InfoHub Logo

Gýmanızm týraly pikir dúnıetanym retinde óte kúrdeli fenomen bolyp tabylady. Ol kóp deńgeıli mánge ıe, pándik turǵydan kóp mazmundy jáne óziniń kórinis berýi turǵysynan kóp formaly bolyp tabylady. Bul formalardyń jeteýin bólip alyp qaraýǵa bolady: teorıalyq, áleýmettik, tarıhı, psıhologıalyq, áleýmettik jáne saıası-quqyqtyq, ekzıstensıaldy, áleýmettik-mádenı. Birinshi úsheýi kez kelgen mádenı fenomenge tán. Odan keıingileri gýmanızmniń ár túrli jaqtaryn qamtıdy. Mysaly, gýmanızmge erekshe psıhologıa, áleýmettik, saıası-quqyqtyq mártebe, ekzıstensıaldy qundylyq tán. Osylardyń jıyntyǵy metagýmanızmdi, gýmanızmniń dúnıetanym retindegi jáne mádenıettiń fenomeni retindegi refleksıasyn beredi. Óziniń máni turǵysynan gýmanızm teorıanyń (senimder men bilimer) jáne adam ómiriniń, praktıkasynyń ımmanentti birligi retindegi dúnıetanym bolyp tabylady. Gýmanızm adamǵa tán gýmandylyqta negizdeledi adamdardyń ishki jan dúnıesinen týatyn gýmandyq sezimderi men is-áreketterinde kórinedi. Osy áreketterden adam ómiriniń eń pozıtıvti, jasaýshy, shyǵarmashyl jaqtary bastaý alady. Teorıalyq, dinı, kórkem ádebıet jáne t.b. arqyly beınelene otyryp, gýmanızm kóp túrli gýmanısik ilimder túrinde kórinis beredi. Eger gýmanızmniń naqty bir mazmunyna kóńil aýdarmaı, onyń qurylymyn, logıkasyn jáne adamnyń gýmanısik árketi arasyndagy qatynastyń sıpatyn taldaıtyn bolsaq, biz teorıalyq obekt retinde bul dúnıetanymǵa qatysty reflektıvti deńgeıge kóterilemiz. Gýmanızm keń maǵynasynda mádenıettanýlyq determınantty, adam ómiriniń ózindik qundylyqtaryn moıyndaý negizinde ómirlik qurylymnyń jalpy prınsıpterin bildiredi. Bul jaǵdaıda ol álemniń barlyq halyqtarynyń rýhanı tarıhynda bar, ıaǵnı ol gýmanızmniń ámbebaptyq mánin bildiredi. Dástúr boıynsha gýmanızm bilim men tárbıe arqyly adamnyń jetilý júıesinen kórinedi.

Fılosof-ekzıstensıalıster úshin gýmanızasıa negizgi ómirlik qundylyqtar men onyń qoǵamdaǵy orny men rólin basqasha oılaý jaǵdaıymen baılanysty. Tehnologıalyq qoǵamǵa sáıkes gýmanızasıa máselesi E. Frommnyń «Úmit revolúsıasy» (1969) eńbeginde kóterilgen. Psıholog K.K.Platonov tehnıkanyń gýmanızasıasyn ınjenerlik psıhologıanyń máni, tehnıkanyń adamnyń ereksheligi men is-áreketine saı kelýi turǵysynan qarastyrǵan. Gýmanızasıa adamgershilikke jetý jolyndaǵy jeke jáne áleýmettik kelisilgen jaǵdaıdy bildiredi. Bizdiń oıymyzsha, gýmanızasıa tabıǵat pen sosıým áleminiń «adamdanýyn» kórsetedi. Gýmanızm qubylys ári jaǵdaı retinde uzaq tarıhqa ıe jáne soǵan saı onyń mániniń túsiniktemeleri de ártúrli. Gýmanızmniń mańyzdy sıpattamalaryn onyń shyǵý tegin zerttegende túsinýte bolady. Bul qıyn teorıalyq másele. Gýmanızmniń bastaýlaryn zertteýte kirisken qaı zertteýshi bolmasyn ózinshe sheshýi qıyn, tarıhı túrlenimi bar jáne rasıonalızasıalanýy qıyn adam tabıǵaty, jaqsylyq pen jamandyq, ózgeshildik jáne basqa da uǵymdarǵa kezdesedi. Sonymen birge jalpy bolsa da onyń shyǵý tegin anyqtaý kerek, sebebi ary qaraı taldaý da osyǵan baılanysty bolady. Aldymen keıbir kózqarastarǵa toqtalaıyq.

Gýmanızmniń qalyptasýyn adamnyń boıynda jınalǵan qasıettermen baılanystyratyn turaqty dástúr bar. Keıde «adamdyq» uǵymyn adam mániniń sıpaty retinde qoldanady. Belgili fılosof, Reseı gýmanısik qoǵamynyń Prezıdenti V.A. Kývakın gýmandyqty adamnyń týǵannan paıda bolǵan antropologıalyq belgisi dep jazady. Ol: «Adamnyń máni, maqsaty, onyń qundylyǵy men shynaıylyǵy adamnyń ózinde. Tek osy jaǵdaıda ǵana qoǵam, tabıǵat, eshteńe, belgisizdik, Qudaı (eger bar bolsa) óz dárejesinde baǵalanady, tek osy jaǵdaıda olar shynaıy qundylyqqa ıe bolady. Gýmanızmniń negizgi alǵysharty osyndaı», — deıdi. L. Iojef te «Mádenıettegi gýmanızm jáne gýmanızmdegi mádenıet» maqalasynda bul máselege toqtalady. Ol logıkalyq oılaý quraldary adamnyń absolúttik qundylyǵyn dáleldep bere almaıdy dep kórsetedi: «Muny anyqtaýdyń jalǵyz múmkindigi — álemdik qurylymnyń bolmystyq negizine emes, adamnyń ómir súrý faktisine súıený kerek. Adamnyń ózindik sanasy bar bolǵandyqtan ol ózin álemniń ortalyǵy retinde jarıalaıdy». Otyz jyldyq psıhoterapevtik tájirıbe negizinde adam tabıǵatynyń jaqsy jaqtary jaıly jazǵan K.Rodjerstiń kózqarasy anyq. Adamnyń mánin bulaı baǵalaý sheteldik gýmanısik qozǵalys teorıashylarynyń zertteýleriniń kópshiliginde kezdesedi. P. Kýrts adamdaǵy rasıonaldyq bastaýdyń basymdylyǵyn, al S. Lamont adamnyń jaqsylyqqa qaraı talpynysyn basty dep kórsetedi.

Biraq adamnyń antropologıalyq ereksheligi retinde gýmandylyqty túsindirýdegi negizgi qaıshylyqtardy baıqamaýǵa bolmaıdy. Eń aldymen kózge túsetini osy nemese oǵan qarama-qaıshy tezıstiń túbegeıli dáleldenbeýi bolyp tabylady. Adam tabıǵatynan meıirimdi me, álde meıirimdi emes pe degen burynnan kele jatqan fılosofıalyq pikirtalastyń negizinde abstraktili adam jatsa, onda talas sheksiz bolýy múmkin. Ár tarıhı kezeńde bul pikirtalastyń eki jaǵy da ózekti bolǵan, daǵdarysta, ne daǵdarystyń aldyndaǵy kezeńderinde zulymdyq máselesi ótkir qarastyryldy, al mundaı jaǵdaılardyń adamzat tarıhynda az bolmaǵandyǵynan zulymdyq fenomeni kóp zertteldi. Bir-birine uqsas túsinikterdi kórsetýge bolady: densaýlyq-dert, beıbitshilik-soǵys, al óziniń qaýiptiligimen máseleniń dert, soǵys sıaqty jaqtary kóp nazar aýdartady.

Jaqsylyqtyń birinshi, bastapqy bolýy týraly abstraktili uǵymnyń da belgili bir qaýpi bar. De Sadtyń «Fılosofıa v býdýare» eńbegine taldaý jasap bolǵannan keıin fılosof L.V. Prokofev: «Adamdaǵy tyǵylyp jatqan qasıetterdiń jańa qyryn ashýǵa tyrysý, klasık baıqaǵandaı, ondaı qasıetter óte kóp, etıkalyq jaǵynan óte erkin kózqarasty kórsetedi. Onda olardyń qandaı da bolmasyn tabıǵı qasıetterin joǵaltatyn menmendik pen ózimshildikke kóńil aýdarýynan adamnyń namysy men mártebesi árqashan óz dárejesinen tómendeı beredi. Álemdi adam arqyly ólshep, ony tek adam arqyly kórý álem úshin de, adam úshin de qaıǵyǵa ákelip soqtyrady», — dep jazady. Bizdiń pikirimizshe, zaıyrly gýmanısik negizde adamdy qudaıdyń ornyna absolútti izgilik retinde qoıý úrdisi júrip jatyr. Ol Renesanstyq gýmanızmnen bastaý alatyny belgili. Latyndyq negizge engen tilderde adamdyq jáne gýmanısik sınonım sózder bolyp tabylady. Bul termınderdi praktıkada qoldanýda gýmanısiktiń qundylyqtyq mánin adamdyqtan joǵary kórsetýi adamǵa baılanystynyń báriniń gýmanısik baǵytta bolmaıtyndyǵy, onyń adam fenomenine qaraǵanda kesh paıda bolgandygyn kórsetedi. Gýmanızmniń paıda bolýynyń jalpy sebepterin zertteý reseılik fılosoftar I.M. Borzenko, V.A. Kývakın, A.A. Kýdıshınalardyń birigip jazǵan «Qazirgi gýmanızmniń negizderi» (2002 j.) degen eńbeginde qarastyrylǵan. Olar adamnyń ómirde kóriný sapasy «adamzat tarıhynyń erte kezinen, gomınıdtiń — homo sapienske, tobyrdyń qoǵamǵa aınalýmen birge paıda bolyp, damyǵan», — dep kórsetedi.

Ary qaraı olar gýmanızmniń paıda bolý sebepterin tiri tabıǵattyń paıda bolýymen, ásirese onyń zańdylyq, shyǵarmashylyq minez sıaqty sıpattarymen, ashyqtyq, baǵyttalǵan jáne damýdyń úzdiksiz prosesi, sonymen birge tabıǵattyń belgili bir qubylystarynyń tirshilik etýiniń absolúttik emes kepildigi sıaqty erekshelikterimen baılanystyrady. Gýmanızmge qatysty avtorlar: «Damýdyń kórsetilgen sıpattary gýmanısik dúnıetanymda óz beınesin tabady. Birinshiden, olar tabıǵı, kezdeısoq emes, oılaý qabileti bar joǵarydan rettelgen materıa-energıa retinde adamnyń psıhofızıologıasy negizinde paıda bolǵan. Ekinshiden, gýmanızm — bul erkin adamnyń shyǵarmashylyq dúnıetanymy, bul ony álemdik damýdyń shyǵarmashylyq sıpatymen jaqyndastyrady. Úshinshiden, gýmanızm dúnıetanymy óziniń ashyqtyǵymen, turaqty ózgerýi men damýymen, adamnyń ishki áleminiń sheksizdigi retindegi qatystylyǵymen erekshelenedi. Tórtinshiden, gýmanızm absolútti aqıqat pen aıaqtalǵandyq degendi bildirmeıdi», -dep kórsetedi. Bul jaǵdaıda tabıǵı bolmys negizderine júginý dinı nusqadan esh artyq emes. Aıtylǵan avtorlardyń kórsetýi boıynsha, gýmanızm men onyń tarıhyna taldaý jasaý adamnyń jeke daralygynyń jaqsy jaqtaryn sheksiz túgendep, tarıhtaǵy bolǵan ıdeıalardy terip shyǵýǵa alyp keledi. Qaıdan shyǵatyny belgisiz adamnyń ózindik qundylyǵyn jáı ǵana sıpattap qoıý máseleden qashýdy bildiredi. Adamnyń damý deńgeıindegi qogamdyq progrestiń rólin kórsete otyryp, V.A. Týev bylaı deıdi: «Bul damýdyń negizi qajettilik bolyp tabylady, sebebi olar adamnyń belsendiliginiń negizgi júıesi, ıaǵnı adam bolmysynyń jalpy negizi retinde júredi».

Bizdiń kózqarasymyz boıynsha, metodologıalyq turǵydan eń durysy — gýmanızmniń máni men onyń shyǵý tarıhyn abstraktili túrde ǵana qarastyrmaý. Óz qajettiligi men múmkinshilikteri bar belgili bir tarıhı ortada adamdy taldaýdyń fılosofıalyq dástúrine júginý erekshe mańyzdy. Búl jerde E.Frommnyń eńbekteri men onyń ishinde radıkaldy gýmanızm konsepsıasynyń mańyzy erekshe. Oǵan «Zdorovoe obshestvo» (1955), «Obraz cheloBeka ý Marksa» (1961), «Dýsha cheloveka» (1964), «Anatomıa chelovecheskoı destrýktıvnostı» (1973), Imet ılı byt» (1976) degen jumystary dálel bola alady. Ol óz jaqtastary retinde K.Marksti, Torony, Emersondy, Albert Shveıserdy, Ernst Blohty, G. Petrovıchti, S. Stoıanobıchti, ekonomıs E.F. Shýmaherdi kórsetti.

Biz gýmanızm fenomeniniń paıda bolýyn onyń tujyrymdamasynan buryn paıda bolǵanyn eskeremiz. Adamdy qorǵaý men oǵan kómek kórsetý, adamdy súıýge degen negizgi qajettiliktiń evolúsıasy bolýy kerek ǵoı. Adamnyń qalyptasýynyń qoǵamdyq sıpatyn eskersek, mundaı qajettilik alǵashqy taıpalarda adamdardyń ózderin saqtaý men damytýdan týsa kerek. Bul jerde A. Shveıserdyń bas ıý (qurmet) prınsıpimen analogıa júgizýte bolady. Halyqtyq mádenıette tabıǵatty saqtaý árqashanda bolǵan (mán bermeý de bolǵan), biraq bul túsinikti tujyrymdaýda A. Shveıserdiń eńbegi zor.

Biz adamnyń boıyndaǵy negizgi gýmanısik determınanttardyń qalyptasýy adamdyq damýdyń erte kezeńindegi adamdardyń bolmys ereksheligine baılanysty jáne túrdiń qalyptasýy men damýyn qamtamasyz etetin olardyń ómirlik is-áreketiniń qalyptasqan sapasy bolǵan degen kózqarasqa qosylamyz. Gýmanızmniń áleýmettik qyzmeti adamdardyń qaýymdastyqtaǵy qatynasyn saqtaýdan týǵan qajettilik. Bul maǵynada gýmanızm adamnyń ebolúsıalyq damý sharty bolyp tabylady. Árıne, jalǵyz sol ǵana shart emes. Sonymen qatar, adamnyń rýhanılyǵynan da týǵan shart. Óıtkeni adam tek zerdeli ǵana emes, sonymen qatar rýhanı da jan. Adamnyń zerdeliligi úlken mánge ıe bolady. Túrdiń ózi zerdeli adam retinde anyqtalady. Bul tujyrymdy joqqa shyǵarmaımyz, biraq zerdelilik adamnyń ebolúsıalyq damýyndaǵy jalǵyz belgi emes. Qazirgi kezdegi zertteýler adamnyń rýhanılyq, senim sıaqty qasıetterin negizge alady. Bizdiń pikirimizshe, osyǵan kóne mádenıetten saqtalǵan gýmanızmdi qosýǵa bolady.

Qazaqstandyq rýhanılyqty zertteýshiler S.Iý. Kolchıgın men A.B. Qapyshev «Adamdyq degen ne?, eger ol — ne aqyl, ne iskerlik bolmasa, ishki sezim, nemese rýhanılyq pa? degen suraq qoıa otyryp, ony «rýh» jáne «jan» uǵymdary arqyly ashyp kórsetedi. Zertteýshiler rýhty «adamdyq adamgershilik bastaý retinde anyqtaıdy. Nemese bul adamdaǵy uly, dinı bastaý dep ataıdy». Birinshiden, gýmanızmdi qoǵam men adamnyń damý qajettiligine saı adam áleýetiniń saqtalýy men damýynyń praktıkasy retinde anyqtaýǵa bolady. Gýmanızm qoǵamdyq damýdyń adamǵa aınalǵan mazmuny bolyp tabylady. Tutas alǵanda, gýmanızm bastaýlary birtutas sıpatqa ıe jáne onyń áleýmettik bıologıalyq, áleýmettik jáne mádenı alǵysharttaryn zertteýdi talap etedi. Soǵan saı metodologıalyq máni bar mańyzdy uǵymdarǵa qajettilik, konstrýktıvtilik jáne destrýktıvtilik, kooperatıvtilik, birtúrlilik pen adam damýynyń ártúrliligi, birlik jáne kóptúrlilik jatady.

Gýmanızmniń qalyptasýyna áleýmettik faktordyń áseri marksızm men evolúsıonızm tujyrymdarynyń sheńberinde qarastyrylǵan. Gýmanızmniń qalyptasýynyń mańyzdy kezeńi eńbektiń bólinýi men onyń ónimderimen almasýy paıda bolǵan kezden bastalady. K. Marks bul prosestiń eki alǵyshartyn kóredi: «… Eńbektiń tabıǵı bólinýi jynystyq jáne jasynyń aıyrmashylyǵyna qaraı ózgerýine baılanysty, lǵnı taza fızıologıalyq mánde paıda bolady… basqa jaǵynan qaraǵanda … tabıǵı paıda bolǵan ózgeshelikter kezinde, qaýymmen aralasqanda olardyń arasynda ónimderimen ózara aıyrbas paıda bolady, birtindep bul ónimder zatqa aınalady». Alǵashqy adamdardyń qabiletin ajyratýǵa negizdelgen eńbekti bólý qabiletterimen almasý qajettiligine, sonymen birge áleýmettik mańyzy bar, gýmanısik baılanystar qalyptasatyn qatynastardyń qalyptasýyna alyp keledi. Eńbekti bólý deńgeıi boıynsha adamdardyń túrli qabiletteri qalyptasýy múmkin ártúrli eńbek qyzmetteriniń sany artady. Ómirdiń jańa stılin qalyptastyrý kóptúrlilik jaǵdaıynda múmkin bolady. Mysaly, mádenıettiń gúldengen kezeńderi ony qırtaýmen sáıkes kelip jatqan kezder de bolady. Ondaı kezde áleýmettik damýy revolúsıamen ózgertiledi, áleýmettik dınamıka kúsheıip, eski normalardyń ornyn jańa standarttar basady, devıasıa qalyptasady. Gýmanızmge degen qoǵamdyq qajettilik ásirese turmys saltynyń dınamıkalyq aýysýy jaǵdaıynda paıda bolady, ol qoǵamnyń tynysh damý kezeńinde jańany qalyptastrýshynyń alǵysharty bolyp tabylady. Áleýmettik damýdaǵy biryńǵaılylyq pen ár alýandyq, birtúrlilik pen kóptúrlilik arasyndaǵy qaıshylyq adamzat damýynyń kóne kezeńinde de saqtalǵan. Mysaly, kóp ýaqyt boıy jaýyngerdiń erekshe qundylyǵyn qorǵaǵan, belgili bir standartqa saı kelmeıtin álsiz balalardy qurtqan Spartany alýta bolady. Biraq tarıhta qabiletterdiń kóptúrliligin saqtaý prınsıpi bar Afına jeńimpaz boldy. Jańa ýaqytta ár alýan qabiletterdi shyǵarýǵa úlken múmkindigi bar demokratıa evolúsıaly turaqty bolady, al turaqsyzy — qanshalyqty birligi jáne joǵary jumyldyrýshy potensıalyna qaramastan — totalıtarızm boldy.

---