InfoHub Logo

Omanyń jazý-syzýdy úırenýi-aq muń eken, tipti qoldy-aıaqqa turmady. Úı qabyrǵasynda kómirmen shımaılanbaǵan bir jer qalmady: "Sý aǵady". "Japyraq qybyrlaıdy".

Osy úıdegi kelin tóseginiń basynan "Horıdashtyń syry" degendi taýyp aldy ol birde. Kitaptyń paraǵy saıyn qaryndashpen: "Qara sý, qyzyl gúl" dep jaza berdi.

Jańa kúntizbedegi bar juldyzdy da shımaılap tastady. Ákesiniń kiris, shyǵysty tirkeıtin kitapshasyna da belgiler salyp qoıdy: "Jazyp-syzyp, oqı bilgen adam kúımemen júredi".

Belgili bir kezge deıin onyń bul ónerine eshkim kóldeneń turmap edi, biraq bir rette úlken qolaısyzdyq bolyp qaldy.

Qyzdyń úlken aǵasy Gobındolal kózge qorash, tym kúıki jigit bolsa da, gazetke jazyp turatyn óneri bolýshy edi. Onymen bir sóıleskennen keıin-aq osy bir oıshyl adam-aý ózi degen kúdik eshkimniń basyna da kelmeıtin. Sóıtse de ol gazetke at salysyp júrdi, ári onyń pikiri bengal oqýshylarynyń kóbiniń pikirimen toqaılasa ketetin edi.

Bir rette eýropalyq ǵalymdardyń anatomıa jónindegi eńbekterinde iri-iri qateler ketipti degendi estı sala Gobındolal shabytpen otyryp tamasha maqala jazdy. Logıkany da qajetsinbedi, áıteýir jańaǵy eýropalyq bilimpazdardy soıdy da saldy. Bir kúni ońashada Oma sol maqalanyń ústinen sıamen: "Gopal jaqsy bala ǵoı, bergenińdi jeı beredi", − degendi jazyp qoıdy.

Árıne Gopal dep Gobındolaldyń oqýshylaryn aıtyp otyr dep men onshama sene de almaımyn, sóıtse de aǵa ashýynda shek bolmaı ketti. Eń áýeli ol Omany jaqsylap turyp jazalady, sodan, qymbat bolmasa da asa bir mehnatpen jınaǵan kishkene bir qaryndash qaldyǵyn, ushy maıyrylǵan sıa-sıa qalamushyn tartyp aldy. Jábirlengen bala ne úshin osynshama jazalanǵanyn da túsinbedi, bólmeniń bir buryshyna baryp egilip jylaı berdi.

Óshin alyp raqattanǵan Gobındolal tartyp alǵan nárselerin birazdan keıin qaıtyp berdi. Onyń ústine azdap óziniń artyǵyraq ketkenine ókingendeı boldy da, balany jubatpaq bolyp tamasha bir dápter syılady.

Oma onda jetide bolatyn. Sodan beri bul dápterdi kúndiz bolsa, keýdesine, tún bolsa, jastyǵynyń astyna tyǵyp saqtap júrdi.

Kishkene qyzdyń kishkene burymy órildi, qaýmalaǵan qyzmetshi áıelder ony mektepke apardy, ol sonda da dápterin tastamady. Qurbylarynyń biri onyń jazyp-syza biletinin qyzǵanysh etse, ekinshisi tańyrqaýmen boldy, tipti jek kórýshiler de tabyldy.

Oma mektepke barǵan jyly óz dápterine oılanyp turyp: "Qus bitken saıraıdy, tań atty", − dep ádemilep jazdy.

Jatar bólmeniń edeninde otyryp dápterin jaýyp qoıatyn da jazǵanyn qatty daýyspen maqamdap oqıtyn. Osy jolmen kórkem shyǵarmalardyń ne bir úlgileri jınalǵan edi.

Ekinshi jyly bul dápterde kez kelgen taqyrypqa jazylǵan basy-aıaǵy joq qysqa bolsa da, mándi shyǵarmalar paıda bola bastady. Solardyń keıbirin mysalǵa keltirýge de bolady.

Sóıtip jolbarys pen kókqutan jaıyndaǵy áńgimeden keıin bir sóılem paıda boldy. "Kothamalada" ne bolmasa qazirgi bengal ádebıetinde kezdespeıtin sóılem:

"Men Joshyny tym jaqsy kóremin".

Meni bir súıispenshilik hıkaıasyn aıtady eken dep oılamaı-aq qoıyńyz. Joshy − on bir-on eki jastaǵy bir bala emes. Ol − baıyrǵy qyzmetshi áıel Tolyq aty − Joshoda.

Desek te, osy bir jalǵyz sóılemdi negizge alyp, naýsha qyzdyń Joshyǵa degen kózqarasyn durys eken deýge de bolmaıdy. Egerde bul jaıynda aǵyn aq, qarasyn qara dep jazǵysy kelgen bireý bolsa, jańaǵy dápterdiń sodan keıingi bir paraǵynan álgibir keltirgen mysalǵa múlde qaıshy keletin pikirdi de tapqan bolar edi.

Jalǵyz bul ǵana emes! Omanyń jazǵandarynan aıaq basqan saıyn qaıshylyqqa kezdesesiń. Bir jerde bylaı dep jazylǵan: "Men Hoshımen sózge kelistim de birjola arazdasyp kettim". (Horı-horonmen emes, óziniń sabaqtas qurbysy Horıdashımen). Osydan keıingi bir betterdi oqysań bul dúnıede Horıdan abzal qurbynyń joq ekeni de ap-aıqyn bola qalady.

Sóıtip taǵy da bir jyl ótti, qyz toǵyzǵa toldy. Bir kúni osy úıde kerneı tartyldy: Omany uzatatyn mezgil keldi.

Kúıeý balanyń esimi Perımohon edi. Ol Gobındolaldyń ádebıet sharýashylyǵyndaǵy orynbasary bolyp tabylatyn. Ári jas, ári ár nárseden habardar bolsa da jańashyl oılarǵa jany qas edi. Sol sebepti aýyl adamdary Perımohondy madaqtap júretin. Gobındolal oǵan eliktep te baqty, biraq bul maıdanda pálendeı eshteńede tyndyra da almady.

Toǵyz jasar Oma ústine benares sarıin kıip, kishkene júzine perde salyp jylaı-jylaı attanyp kete bardy.

− Qarǵam, qaıyn eneńdi tyńdap júr,− dedi anasy oǵan. − Úı sharýashylyǵynan jerkenbe, isteı ber, biraq eń bastysy − ana jazý-syzý, oqý degenińdi tastaıtyn bol!

Gobındolal da:

− Baıqa, qabyrǵalardy shımaılaımyn dep júrme. Perımohonnyń qaǵazdaryna da jazbaıtyn bol, − dep qosarlandy.

Osy sózdi estigen qyz qystyǵyp qaldy. Ol myna baryp túsetin úıinde qatelesetin bolsa ony eshkim de keshirmeıtinin túsindi. Ári bul úıde neni teris, neni kúná dep sanaıdy, neni aǵattyq dep túsinedi, ony bilgenshe de talaı zaman óter-aq.

Sol kúni uzaqty kún kerneı tartyldy, biraq ústine Benares sarıin kıip, betine perde salyp, asyl áshekeılerin taǵynyp úlde men búldege oranyp otyrǵan osy bir kishkene qyzdyń týlaı soqqan júreginde ne baryn túsine bilgen bir adam boldy ma eken jer betinde sirá, buǵan meniń kúmánim bar.

Qyzmetshi áıel Joshy Omamen birge ketti. Baryp túsken úıde biraz kún qyzben birge bolsyn degen uıǵaryndy bolǵan.

Qaıyrymdy Joshy kóp oılana kelip aqyry baıaǵy dápterdi ala ketip edi. Búl dápter − áke úıiniń bir jar-qasy, týǵan úıde ótkergen qyzyǵy mol azǵana kúnniń qýanyshty eskertkishi, ata-ana erkeletken balalyq shaqtyń qysqa ǵana tarıhy sıaqty edi. Bul dápter turmysqa osynshama erte shyqqan Omanyń kúnádan pák sábılik erke shaǵyn, erkin shaǵyn eske salatyn sondaı qymbat qazyna edi.

Jat jurtta ótkizgen alǵashqy kezde Oma eshteńe de jazbady − oǵan múmkindigi bolmady.

Arada biraz ýaqyt ótken soń Joshy aýylǵa attandy.

Sol kúni Oma jatar bólmeniń esigin ishinen jaýyp ońashalanyp aldy da, qalbyrda jatqan dápterin shyǵardy, kózinen jas sorǵalaı otyryp: "Joshy úıge qaıtty, men de apamdy saǵyndym, úıge qaıtam",− dep jazdy...

Endi onyń "Charpýatqa" men "Bodhodoııadaǵy" qyzǵylyqty jaılardy kóshirip alýǵa ýaqyty da bolmaı qaldy. Qulqy da soqpady ma dep oılaımyn men. Sol sebepti kóshirme shyǵarmalar azaıa berdi de, naýshanyń óz jazýlary jıileı tústi. Joǵaryda keltirgen sóılemnen keıin taǵy mynandaı sóz bar edi:

"Egerde dadam kelip meni alyp ketetin bolsa, endi qaıtyp onyń qaǵazyn shımaılamaıtyn bolamyn".

Omanyń ákesi qyzym anda-sanda qonaqtap kelip, jatyp-ketip tursyn degen eken, oǵan Gobındolal men Perımohon qarsy boldy degen sóz bar.

− Oma kúıeýin syılap úırensin, egerde ony barǵan jerinen jıi aldyryp, ata-ana meıirimin esine sala beretin bolsa, ol onyń ózine zıan,− dedi Gobındolal. Ol tipti bul jóninde ázil-qýlyǵyn aralastyra otyryp aqyl aıtyp tamasha maqala da jazdy, munyń danalyqpen jazylǵan maqala ekenine Gobındolaldy jaqtaýshy oqýshylardyń shúbási de bolmady.

Ol jóninde jurttan estip bilgen Oma dápterine bylaı dep jazdy: "Dada, aıaǵyńa jyǵylaıyn, úıge alyp ketshi, budan bylaı aıtqanyńdy eki etpeıtin bolaıyn".

Bir kúni Oma esikti jaýyp alyp, dápterine oıyna kelgen álde birdemelerdi jazyp otyrdy. Onyń qaıyn bıkesi Tılokomondjorı sypsyń sózge úıir bolatyn. "Baıqaý kerek, osy boýdıdı esikti nege jaýyp ala beredi? Ne istep otyrady eken?" − dep oılady ol Sodan keıin esikten syǵalady da álde birdemeni jazyp otyrǵan Omany kórip qaıran boldy. Bul úıdegi zenanǵa buryn Sarasvatı táńirim dál osylaı eleýsiz, baıqatpaı kelip kirgen emes-ti.

Muny kórip sińlileri Konokomondjorı men Ononkomondjorı da júgirip kelip syǵalaı bastady.

Kenet esik syrtynan syqylyqtap kúlgen úsh qyzdyń ózine tanys daýsy shyqty. Bir sumdyqtyń bolaryn Oma birden túsindi de, dápterin qoınyna tyqty, ári qorqady, ári uıalady, tósegine baryp búk túsip jata qaldy.

Bul jaıdy estigen Perımohon shynymen qatty oılandy. Áıel oqymysty bolamyn dep bilimge umtylsa, baqytsyzdyqtyń kókesi sol emes pe! Sodan keıin povester, onyń artynan romandar kelip týady. Al sonda úı sharýashylyǵymen kim aınalysatyn bolady?

Kóp oılanyp, kóp tolǵanyp ol sabaq bolarlyq bir toqtamǵa keldi. Qasıetti neke áıel qýaty men erkek qýatynyń qosylýynan baryp týady. Al bilim-ǵylym degeniń áıeldik qýatty álsiretetin bolady, sóıtip áıel jynysynda erkek qýaty basym bolyp shyǵa keledi. Sodan keıin eki erkek qýatynyń qaqtyǵysy kelip paıda bolady da nekelik odaqty talqandaıdy, jańa bir qýatty kelip týǵyzady. Osynyń nátıjesinde áıel jesir qalatyn bolady:

Buǵan deıin osyndaı tamasha qısyndy eshkim de aıtyp kórmegen edi!

Keshke Perımohon Omaǵa bardy, jaqsylap turyp jazasyn berdi.

− Endi seniń shamla kıýiń ǵana qaldy! Al sodan keıin meniń qatynym qulaǵyna qaryndash qystyryp alady da, keńsege tartatyn bolady! − dep keketti.

Oma onyń ne aıtyp otyrǵanyn jaqsylap túsine almady. Ol Perımohon jazǵan maqalalardy oqyp kórmegendi, sol sebepti ajýa-mysqyldy onshalyq sezine de bermeıtin. Degenmen qatty jábirlenip, jylamsyraı berdi.

Osy áńgimeden keıin ol uzaq ýaqyt eshteńe jazbaı ketti.

Alaıda kúz kúniniń tańǵy bir shaǵynda bir qaıyrshy áıel tereze aldyna kelip Agamona ánin shyrqady. Tereze jaqtaýyna súıengen Oma únsiz tyńdady. Ol ońasha edi, qońyrjaı kúz kúni nur tógedi, Oma óziniń balalyq shaǵyn eske aldy. Onyń ústine Agamona áni aıtylǵan soń ol endi shydaı almady.

Oma án shyrqaýdy bilmeıtin-di, alaıda jazyp-syzyp, oqı bilgen soń estigen ánderin jazyp alýdy daǵdyǵa aınaldyrǵan bolatyn. Sonda án bilmegeni de onsha kemdik bolyp sanalmaıtyn

Tereze aldyndaǵy qaıyrshy ánin soza berdi.

"Qulynym meniń qaıdaǵy?

Dep anasy zarlady.

− Kele ǵoı kúnim, kele ǵoı,

Aq sútimdi eme ǵoı".

— Degende, qolyn sozady

Anasyna balasy.

Qashan meni, anashym,

Qaıtaryp úıge alasyń.

Omanyń qam kóńili bosap, kózine jas keldi. Ol ánshini urlanyp qana shaqyryp aldy da, esikti japty, sodan soń áripterdi marjandaı tizilte otyryp óleńdi kóshirip aldy.

Alaıda úsh qaıyn sińli bul urlyǵyn da kórip qalǵan edi, sanyn shapalaqtap qýana aıqaılady.

− Boý-dıdı, seniń ne istep jatqanyńdy biz munda kórip turmyz.

Oma esikti ashty da júgire shyqty, jalyna bastady.

− Kúńiń bolaıyn, eshkimge tisterińnen shyǵara kórmeńder endi, men qaıtyp endi qolyma qaryndash almaımyn!

Osy sátte Tılokomondjorıdiń dápterge ańsary aýyp turanyn baıqady ol Dápterdi Oma keýdesine basyp aldy da júgirip ketti.

Qaıyn sińlileri kúsh jumsamaq ta boldy, biraq odan da túk shyqpady. Aqyry ózderiniń aqyldy aǵasyn kómekke shaqyrdy.

Perımohon keldi, tósekke syzdana otyrdy...

− Ákel dápterińdi,− dep túıildi kúıeýi. Jarlyǵynyń oryndalmaı jatqanyn kórip daýsyn zoraıta tústi.

− Ber dedim ǵoı.

Oma dápterdi keýdesine basyp kúıeýine jalyna qarady. Perımohon tartyp almaq nıetpen ornynan turdy, Oma dápterdi jerge tastaı berdi, ózi de betin qolymen basqan kúıi edenge qulap tústi.

Perımohon eńkeıip dápterdi kóterdi de daýystap oqı bastady. Oma edenge jabysyp aldy. Al úsh qyz syqylyqtap kúle berdi.

Sodan qaıtyp Oma ol dápterdi kórgen emes.

Perımohonnyń ózinde de sheneý, mysqylǵa toly dápteri bolatyn. Biraq amal ne, ony tartyp alyp, qurtyp jiberetin eshkim bolmady.

Aýdarǵan S. Shaımerdenov

---