InfoHub Logo

Aqyndar týraly eń bedeldi pikir: «Kúlúbú-sh shýárá hazáınýllah».

Ash-SHarıd esimdi bir sahaba jazǵan: «Bir kúni meni Haziret paıǵambar shaqyryp alyp, «Biletin bolsań, maǵan Ýmaııa bın Ábý-s-salttyń bir jaqsy jyryn oqyp bershi» dedi. Maqul dedim de oqydym. «Oh, ne degen ǵajap, taǵy oqyshy!» dedi. Men de oqı berdim, sóıte-sóıte júz báıitti aıtyp shyqtym. Rasýlalláh (S. G. A) «Adamdardyń arasynda musylmanǵa eń jaqyny aqyndar shyǵar» dedi. Keıin ol «Aqyndardyń júregi Allanyń qazınesi — dúr» degen baılam jasady». Árıne, «Kúrishtiń arqasynda kúrmek te sý ishedi». Kez kelgen kisiniń qolynan qatty namystanǵanda, qatty qýanyp ne nalyǵanda nemese qatty qoryqqanda eki aýyz jaısań óleń shyǵarý kele beretin qazaq «keme kelse, qaıyqty sýdan shyǵarýdy» keshege deıin umytyp kórmegen. Sebebi «kúrishti kúrmekten aıyra bilgen»...

Qazir jalǵyz óleńde emes, basqa salalarda da álgi «aıyra bilýdi» sál-pál umyta bastaǵandaımyz.

Aıtýdyń jóni osy eken dep, nebir qasıetti uǵym, nebir salmaǵy aýyr sózdiń barlyǵyn aıta-aıta, arzandatyp, aqjem etip aldyq.

Saýdaıy men sappastyń aýzynan shyǵyp, atqamineri men «arqa súıerine» qaraı baǵyshtala beretin esepsiz qolpashty estip, jaýyr bolatyn qulaq sorly mıǵa mynadaı saýal qoıady: «Sory qalyń bola ma paıǵambary kóp eldiń?!». Resmı, resmı emes turǵyda qazaqy paıǵambarlyq dárejege ózimiz, myna biz kóterip qoıǵandardyń az emestigi belgili. Endeshe, «paıǵambarlar halqy» bolsaq, álemge úlgi-ónege úıretpeı neǵyp júrmiz? Eń bolmasa, álem ádebıetine...

Farıza apamdy, onyń jańa kitabyn maqtaǵym kelmeıdi.

Ony bopsa madaq, bos sóz, jortaqy joralǵyǵa qıǵyń kelmeıdi... Ásirese, qazir qulqyn men qursaqtyń, órisi tar oımaqtaı «meni» bar, kózi joq qýys keýdeniń qajeti men azyǵy adam aıtqysyz qymbattap, adamdy ańnan ajyratyp turatyn asqaq dúnıe — rýhanı dúnıeniń qadirine jetip, qasıetteýshi azaıǵan, sol sebepti de jalǵan paıǵambar men jasandy put kóbeıip, «ol kisiler de myqtasa bizdeı-aq shyǵar» deıtin mysyqtyń jolbaryssynǵany sekildi, kim kóringen tólesip, qazybeksip, áıtekesip... abaısyp, buharsyp, mahambetsip... ahmetsip, gıl-gameshsip... — bolǵansyp — jatqanda.

Dál sony Ol qajetsinip te otyrǵan joq.

Biz biletinde musylmanshylyqty Alla adamdarǵa tańbaǵan, paıǵambaryna «Olarǵa aıt!».. — degen: dinine uıysa — óziniń baqyty men adamı asqaqtyǵy, uıymasa — sorly bolyp ótýge keliskeni. Qurandaǵy «Kózderiń bar — kórmeısińder, qulaqtaryń bar — estimeısińder!...» degen Allahýlyq nalys, keıis adamzatqa jany ashyp, soǵan kúıingen, biraq, «...múmkin, kóshin túzer...» degen úmitti alańdaýshylyqtan týsa kerek. Shynaıy poezıanyń mısıasy da solaı. Farıza sol shynaıylar tobyna baıaǵyda engen.

Farızanyń úzdiksiz bıiktegen Óleń álemine ár qaıta oralǵan saıyn, ónerdiń, poezıanyń «paıǵambardan sál tómen, patshalardan kóp joǵary» ekenine taǵy bir kóz jetkizgendeı bolasyn.

Onyń poezıasy — myna qysqa jalǵannan birdeme dámetetin, qolyna birdeme yrymdap ustatsań, rahatqa bólenip, manaýrap, kózin jumatyn, sol kóz jumý arqyly adamǵa kerek arzan aldanysh emes, kúrdeli baqyt pen asqaqtyqty kórýden, soǵan umtylýdan qalatyn bókene, qortyq sananyń qýanyshyndaı táttilik, dámdilik, aıtqyshtyq, «aıyz qandyrǵyshtyq» emes. Farıza poezıasy — «ıt tirlikpen»qosylyp, ıt bop úrýge deıin tómendeı alatyn qaýipti múmkindigi bar pendeliktiń esine adamdyq asqaqtyqty salatyn, tánniń emes, jannyń týberkýlezin emdeıtin poezıa. Baǵzyda Asanqaıǵy:

Munan soń qıly-qıly
zaman bolar,
Zaman azyp, zań tozyp,
jaman bolar,
…Ol kúnder qaraǵaıdan
shaıyr keter,
Hannan kúsh,
Qaryndastan qaıyr keter…

— dep ýaıym aıtqanǵa uqsas myna zamannyń aqyrynda nan da, dúnıe de túbi jetisip keter, biraq bárimiz ishimizden bilgenmen, syrtymyzǵa shyǵarýǵa táýekel ete bermeıtin uly qaýip — týberkýlezdiń sımptomdaryn sezdire bastaǵan sana men jan keseli.

Múmkin, maǵan qalam ustatyp otyrǵan maqsat ta sol keseldiń anyq eminiń biri — Farıza poezıasyn ony qadirleıtin halyqtyń esine jáne bir salyp qoısam degen úmitti alańdaýshylyq shyǵar.

Saltty qurmetti Farızaǵa úkimet te, halyq ta kórsetip jatyr. Degenmen, Aqtamberdi de, Aıaz Betbaev ta baspasóz ben basqa sóz arqyly qazaqqa birdeı dárejede nasıhattalyp jatqandyqtan, halyqtyń basym kópshiliginiń shynaıy, qudiretti poezıa týraly, aqyn týraly túsinigi arzandańqyrap ketti — ol úshin uıqasqan sózdi bas-kózsiz tópeı beretinniń... nemese ártistik qasıeti basym óleńshiniń bári — aqyn, mańdaıyna «Qazaǵym — halqym!» degen uran jelimdep alǵannyń bári — paıǵambar. Qudaıdyń ózi bergen talantty saýda-saıasatqa jaldap, ákesi joq qazaqqa «ákeńmin!»... dep, sodan pendelik ıgilik kórip júrgender de, shúkir, tabylady...

Sony oılanǵanda ǵana, bir qaraǵanǵa ózimiz sekildi adam bolǵandyqtan onsha tańdanyp, tabyna qoımaıtyn, biraq aqyn, jalpy jazýshy degen túsinikti asqaq ustap kele jatqan sanaýly toptyń baryna toba aıtyp, qadirin sezinesiń. Es tutasyń. Estutarlaryńnyń da keıbiriniń qonǵan arýaqty ustaýǵa myqtylyǵy jetpeı, saýdaǵa salamyn dep nalasyna qalyp, jazasyn alaryn bile bermeıtin keıbir arýaq qonǵandar sıaqty ońa bastaǵanyn taǵy oılaısyń… Myna zaman ózgeden buryn myqty dep pir tutyp júrgenderimiz úshin úlken syn boldy — kóbisi «zamanǵa kúılep», bolmysynan tanyp, boıaýyn ońdyryp aldy. Sol ońǵaq shirkinniń «ádebıettiń quny ketti» dep elden buryn zar ıleıtinin qaıtersiń...

Osyǵan, osy qatal talapqa saısań da baıaǵy qudiretinen tanyp, bıiginen túspeıtin az tulǵanyń aıqyn bireýi — Farıza.

Gazet jazyp, radıo aıtyp, atyn áıgilemese, paıǵambardy da tanymaıtyn, qulaǵyna ǵana, «jurt aıtsa...» (Abaı) ǵana senetin qazaqy oqyrman kimdi áýlıe tutpaı jatyr: «ádebı úkimettiń» adamdary qoldaǵan, qasyna bastyq ertip júrgenniń bárin qoshemetteıdi.

Al Farıza óleńderi halyq júregine o bastan-aq kedergisiz, qosymsha kómeksiz enip, eldiń ortaq enshisine aınalyp ketken. Munyń syry da qupıa emes — Farıza ádebıet deıtin ulyq álemge kelgeli onyń týa degdar, týa asqaq, jarty túıir jasandy boıaýy joq, bıik rýh pen órshil namysqa toly óleńderi dúnıeden sáýle, izgilik, rýhanı bıiktik pen jasandy boıaýsyz sulýlyq izdeıtin qazaq sanasyna berik uıalap, halyq keýdesiniń tórinen oryn tapty.

Bul týraly jazylyp ta, aıtylyp ta júr. Biraq, áli tolyq qalyptaspaǵan, «orystar osylaı deıdi, bizde solaı aıtyp kóreıikten» ári asa qoımaǵan syn kináli me, keshegi tiri óleńdi óli ramaǵa qamap, teorıa jasaǵan, óz degeninen árini kóre almaıtyn ádebıettaný kináli me, áıteýir, qazaqy maqtaý qur tańdaı qaǵý men aqynǵa «otty... jalyndy... qulager... tarlan...tarpań...» t.t. sıaqty anyqtamalar tirkeýden ary aspaıdy da, aýyzǵa ilingen aqynnyń barlyǵy birdeı degen qate, tar túsinik qalyptastyrdy. Bárimiz shýlaǵanymyzben, daryndynyń árqaısysy nesimen myqty ekenin asa baı qazaq poezıasynyń konteksinde alyp qarap, anyqtaı qoıǵan joqpyz. Sosyn da aqyndardy fýtbolshydaı nómirlep, kimniń kóbirek gol soqqanyn sanaımyz… Bul, endi, ádebıettanýshylardyń jumysy — ol jaqtyń da kúrishi men kúrmegi áli ajyraǵan joq, sondyqtan áıteýir ádebıetti áńgime etkenniń bári — kandıdat, keıde tipti...

Kontekst demekshi, Farıza qazaq poezıasyna kelgen kez — qazaq óleńiniń jańa sapaǵa aýysyp, bir-birin esh qaıtalamaıtyn, bir-birin esh tómendete de almaıtyn aqyndar shoǵyrynyń ádebıettegi óz esimin alańsyz tanyta bastaǵan kezeńi. Muqaǵalı, Jumeken, Tólegen, Qadyr, Tumanbaı, Muhtar (Shahanov), Saǵı, Ótejan, Tóleýjan, Zeınolla (Shúkirov), Beken... Buǵan Ábdilda, Ábý, Ǵafý, Syrbaı... basqa da aǵalar urpaǵyn qosyńyz. Farızanyń ózi «asaý tolqyn» ataǵan qanjyǵalas ini-sińlileri Aqushtap, Kúlásh, Iranbek, Jarasqan, Israıl, Jumataı... Buǵan onyń bizben — Ulyqbek, Esenǵalı, Serik (Aqsuńqaruly), Baıbota, Tynyshtyqbek, Ábýbákir, Gúlnár (Salyqbaeva), Ertaı, Shámshıa, Svetqalılarmen, bizdiń inilerimizben zamandas ekenin qosyńyz. «Ózi bolǵan qyz tórkinin tanymaıdy» degenge saıyp ketpesek, «biz qoınynan shyqqan ujymdyq shekpenniń» qundyz jaǵasy osy Farıza. Biraq, bul ózge áńgimeniń enshisi.

Farızanyń myqtylyǵy nede?

Bul saýalǵa jaýaptyń eń durysy — onyń óleńderin oqý da, bylaıǵy álemmen salystyrý. Sonda onyń qazaq poezıasynda ǵana emes, álem poezıasynda tulǵalyq dárejege kóterilgenin, onyn tvorchestvosynyń ulttyq muraǵa — ult, memleket maqtan etetin muraǵa aınalǵanyn sezinýge bolady. Árıne, tákappar álem bizden dúnıetanymy, kóziniń qıyǵy ózge álem Bahyt Kenjeevti tóbesine kóterip máz. Ol endi, bizdiń sharýa emes...

Uly Óner de Alla tabıǵattas — árkim ony áli, rýhanı boıy jetkenshe kóredi. Aqyn bolam nemese boldym deýshi kóp te, Aqyn az bolatyny sondyqtan. Qortyq sana-túısik úshin qoly jetpegen bıik — Qudaı. Al Qudaı degenimiz sheksiz túsinik, oı-sanańyzǵa, sezim-túısigińizge laıyq asqaqtaı beredi.

Farıza óleńge o bastan eshkimge uqsamaıtyn kúrdeli de qudiretti bolmyspen, tulǵaǵa tán tutastyqpen keldi. Ómirge tek ózine ǵana tán kózben — sezim, júrek kózimen qaraý, bıiktikti ózine tán, erekshe bolmyspen sezinýden týyndaıtyn poezıanyń osyndaı biregeı qubylysy onyń tvorchestvosyna úńile bilgen kisige ǵana sezilmek.

Jetpisinshi jyldardyń basynda qalyń elge úni estile bastaǵan Farıza poezıasy syrtqy pishin, ishki-syrtqy yrǵaq, úılesim, óleńdi oqı bastaǵanda júrekke ǵana estiletin ishki áýez-áýen sıaqty basqalar uzaq ıgeretin, biraq poezıanyń álippesi sanalatyn alǵysharttarynyń ereksheligin bylaı qoıǵanda, óleńde beınelenetin obektiniń buryndary eshkim kórmegen qyrynan kórinis berýimen, emosıalyq asaýlyq pen jigerge, ishki sezim naızaǵaıyna toly ásire qyzylsyz, tabıǵı ómir boıaýynan turatyn, semserdiń jarqyly men qıaldaǵy ǵajaıyp baqtyń sulýlyǵyn qosyp kórsetkendeı tosyn symbat somdaýymen tańdandyratyn jańa bir álemniń bar ekendigin pash etti. Kóziqaraqty ǵana aıyra alatyn jattandy sezim men úıretindi úılesim, eń bastysy — «óleń, aqyn osyndaı bolýy kerek» degen bákene uǵymnan týyndaıtyn ásire qıalılyqtan, kitabılyqtan, jasandy, ǵumyry qysqa aıtqyshtyqtan Farıza óleńi aýlaq, bıigirek turdy.

Tulǵalyq bolmysqa kóteriler shynaıy daryn qashan da osylaı — Poezıa deıtin asqary men asqaǵy jetkilikti uly álemdi jańa bir qasıetpen baıytyp, onyń buryn bolmaǵan jańa bolmysyn, uly múmkindigin ashady. Sol qudiretke Farıza da ıe ekeni daýsyz.

«Qyzsha kıingen Mahambet» deıtin ol týraly ózin de, sózin de arzandatyp kórmegen áıgili metr Asqar Súleımenov. Ol týraly, menińshe, tańdanbaı, súısinbeı aıtqan qalamger, eń bastysy, oqyrman joq-aý deımin.

Farıza óleńińde qarapaıym nárseniń ózi asqaqtap sala beredi, al ásire qyzyl ómirdiń óp-ótirik jylaǵansyp, kúlgensýi, túsingensýi men súısingensýi Ǵaziretáliniń qylyshyn kergendeı súmireıip qalady. Onyń eki sebebin ǵana baıqaımyn: birinshisi — tereń de asqaq seziný — túsinýden týatyn aqıqat, ekinshisi — beısharalyq pen pendelikten joǵary turatyn rýh kúshtiligi. Álem poezıasynyń aqty-qarasyn aıqyn aıyryp, adamzatqa ortaq rýhanı ıgilikterdi boıyna sińirgen Farıza men qazaqtyń eń ozyq rýhanı asylyn boıyna sińirgen Tomırıs tektes qazaq qyzy Farıza qosyla kelip, kemshini joq, keremet aqyn Farızany somdaǵanǵa uqsaıdy.

Mende bir tolǵanys bar
(keıde ózim de túsinbeımin)
daýyl kúngi darıanyń kúshindeı bir...
... Ózim sonda tutas bir ǵasyrdaımyn,
júrgendeımin jarqyldap qasynda Aıdyń,
Marǵaý, beıjaı dúnıeni silkindirip

bir tań qylmaı men, sirá, basylmaımyn... — dep bir kezderi ádebıetke erkin kirip kelgen jas darynnyń, sol ot, sol ekpin men tekti tákábbarlyqty sál de báseńsitpeı búginge jetip, erteńge bettegen uly jolynda bir ózi ǵana «bir eldiń murasy» bolarlyq ózgeshe bir álem — Farızanyń poetıkalyq álemi dúnıege kelip, máńgilikke bettedi. O basta-aq, Jantoly, Jibek, Aqbóbek atynan sóılegen Farıza keıin qazaq álemine ortaq Sara, Maıra, taǵy basqa ıdealdyq esimder ǵana emes, Mahambet te, Vııon da, negr qyzy da, bir top qazaq aqyndary da, Dosat ta, essiz ǵashyq bozbala da, tákábbar da, názik qyz da, ana da, dala da, júrek te, batyr da, tipti... pende de «bolyp sóılep» berdi.

Rýhy kúshti Óleńniń qudiretimen sezimder, ishki álemder ensıklopedıasyn jasady, ıdealdar galereıasyn ornatty.

Munyń ózi ádebıette bar ádis bolǵanymen, osynsha sezimder álemin birinshi jaqtan sóıleıtin aqyndyq «menge» árkim óz álinshe syıǵyzady, ol — álgi aıtqan Qudaı men sana arasyndaǵy qashyqtyqqa qatysty sharýa. Aqyn qudiretiniń qajet tusy da, meılinshe kórineri de osy. Ańǵal oqyrman Sara nemese Mahambet osylaı degen eken dep túsinse meıli, Farıza somdaǵan ıdealdyń bári bir ǵana sonyń poetıkalyq «meni» bolyp, Farıza ǵana bolyp asqaqtaıdy, adasýy men ókinishi kóp adam — pendeni bıikke, naǵyz adamǵa tán asqaqtyqqa, tazalyqqa, ar men namysqa shaqyrady, kózqaras pen senim túıinderin batyl da aıqyn minezben sheship beredi. Áıgili

«Áıeldiń monologynda»:
… Biraq óziń aınydyń,
umyttyń da jastyqtyń jumaq
kúnin,
sen mysqyldap, men — bolsam
jylap turdym.
Ómir atty burqanǵan darıaǵa
burymymnan ustap ap
laqtyrdyń...
Seniń ot qushaǵyńda
ardan attap, qaldyrdym
páktigimdi,
lázzatqa batyrǵan aq túnimdi.
Aıyrdym men aıaýsyz endi kımes
aq kóılekti tigilgen sátti kúngi...
... Men kináli emespin ar aldynda
Qudaıyń da keshedi tap munymdy!

— dep keletin joldar almas qanjardaı aıaýsyz aıtylyp, yrjańshyl aqymaqqa es kirgizbeı me! Túrmedegi Aqbóbektiń:

Seltıgen sary!
... tirileı seniń qushaǵyńa enben,
jún erin,
Aıý moınyńa asyla almaıdy
Qaıypty oraǵan bilegim!
Asqaqtyǵym asyp, ashýyń qyssa,
jaryp je

jabaıy qyzdyń júregin! — deıtini nemese qazaq ekeni múmkindik týǵanda ǵana esine túsip, daýryǵysyp jatqandardyń oıyna da kelmegen ulttyq ashý-yzany birde negr qyzyna, endi birde taǵy bireýge jorta tańa otyryp, qylyshpen shapqandaı etip aıtqany, keshegi zamannyń kezinde-aq ádilet pen aqıqatty (jeke ómirden saıasattarǵa deıingi) batyl jaqtap, erlik pen órliktiń perzenti bop qalǵany Farıza álemi áli zamanymyzdyń iri tulǵalarynyń biri etkenine eshkim kúmán keltire qoımas.

Farıza álemi — áli ózimiz syryna tereńdeı qoımaǵan, biraq aıtýlylardyń biri bolyp qazaqpen birge máńgi jasaıtyn álem. Ony aıtyp uqtyrýdy mindet etpedik. Farıza somdaǵan Maıranyń bir monologynda:

... taǵdyr ǵumyr keshtirmeı malsha maǵan,
kemtar etpeı, kende etpeı ar-sanadan
ómir bitti.
Men keshken sáttiń birin

Sezine almaı ótedi qanshama adam?! — degen joldar bar. Osy asqaq ıdeal men adam qyzyǵarlyq taǵdyr Farızaǵa o bastan ómirlik murat bolsa, endi Farızanyń ózi, óz álemi, aqyndyq taǵdyry keıingi sanaly ul-qyzǵa, kúni erteńgi qazaq halqyna ıdeal bolyp otyr.

Báńgi bola jazdaǵan qoǵamnan kúni keshe shyǵyp, áli es jıyp, etek jaýyp úlgermegen sábı minez halqymyzǵa ulttyq ıdeologıa izdep jatqan myna almaǵaıyp zamanda qazirgi jas-káriniń bárine qajet muranyń biri, biregeıi — Farızanyń poetıkalyq álemi, ol somdaǵan ulttyq lırıkalyq keıipkerdiń asqaq, qaısar, namysty, tekti beınesi.

Erkek pen áıeldiń jolyǵa salyp, jata ketetinin mahabbat dep, aqshaǵa Otan da, adam da, jan da, tán de satylýy múmkin ekenin — pragmatızm dep, baýyryna jany ashymas qaıyrymsyzdyqty — ındıvıdýalızm dep, oı-sanańdy bılep alyp, semiz qul etýge janyn salyp jatqannyń aldarqatqanyn jaqsylyq dep... adasa bastaǵan jastarǵa, keshegisin umytyp, kerenaý tartqan óz halqyna degen senimi men úmitinen ajyrap, rýhanı aljýǵa burylǵan keıbir úlkenderge... sol Farıza álemi — jan men rýh týberkýlezin emdeıtin poezıa jazbaı tabysyp, janynda bolǵaı.

1997 j.

---