InfoHub Logo

Qazaqtardyń aýa-raıyna baılanysty boljamdary erte zamannan beri tabıǵatqa etene jaqyn ósken, tabıǵattaǵy bolyp jatatyn qubylystarǵa nazar aýdaryp, tirshilik tiregi bolǵan dástúrli sharýashylyǵyn soǵan sáıkestendirip júrgizgen. Qazaq halqy aýa-raıyn aldyn-ala boljaýǵa adamnan bastap, jan-janýar, ań-qus, balyq ártúrli jándikterdiń qylyqtary, sol sıaqty tabıǵattaǵy aǵash, ósimdikter, tabıǵı qubylystar jáne t.b. arqyly baqylaǵan. Qazaq halqynda erte kezden aýa-raıyn aldyn ala baqylap, mal-janyn túrli apattarǵa bermeıtin astronom – esepshiler de óte kóp bolǵan. Osyndaı esepshilerdi ár aýyl, ár taıpa adamdary jıi izdep baryp, odan sol jylǵy tabıǵatta qandaı ózgerister bolatynyn jáne jaýyn-shashynyń, ystyq-sýyqtyń qaı deńgeıde bolatyndyǵyn surap bilip, soǵan sáıkes mal-jandardyń jaǵdaılaryn erte bastan jasap, túrli apattardan saqtanyp otyrǵan. Qazaq aýa-raıyn boljaýshylary aýa-raıyn baqylap, kún esepteýdiń dástúrli ádisterin qupıa ustap, ony atadan balaǵa mura etip qaldyrǵan. Sonymen de olar aspan deneleri men tabıǵat qubylystaryn baqylap, estelikke alyp otyrýymen birge, óz kezeginde man-janǵa qolaıly jańa óris, el-jurtqa jaıly qutty qonys tańdaýda da sheshýshi ról atqaryp kelgen.

Jyl mezgili qazirgi kúntizbe boıynsha kóktem, jaz, kúz, qys dep tórt mezgilge bólinedi. Bul qazirgi kezdegi kúntizbedegi toptastyrý. Erte kezdegi qazaq esepshileri jyl mezgilin, ıaǵnı jyl on eki aıdy tórtke bólgen. Biraq ár mezgildiń ataýy qazirgi mezgildiń ataýynan ózgeshe bolatyn. Jyltoqsan (kóktem), Jaztoqsan (jaz), Jeltoqsan (kúz), Qystoqsan (qys). Jyltoqsan dep atalýy jyl sóziniń maǵynasyna baılanysty aıtylǵan. Kóktemde – kókteýde (birer aı), jazda – jaılaýda (eki aıdam astam), kúzde – kúzeýde nemese kúzekte (birer aı), qysta – qystaýda otyratyn sharýashylyq yńǵaıyna baılanysty.

Halqymyz erteden-aq aýa-raıyn baqylaýdyń qarapaıym ádis, tásilderin bilgen. Aýa-raıyn boljaı alatyn bul halyq qaǵıdalary qoı minezin jetik meńgergen, qoıdyń aýa-raıy ózgerisin sezý qasıetterin tereń anyqtaı alǵan qazaqtyń ómirlik tájirıbesinen, tanym-túsiniginen týyndap otyr. Qoıdyń minez-qulqyn men áreketine qarap aýa-raıyn boljaý qaǵıdalarynyń kóptep kezdesetine qaraǵanda, ózge túlikterden buryn qoı qazaq jeriniń klımatyn tez sezetin, qazaqtyń jeri men tabıǵatyna ábden beıimdelgen túlik ekenin baıqatady. Keshki ýaqytta maldyń bári baǵytta kúısep jatsa, keler kúni sol jaqtan boran turady. Jylqy – bir jyldyq, qoı – jarty jyldyq, sıyr 2-3 kúndik ózgeris, qubylystardy boljaı alady. Jyl basy sanalǵan, kún men túnniń teńelgen kúni, ıaǵnı 22-Naýryz Ulystyń uly kúnindegi baqylaýlar men boljamdar dál kelip otyrǵan. Ulystyń uly kúni esepshiler tańerteń Kúnniń shyǵys kókjıekten qandaı bolyp kórinetinin baqylaýǵa ala otyryp, baıyrǵy tájirıbege súıenip, Kúnniń túrlishe atalýyna kóńil bólgen:

— eger bul kúni tańereteń Kúnniń túsi kúńgirt tartyp, qorlanyp solǵyn kórinse, ol jyly jaýyn-shashyn mol bolyp, jer kógi qulpyryp ósetin kórinedi;

— eger bul kúni tańerteń Kún sary-qyzyl tartyp, ystyq lebi birden betke uryp, shaqyraıyp týsa, ol jyly qurǵaqshylyq bolýy múmkin. Mundaı jyldary taýly aımaqtarda jıi-jıi tasqyn bolyp, shalǵyndy dalada órt qaýpi paıda bolady;

— eger bul kúni tańerteń Kún sáýlesi jan-jaqqa shashaǵyn tóge shashyrap, raýandap atsa – ol jyly janǵa jaıly, molshylyq jyly bolady.

Esepshiler bul Kún belsendiligin on bir, on tórt jylda bir ret qaıtalanyp otyratyn kezeńdik qubylystarynan baqylap bilgen. Ádette, aýa-raıyn baqylaýshylar jaz esebin kún men túnniń teńelgen toǵysynan bastaıdy. Onda el aldymen sol túngi tórt túlik maldyń qımyl-qylyǵyn erekshe qadaǵalaıdy. Ulystyń uly kúnine basqa da jańa toǵys aılary bolady. Jańa toǵys aılarynyń qarsańyndaǵy nemese kún men tún teńeler sátindegi tórt túliktiń minez-qulqy men áreketine qarap esepshiler sol jyldyń qandaı bolmaǵyn baqylap otyrǵan. Mysaly, eger sol kúni keshte óristen qaıtqan qoı qoraǵa alshańdaı basyp kirse, kóktem erte keledi dep joramaldaıdy. Al sol túni túıe túligi ernin jıi jybyrlatyp, jylqy oqyranyp jutynsa da kóktem erte keledi eken dep eseptegen. Sondaı-aq ol kúni qoıdyń óz qorasyna alshańdaı basyp kirýi de kóktemniń erte týatynynyń belgisi. Qoıdyń qumalaǵy qar ishinde barmaq boıy batyp ketse, kóktem erte týyp, jer tez qyzady. Qarǵa tastalǵan qumalaq qar ústinde turyp qalsa, kóktem 40 kún kesh týady. Iaǵnı, kóktemniń «altyn kúregine» deıin sýyqtar bolady dep kútiledi. Osyǵan baılanysty qazaqta aıtylatyn mynyndaı sóz bar: «Ulys kúni qumalaq qarǵa barmaq boıy batsa, qyryq kúndik jerge arbamen shyq. Qumalaq qar betinde qydyryp jatsa, qyryq kúndik jerge shanamen shyq».

Eger qumalaq qarǵa óz boıyndaı batyp baryp toqtasa, sol jyly jaýyn-shashyn mol bolyp, jer kógi jelinip bitkenimen, tez boı kóterip otyrady. Iaǵnı, jerdiń ylǵaly qara kúzge deıin saqtalady. Qystyń sońǵy kezderi jylqy yqylyqtap, jabaǵylar ishin tartsa, kóp keshikpeı qar sýyn iship, kóktem erte týady eken. Al, kóktemde qoradaǵy qoılar jaıylymnan kelgen soń túnde jalańdap tursa, onda ol jyly qurǵaqshylyq bolady. Eger aýa-raıyn boljaýshylar sol arqyly jazda shóptiń qalaı shyǵatynyn bilmek bolsa, onda sholpan juldyzdyń týýyna qaraıdy. Jańa toǵystyń bastapqy kúnderi tumandy bolyp bastalsa, jaz jańbyrly bolady. Bul – qut belgisi. Ol jyly shóp shúıgin bolyp, tórt túlik tez qondanady jáne sol jylǵy qystan mal basy aman shyǵady dep kútiledi. Eger jańa toǵysta kólshiktegi qurbaqanyń qurqyldaǵan daýsy estilse, aldaǵy kúnder tez jylynyp, aýa-raıy malǵa da, janǵa da jaıly bolady. Jańa toǵysta Shider-Úsharqar-Tarazy shoqjuldyzy kókte bıik tursa, onda jaz aılary jańbyrly bolyp, shóp shúıgin bolady. Sondaı-aq, bul kúni «qoıshynyń qońyr juldyzy» Sholpan jarqyrap týsa, ol da keler jyldyń jaıly bolatyndyǵynyń belgisi. «Qoı ústine boztorǵaı jumytqalaǵan kez» dep osyndaı jyldardy ataǵan. Sholpan erekshe jarqyrap týsa, onda jazda shóp mol shyǵady. Al sholpan shuntıyp týsa, shóp mańdymdy shyqpaıdy dep tujyrymdaǵan. Budan basqa bulaq- bastaý kózi, ózen-kól deńgeıi jáne jer asty sýlarynyń azaıyp-kóbeıýine qarap ta jazdyń qandaı bolatyndyǵyn boljaǵan. Torǵaılar sýǵa shomylsa, sıyrlar sáske bolmaı oqyralasa kún jaýady dep joramaldaıdy.

Qoı júni qobyrap, dymqyl tartyp tursa, keshikpeı jaýyn-shashyn bolady. Qoı pysqyrynsa, bulttanyp ile-shala jaýyn-shashyn keledi. Qozy-laq sekendep oınaqshysa, jaýyn jaýady. Eger qoılar silkinip, súıkense, mańyrap, shýyldasa, jaýyn basylyp, kúnniń kózi shyǵady. Baqa, balyqtardyń minezi de aýa-raıy týraly sóılep beredi. Saz, balshyq, batpaq baqalary keshqurym uzaq ýaqyt baqyldasa, erteńgi aýa-raıy jaqsy bolady. Olar sýdan alystap baqyldasa, aýa-raıynyń jylynýynyń belgisi. Eger baqalar sýdan, shalshyqtan tumsyqtarynyń ushyn ǵana shyǵaryp baqyldasa, aýa-raıynynyń buzylatyn bildirgen. Baqalar baqyldap shýlasa, aýa-raıynyń jaqsarýynyń ısharasy. Balyqtar sý betine shyǵyp, shorshyp oınaı bastasa – jaýynnyń belgisi. Taýyq jerge aýnap qanatyn qaǵyp tazalana bastasa, jańbyr jaýady. Jańbyr sirkirep turǵanda taýyqtar dalada jem izdep júrse, onda aq jańbyr bolady, ıaǵnı uzaqqa sozylady. Qysta qazdar qańqyldasa, jyly bolady, aıaqtaryn baýyryna tyǵyp jatyp alsa kún sýytady nemese boran bolady. Dalada kókektiń «qý-qý» daýsyn jıi estiseńiz aldaǵy kúnder ashyq bolady. Shaǵalalar ózen, teńiz betinde ushyp júrse, kún ashyq bolady. Eger jıekte júrse, kúnniń buzylatyndyǵyń belgisi.

Qazaq halqy qumyrsqa, qońyz, qurttardyń minez-qylyqtarymen de aýa-raıynyń ózgerisin aldyn-ala boljaı bilgen. Qatty jel daýyl aldynda qumyrsqalar ábigerlenip, mazasyzdana bastaıdy. Kóktemde qar erigen kezde qumyrsqa úıindisiniń teriskeı jaǵynan bastap erise, jaz jyly, uzaq, jaıdarly bolady, al aldymen erise, salqyn jazdyń kelgenin bildiretin bolǵan. Eger aýa-raıyn boljaýshylar sol arqyly jazda shóptiń qalaı shyǵatynyn bilmek bolsa, onda sholpan juldyzynyń týýyna qaraıdy. Mysaly, sholpan erekshe jarqyrap týsa, onda jazda shóp mol shyǵady. Al sholpan shontıyp týsa, shóp mandymdy shyqpaıdy dep tujyrymdaıdy. Budan basqa bulaq-bastaý kózi, ózen-kól deńgeıi jáne jer asty sýlarynyń azaıyp-kóbeıýine qarap ta jazdyń qandaı bolatyndyǵyna kesim jasap otyrady. Torǵaılar sýǵa shomylsa, sıyrlar sáske bolmaı oqyralasa kún jaýady dep joramaldaıdy. Sıyr tanaýyn tartyp, múıizin shaıqasa, daýyl nemese boran bolady. Sonymen qatar, torǵaılar arqyly da aýa-raıynyń ózgerisin aldyn-ala bolajaǵan. Torǵaılar toptasa ushyp, qaıta-qaıta ushyp-qonyp, denelerin álsin-álsin silkintýi jazda jaýyn kóp jaýynnyń, kóktemde, qysta aýa-raıynyń buzylýynyń belgisi bolady. Jaýyn- jaýyp jatqanda, torǵaılar zýyldap ushyp júrse, keshikpeı kún ashylady, jaýyn toqtaıdy. Torǵaılar toptanyp ushyp, aspanda neshe túrli qımyldar jasasa, kúz uzaqqa sozylady. Ashyq kúnderi ormandaǵy aq tıin uıasynan shyqpaı qoısa, kún raıy buzylady. Kıik top- top bolyp basqa jaqqa bet alsa, onda aýa-raıy qatty buzylyp, sýyq bolady degen sóz. Sıyr tanaýyn tartyp, múıizin shaıqasa, daýyl nemese boran bolady. Musylman dindi qazaqtar aıdy kıeli dep tabynatyn da dástúr bolǵan. Aı arqyly halyq aýa-raıyn aldyn-ala boljaǵan. Aı shalqasynan týsa, onda sol aıda kún jaısyz, sýyq bolady, ıaǵnı sharýashylyqqa aýa-raıy qolaısyz bolady, al aı enkish, eńkeıip týsa, onda sol aıda kún jyly, jaıly bolady deıdi. Aı týǵanda burynǵysynan úlkendeý kórinse, sáýlesi qyzǵylt bolsa, jaýyn jaýatynnyń belgisi.

Qyrkúıektegi aýa-raıyna qarap, aldaǵy qystyń qandaı bolatynyn boljaǵan. Bul aıdaǵy shýaqty, tymyq kúnder mızam shýaǵy dep atalatyn. Shýaqty kúnder kóp bolsa, aldaǵy qys jumsaq, jaıly bolady dep kútken. Bul aıda jelisi saǵymmen shubatylyp, mızam ushady. Aýa-raıyn baqylaýshylar qys esebine kún men túnniń teńelgen ekinshi tusy – qazannan bastap baqylaý júrgizedi, munda da jan-janýarlar men tabıǵat qubylystaryna erekshe nazar aýdarady. Mysaly, 22 qazan kúni mal bir jaǵyna yqtap, jaısyz jatyp, mazasyzdanyp shyqsa, onda, sol jylǵy qys qatty bolady. Al túıe sol kúni basyn qubylaǵa qaratyp, tórt aǵyn tórt jaqqa jiberip jaıylyp jatyp uıyqtasa, onda qys óte jaıly bolady dep tujyrymdaǵan. Eger bıeler sýyq kúzde qulyn tastasa, qoılar óristen qaıtqanda aýyzdaryna shóp tistep qaıtsa, qys óte qatty bolady. Al eger kúzde keıbir aǵashtar gúldese, qys jaı túsedi dep topshalaǵan Tyshqan in qazǵanda topyraǵyn alysqa tastasa, qys jaıly bolady, in aýzyna tastasa, qys qatty bolady. Tyshqan inin sýǵa jaqyn qazsa, sol jyly qurǵaqshylyq, al alys qazsa, jaýyn-shashyn kóp bolady. Kúzde tyshqan bıikke shyǵyp shıqyldasa, uzamaı qar jaýady. Eger tyshqandar shóbin bıik jınasa, qar kóp jaýatynnyń belgisi, shóptiń ústine tas jaýyp, qasynda kúzet otyrsa, onda jel soǵatyndy bildiredi, al shópti az jınasa jaıdary, jyly qys bolatynnyń nyshany. Qysta torǵaılar uıasyna mamyq tası bastasa, kún kenet qatty sýytady. Eger qoı tuıaǵymen tósin qasıtyn bolsa, qys borandy bolady. Kúzde, qysta óriske shyǵardyń aldynda qoılar sekirip, oınaqshyp, birin-biri qýalap, súzisýi jıi baıqalsa, keshikpeı qatty sýytyp qys túsedi. Qysty basynda qoradaǵy qoılar jıektep shashyraı jaıylsa, aýa-raıy jumsaq, jaıly bolsaq. Qysta qazdar qańqyldasa, jyly bolady, aıaqtaryn baýyryna tyǵyp jatyp alsa kún sýytady nemese boran bolady. Kún qulaqtanyp shyqsa ne boran, ne aıaz bolady. Kún qulaqtanyp batatyn bolsa, aýa raıy jylynýǵa tıisti. Qazaqtyń «Erteńgi kún qulaqtansa, elińdi jaý shapqandaı qoryq, keshke kún qulaqtansa, keliniń ul tapqandaı qýan» degen maqal osydan aıtylsa kerek. Eger qys aılarynda bult jelge qaraı kóshse, keshikpeı qar jaýady. Eger bult ortasynan ydyrasa aýa-raıynyń buzylaıyn degeni, al ol shetinen kóterilse aýa-raıynyń ońalýǵa bet alǵany. Esepshilerdiń mindetine tek aspan deneleri boıynsha ýaqyt mólsherin anyqtaý nemese jan-janýardyń minez-qulqyn baqylap, aýa-raıyn boljaý ǵana kirmeı, tórt túlikke juǵymdy shópterdi talǵap jegizip otyrý mindeti de qosymsha júktelgen. Qorytyp aıtqanda, aýa-raıyn baqylaýshylar bir jyldy alty aı jaz, alty aı qys dep ekige bólip qaraıdy, ıaǵnı, «úrkerli aıdyń bári qys» dep súmbile týyp, úrker kóringen ýaqytty túgel «qys», al úrker tómen túsip, tarazy týǵanǵa deıingi aralyqty «jaz» dep eseptegen. Qazaq halqy tabıǵat qubylystaryn baqylaı otyryp, kópjyldyq tájirıbelerin qorytyp, aýa-raıyn boljap astronomıalyq túsinikteri men bilimderin jınaǵan.

---