajyratylady: tamyr júıesi kindikti, kóptegen búıir tamyrshalaryn túzedi, topyraqqa 1,5-2,0 m tereńdikke deıin boılaıdy. Usaq tamyrshalarynda túınekter ornalasqan jáne olarda azotty baılaıtyn bakterıalar damıdy. Sabaǵy ár túrli deńgeıdegi beriktiligimen erekshelenedi: bireýleri (noqat, maıburshaq, t.b.) tik ósken qalpyn saqtaıdy, al basqalarynda (asburshaq, jasymyq, noǵatyq, t.b.) japyrylǵysh, munyń ózi egin jınaýda úlken qolaısyzdyq týdyrady. Japyraqtary qúrylysyna qaraı úsh topqa bólinedi: birinshisi — qaýyrsyn japyraqty ósimdikter (asburshaq, atbas burshaq, noǵatyq, t.b.), ekinshisi -úshtik japyraqtylar (maıburshaq, úrme burshaq) jáne úshinshisi — saýsaq-salaly japyraqtylar (bóri burshaq). Gúlderi burys pishindi, bestik túrde bolady. Jemisi — ár túrli kólemdi jáne pishindi burshaqqap. Burshaq daqyldarynyń keıbireýleriniń (asburshaq, jasymyq, t.b.) jemisteri pisken kezde jarylady da, tuqymdary shashylyp, astyq ónimin temendetedi. Tuqymnyń kólemi men túsi de ár túrli.

Ósip-damý kezeńiniń uzaqtyǵy boıynsha dándi burshaq daqyldary eki topqa bólinedi: qysqa (asburshaq, jasymyq, t.b.) jáne biraz uzaqtaý (noqat, úrme burshaq, t.b.). Jylýǵa talaby boıynsha dándi burshaq daqyldarynan sýyqqa tózimdileý (asburshaq, jasymyq), jylý súıgishteý (bóri burshaq, atbas burshaq, noqat) jáne jylý súıgish (maıburshaq, úrme burshaq) dep ajyratylady. Bul daqyldardyń ylǵalǵa da talaptary birdeı emes: eń ylǵal súıgishterge maı burshaq, bóri burshaq, atbas burshaq jatady, sondyqtan olardy ylǵaly molyraq aýdandarda nemese tek sýarý jaǵdaıynda ósiredi: qurǵaqshylyqqa tózimdi dep noqat, asburshaq, noǵatyq sanalatyndyqtan, olardy Qazaqstannyń soltústik jáne ortalyq oblystarynda úlken tabyspen ósirýge bolady. Qazaqstanda egistik kólemi boıynsha dándi burshaq daqyldarynyń ishinde birinshi oryndy asburshaq, odan keıin noqat, noǵatyq, t.b. ornalasqan.

Asburshaq

Asburshaq baǵaly, joǵary aqýyzdy dándi burshaq daqyly bolyp tabylady. Qazaqstanda aýdandastyrylǵan sorttarynyń tuqymdarynda orta eseppen 24-27% aqýyz, 50% -dan astam kómirsýlary (negizinen krahmal), aıtarlyqtaı mólsherde maı, kúldik zattar men dárýmender (A,V,S j.b.) bolady. Tuqymdary joǵary qorektiligimen jáne jaqsy dámdik sapasymen erekshelenedi, ár túrli taǵamdar daıyndaýǵa bútin jáne úgitilgen tuqymdar keńinen qoldanylady, konservilengen túrde de paıdalanýǵa bolady. Asburshaqtan ár túrli mal azyqtyq ónimder de (dara azyq, shóp uny, pishen, pishendeme, t.b.) óndiriledi. Ol — jazdyq bıdaı jáne basqa aýyl sharýashylyǵy daqyldaryna jaqsy alǵy daqyl. 2000 jyly Qazaqstanda ósirilgen dándi burshaq daqyldarynyń (57,4 myń/ga) 80%-dan astamy asburshaqtyń úlesinde boldy.

Morfologıalyq erekshelikteri

Asburshaq birneshe túrlerdi biriktiredi, barynsha keń taraǵany egistik asburshaq jáne ol negizinen azyq-túliktik maqsatqa ósiriledi. Onyń tamyry kindikti, sabaǵy japyrylǵysh, japyraqtary kúrdeli, qosqaýyrsyndy, gúl shoǵyry — butaqbas, jemisi — birneshe tuqymdy burshaqqap, tuqymdary domalaq, ashyq tústi.

Bıologıalyq erekshelikteri

Asburshaq — sýyqqa tózimdi ári ylǵal súıgish ósimdik. Onyń tuqymy 1-2°S jylylyqta óne alady, alaıda tirshilikke qabiletti egin kógi +5°S jylylyqta 20-25 tóýlikten keıin, al 15°S temperatýrada 7-8 táýlikte paıda bolady. Butaqtaný, búrlený, gúldený jáne pisip-jetilý kezeńderine barynsha ońtaıly temperatýra 15-20°S. Daqyldyń egin kógi — 8°S deıingi qysqa merzimde bozqyraýdy kóteredi, al gúldený men dánniń tolysý kezeńderinde tipti — 2-4°S bozqyraý qaýipti. Ylǵalǵa qoıatyn talaptary men bir ólshem qurǵaq zatty qalyptastyrý úshin shyǵyndaıtyn ylǵal mólsheri boıynsha asburshaq ylǵal súıgish ósimdikter qataryna jatady, degenmen óziniń qýatty tamyr júıesimen topyraqtyń tereń qabatynan sýdy sorýyna baılanysty, ol kóptegen basqa dándi burshaq, jazdyq astyq daqyldary, t.b. qaraǵanda qurǵaqshylyqty jeńil kóteredi. Asburshaqtyń ylǵalǵa barynsha joǵary talaby búrshiktený-gúldený kezeńine sáıkes keledi. Osy kezeńdegi topyraqtyń jaqsy ylǵaldylyǵy onyń joǵary óniminiń kepili bolyp tabylady. Asburshaqtyń transpıransıalyq koefısıenti 300-600 aralyǵynda. Gúldený kezeńiniń sozylyńqylyǵyna baılanysty onyń tuqymdary birkelki pispeıdi, al bul erekshelik egin jınaý mezgili men tásilin durys tańdap alýǵa májbúr etedi. Asburshaq qorektený elementteri jetkilikti qara, kúńgirt, qara qońyr, t.b. topyraqtarda jaqsy ósedi. Asburshaq úshin qyshqyl, mehanıkalyq quramy aýyr, sortańdy jáne batpaqtanǵan topyraqtar jaramsyz, jeńil qumdaq topyraqtarda da ol nashar ósedi. Soltústik jáne Ortalyq Qazaqstanda asburshaqtyń Neosypaıýshıısá İ, Omskaıa neosypaıýshıısá, Ramonskıı 77, Shal, t.b. sorttary ósiriledi.

Qarqyndy ósirý tehnologıasy

Soltústik Qazaqstanda asburshaq súri tanabynan keıingi birinshi jáne ekinshi jazdyq bıdaıdan keıin ornalastyrylady. Asburshaq bir tanapta qaıta ósirýdi kótere almaıdy, óıtkeni aýrýlar men zıankesterden úlken zardap shegedi. Topyraqty negizgi óńdeý jazyqtilgishtermen nemese tereń qopsytqyshtarmen iske asyrylady. Sebý aldyndaǵy topyraq óńdeý bıdaıdikine uqsas. Teńdestik tásilimen anyqtalǵan fosforly tyńaıtqyshty topyraqty negizgi óńdegende engizedi. Ylǵaldy aýdandarda jáne sýarmaly jaǵdaıda ósirgende asburshaq tuqymyn nıtragınmen óndegende jaqsy nátıjege qol jetkiziledi, al munyń ózi ósimdik tamyrlarynda túınekterdiń túzilýińe múmkindik jasaıdy, asburshaqtyń azotty baılaýyn kúsheıtedi. Aýrýlarǵa qarsy nıtragınmen ınokýlásıalaýǵa deıin burshaq tuqymyn jartylaı qurǵaq tásilmen 70% -dy Tıgam (4-6 kg/t) nemese 80% -dy TMTD (3-4 kg/t) ýly zattarmen dárileıdi. Asburshaqtyń atalǵan aımaqty ońtaıly sebý merzimi — 15-25 mamyr. Ony negizinen jappaı qatardaǵy tásilmen sebedi, tuqymnyń sebý mólsheri 0,6-0,9 mln/ga óngish tuqym. Asburshaqtyń tuqymdary ylǵaldy topyraq qabatyna sińiriledi (4-5 sm-den 8-9 sm-ge deıin). Asburshaq egistigin kútip-baptaý egin kógine deıingi (sebýden 3-4 táýlikten soń) tyrmalaýdan bastalady, sonyń nátıjesinde aramshópterdiń aq jipsheleri joıylady jáne topyraq qabyrshaǵy úgitiledi. Kóktegennen keıin jáne tamyrlanǵannan soń egin kógin kóldeneń nemese qıǵashtap jeńil tyrmalarmen tyrmalaıdy. Asburshaq sebiletin tanaptardaǵy birjyldyq aramshópterge qarsy lınýron nemese prometrın gerbısıdin qoldanady. Bul gerbısıdterdi sebý aldynda Z-4 sm tereńdikke 1,5-3,Okg/gaá.e.z. boıynsha engizedi. Qosjarnaqty aramshópterge qarsy asburshaqtyń 4-6 japyraq kezeńinde 2M-4H gerbısıdiniń 2-3 kg/ga mólsherimen egistik búrkiledi (OP-2000 jáne basqalarmen). Biztumsyq, dán kemirgishterge qarsy jappaı kóktegen kezde eistikti 20%-dy (0,5-1,0 l/ga) nemese 40% -dy (0,25-0,5 l/ga) metafospen óńdeıdi.

Asburshaq egistigi bólektep jınalady. Asburshaq tuqymynyń ortasha ylǵaldylyǵy 30-35% jetkende nemese ósimdikteriniń orta bóligindegi burshaqqaptardyń 70-75% sarǵaıǵanda ony destelegishtermen (JBA-3,5) destege shabady, al destede tuqym ylǵaldylyǵy 18-20% jetkende asburshaq astyǵy bastyrylady.

Noqat

Azyq-túliktik jáne mal azyqtyq daqyl retinde ósiriledi. Tuqymdarynda 31% -ǵa deıin aqýyz, 60% -ǵa deıin kómirsýlary, 4,5% -ǵa deıin maı, t.b. bolady. Taǵamǵa pisirilgen, kofe sýrrogaty túrlerinde paıdalanylady. Noqattyń ashyq tústi sorttary azyq-túlikke, al qońyr tuqymdy sorttary mal azyǵyna jaramdy.

Morfologıalyq erekshelikteri

Noqat kóptegen túrlerdi biriktiredi, olardyń ishinde keń taraǵany mádenı noqat — birjyldyq ósimdik. Tamyr júıesi kindikti, sabaǵy tik ósedi jáne japyrylmaıdy, japyraqtary dara qaýyrsyndy, ári túkpen kómkerilgen, gúlderi usaq, ár tústi, qos jynysty, burshaqqaptary qampıǵan, qostuqymdy jóne túkti. Tuqymdary sopaq pishindi tumsyqty, ashyq tústen qaraǵa deıin jáne 1000 sanynyń massasy 250-315 g.

Bıologıalyq erekshelikteri

Gúldený jáne pisý kezeńderinde noqat aıtarlyqtaı jylý súıgish ósimdik, alaıda ol bozqyraýǵa tózimdi, egin kógi qysqa merzimdi -11°S deıingi bozqyraýdy kóteredi. Ósýi men jetilýi úshin noqatqa ońtaıly temperatýra 18-20°S. Aımaqta ósiriletin ortasha merzimde pisetin sorttaryna qajetti belsendi temperatýra jıyntyǵy — 1500-1700°S. Basqadándi burshaq daqyldaryna qaraǵanda noqat qurǵaqshylyq pen joǵary temperatýrany jaqsy kóteredi. Noqat qara, qońyr topyraqtarda jaqsy ósedi, Sortań jáne qumdaq topyraqtardy nashar kóteredi. Aýdandastyrylǵan sorttary – Iýbeleınyı, Volgradskıı 10, Kamıla 1255, Krasnokýtskıı 123.

---