InfoHub Logo

1986 jyl. Erte kóktem. Qazaqstan Jazýshylar Odaǵynyń kezekti toǵyzynshy sezi shaqyryldy. Bul kezde kenje qyzym Aqmaraldy jańa bosanyp, birese ózim, birese balam aýyryp qatty qınalyp júrgen shaǵym.

Ońtústik Qazaqstannyń oblysaralyq Jazýshylar bólimshesinde májilis shaqyrylyp, sezge delegattar usynylypty. Áriptesterim úlken senim artyp meni de saılapty.

Sezge júrer kún jaqyndaǵanda bólimshe bastyǵy Marhabat Baıǵutov telefon soqty.

— Sezge júreıik dep jatyrmyz. Jas balań bar, sen bara almaıtyn shyǵarsyń...

— Sender májiliste delegat etip saılaǵanda mániń kishkene balaly ekendigimdi eskergen bolarsyńdar. Tyńda, Marhabat, men qaıtken kúnde de sol sezge qatysýǵa tıispin!

— Qalaı barasyń? Balańa kim qaraıdy?

— Sen qaraısyń,— dedim qyzýlanyp. — Kúrishshi, mehanızator nemese shoshqashy áıel delegat bolsa, onyń jónin tabar edińder, sonda aqynnyń atqarar roli álgilerden kem be? Meniń balaly bolýyma baılanysty kómekshiniń retin qarastyryńdar! Marhabat sasaıyn dedi.

Sonymen, sezge attanatyn kúni balamdy kóterip, medısına ınstıtýtynda oqıtyn sińlimdi ertip vokzal basynan tabyldym. Balam nebári tórt aılyq. Ol kezde Odaqta jumys ta, jumys isteıtin adamdar da bar edi. Meniń jáıli orynǵa ornalasýyma da, balamdy mezgilimen tamaqtandyryp turýyma da jaǵdaı jasalyndy.

Sıez júrip jatty. Aıtys-tartys, qyzylkeńirdek daý-damaı. Sol kezdegi Jazýshylar Odaǵynyń birinshi hatshysy Oljas Súleımenov óz baıandamasynda Prezıdıýmda otyrǵan Ábdijámil Núrpeıisovtyń kózin baqyraıtyp qoıyp, onyń shyǵarmalaryn irep jatty. Núrpeıisovtyń oǵan qarsy emosıalyq shabýyly...

«Iapyr-aı, — dedim ishimnen, — jazýshy tabaldyryǵyn jańa attap kele jatqan biz sıaqty jas «perilerge» myna sıeziń bereri bar ma ózi? Keleli taqyrypta áńgime bolady, búgingi tańdaǵy qalamgerlerdiń tvorchestvolyq potensıaldy turmys-tirshiligi jaıynda sóz aıtylady degen oıym — aıdyndaǵy bos qaıyqtaı, qalqyǵan kúıi qala berdi.

Osyndaı oı qushaǵynda otyrǵanymda, minbege aqyn Farıza Ońǵarsynova kóterilip keledi eken. Endi aqyndar týraly aıtylatyn boldy dep, ishimnen bir marqaıyp qaldym.

İri de ótkir sóıleıtin apaı tyńdarmandy birden ózine baýrap aldy. Pikiri de, oıy da aıqyn. Dáleldi. Alys mekenderde shetqaqpaı kórip júrgen aqyn qyz-kelinshekter jóninde júrek-jardy lebizin bildirdi. Olardyń atyn atap, túsin tústep te berdi. Biraq meniń esimim atalmady. 2-3 kitabym jaryq kórip, baspasóz betterinde jıi jarıalanyp júrgen esimim nege ataýsyz qaldy? Nege? Tipten men sıaqty adam ómirge kelmegen de, bolmaǵan da sıaqty.

Úzilis kezinde qyzdar foede qyzý áńgimelesip turdy. Aty atalǵandar jabaǵy júni kóterilip, bizdeı «shybyn-shirkeılerge» mańǵazdana qaraıtyndaı. Dál osyny kútkendeı-aq, janyma jaqyndaǵan bıazy minezdi, talantty aqyn Kúlásh Ahmetova:

— Túý, Hanbıbi-aı, sonsha jerden emshektegi balańmen, tósińnen sútiń sorǵalap kelgende, seniń atyńnyń atalmaı qalǵany ókinishti-aq, — dedi.

Terime syımaı tyrsyldap turǵan maǵan osy sóz qamshy boldy ma, sútimdi qaıdam, eki kózimnen jas parlap-aq ketti.

Keshke qonaq Úıde shaǵyn semámyzben otyrǵanbyz. Almatynyń sabylyp júrgen qalamger jastary aýyldan kelgen áriptesteriniń qal-jáıin bilmek nıetpen bólmeden-bólmege súńgip júrgen. Bir toby maǵan da keldi.

— Náresteniń baýy berik bolsyn, Han apa! Bul bala tarıhta qalatyn boldy. Sıeziń qyzy boldy. Tusaýyn kesip jibersek qaıtedi, — deıdi aqjarqyn nıetpen.

— Rahmet, rahmet!

— Túý, Han apa, — deıdi biri erkelegen syńaı tanytyp, — ersiz ǵoı ersiz! Ótken kúzde, Farıza apaı ulyn úılendirip toı jasaǵanda, aı-kúnińiz jetip otyrsa da sonsha jerden kelip, ishinde bolǵanyńyz-aı. Sonda sizdi bosanyp qala ma dep qatty qorqyp edim, — deıdi jaqyn jansyp.

Qazaqqa áńgime kerek. Bireýdi bireýge aıdap salǵanda aldyna jan salmaıtyn halyq emespiz be?

Shyny kerek, sol sapardan renjip oraldym. Úıge kelgen soń da baıyz tappaı, jaqsy kóretin kitaptarymdy qaıta paraqtaımyn. Farıza apaıdyń sońǵy kitabyn qolyma aldym. Oqı túsemin. Ne degen oı, ne degen sezim! Tapqyrlyǵynda, sózderdi orny-ornyna qoıa bilýinde min joq! Renishim men ókpem ádemi sózderdiń arasyna kómilip joǵala berdi, joıyla berdi... Sońy saǵynyshqa ulasty.

Arada biraz ýaqyt ótti. Farıza apaı Shymkent jaqqa jolaýshylap kelgen eken, úıge telefon soqty. «Ýaqytym bolsa soǵa ketemindi» qysqa qaıyrdy. Qaharly qystyń kezi. Esikten apaı kirip kelgende sup-sýyq aýa qosyla kirdi. Ol sýyqtyń qaı sýyq ekenin ańǵara almadyq.

Azdan soń máre-sáre qalypqa endik. Úlken qyzdarym da, júgirip júrgen Aqmaralym da apaıǵa jaqyndap, ishtarta bastady. Apaı óte balajan eken. Balalardyń men bilmeıtin oı-tanymdaryn dóp basyp, úlkenderiniń klastas qurbylaryna, kishkentaıymnyń tájirıbeli tárbıeshisine aınalyp ketkendeı...

Ara-tura menimen áńgimelesip otyrdy. Osynda turatyn úlkeni, kishisi bar, qolyna qalam ustap júrgenderdiń árqaısysyna jeke toqtap, olardyń jaǵdaılaryn táptishtep suraıdy. Beıne bir aǵaıyn-týǵanyna tórkindep, baýyrlarynyń syryna qanyqqysy kelgen uzatylǵan qyz sıaqty.

Ózi suraǵan soń, ózin aqynmyn dep júrgen bir áıel balasynyń maǵan jasaǵan qıanaty jáıli aıta bastap em, apaı tyńdamaı tastady.

— Sen ýaq bolma! Ondaı áńgimeni aıtpa! Sen kim? Ol kim? Seniń basyńda — úıiń, qasyńda — baıyń, baýyryńda — balań, sóıte tura qolyńda — qalam! Ol baıǵusta osynyń biri bar ma? Adam balasy ózgeden nesi artyq, nesi kem ekenin baǵamdaı bilgeni lázim! Qolyńnan kelse ondaılarǵa kómektesýge tyrys. Kómektes! Bir kezde óz kemshiligin ózi moıyndaıtyndaı bolsyn!

Taǵy da tyǵylyp qaldym. Eshteńe dáleldeı almasymdy sezdim de, asúıge qaraı kettim.

Meni ursyp tastaǵany — esi kirip qalǵan qyzdaryma qalaı unaı qoısyn. Olar da oryndarynan turyp, ydys-aıaqtardy jınap, jýyp-shaıa bastady. Apaı jalǵyz qalmasyn dep, qonaq bólmege qaıtadan kirip otyrdym. Ashýy áli basylmapty.

— Otyrysyn qaraı qal! Qurttaı balalarǵa ydys-aıaǵyn jýǵyzyp, — dedi.

— Qyz balalardyń úırengeni ózine jaqsy, — dedim, men de qarap otyrmaı.

Apaı ornynan turyp ketti. Otyrǵan jerimde sopaıyp áli otyrmyn. Apaı kórinbeıdi. Qaıda ketip qaldy eken dep, bólmelerdi tintip shyqtym. Asúıge bas suqsam, ydys-aıaqtardy ózi jýyp jatyr. Betimnen otym shyqty.

— Apa, ákel, ózim-aq jýam ǵoı.

— Bar, demal. Jas balań bar, sharshaıtyn shyǵarsyń, — dedi daýysy jumsaryp. Sózinde kekesin de, zil de joq.

Meniń apaımen betpe-bet kezdesýim bir bul emes. Talaı kezdeskem. Talaı jylaǵam. Talaı jubanǵam.

Áıtpese:

Sezedi ishim, meni asa unatpaısyń,
Jebemeısiń. Nemese qulatpaısyń.
Jeti ózen bop keýdemnen qashasyń da,
Jeti kól bop qaıtadan turaqtaısyń...
Syılastyqtyń qol jetken máni bar ma?
Kónbis kóńil — qýanar, qamyǵar da...
Úmit jibin úzdirip, túńildirip

Jáne ózińdeı jalǵar jan tabylar ma? — dep jazbaǵan da bolar ma edim?

Betpe-bet kezdesýim bir bul emes deýimniń sebebi bar. Qoly qalt ete qalsa, eshkimge aıtpaı-aq «men kele jatyrmyn» dep eldi shýlatpaı-aq, oıda-joqta bir soǵyp ketetini bolatyn. Keıde «aldyn-ala aıtpaısyz ba, daıyndalatyn edik...» degenimde, eshteńege áýre bolma, bireýlerdi áýre-sarsańǵa túsirýdi janym súımeıdi, deıtin. Keı kóńildengen shaǵynda «osy úıde jaqsy tús kóremin» degeni de bar-tyn. Keıde kelgeninen ketkeni jyldam bolady. Apaı poezben júrgendi onsha unatpaıdy. Birde samoletke shyǵaryp saldyq. Úıindegi (balalary — uly bolsyn, qyzy bolsyn bári apaıdy «papa» dep ataıtyn) balalaryna «papalarynyń» ushqan reısin habarladyq. Arada eki-úsh kún ótken soń telefon bezildep qoıa berdi. Kótersem Qyzylorda oblysynyń ákimi eken. — Farıza apaı sizderge júrip ketti, — dep keletin poezdyń ýaqytyn habarlady.

— Jáı ma eken, — dep júregimiz zyrq etti. Vokzal basynda apaıdyń júzi jarqyn. E, toba, tynyshtyq eken ǵoı, — dep úıge alyp keldik. Esikten kire joldasym Turdyqylyshqa:

— Seni bir ásem án jazdy dep esitip, sony tyńdaýǵa keldim! Jyldam otyr pıanınoǵa, — asyǵyspyn! — degeni bar.

— Qandaı án? — dedi sasqalaqtaǵan Turdyqylysh.

— «Nýrıkamal» deı me ánniń aty?

— Á, á, solaı ma? — dep Turdyqylysh, kúısandyqqa jaqyndaı tústi.

Apaı talantty aqyn bolýmen qatar, mýzykalyq qabileti de bir mýzykanttikinen kem emes. Este ustaý, yrǵaq, áýendi qaǵyp alý sekildi qasıetterine tańqalatynmyn.

Bir ret kúısandyqqa qosylyp oryndap bergen áýenge qanaǵat qylmady, taǵy, taǵy da orynda! — dedi, ánge súısingen apaı. Úshinshi ret oryndaǵanda apaıdyń ózi de qosyla ketti, Án teksti mynadaı:

Aspandaǵy aı ma dedim,
Jastyq shaǵym qaıda meniń?
Júregimdi eljiretken,
Janym, qandaı jaıdary ediń!
Nýrıkamal, kamalym-aı,
Kúndeı ashyq janaryń-aı.
Qolym jetpeı, sózim de ótpeı,

Jaýtańdadym, janaryńa-aı, qaraǵym-aı! . . deıtin qaıyrmasynda apaı, erekshe bir shabytpen qosylyp, ánniń oıdaǵydaı shyqqanyna baladaı shattanyp edi.

— Turdyqylysh!— dedi, — endi basqa án jazbaı-aq qoı! Kompozıtorǵa kóp án jazý mindetti emes, ol báribir bir-aq ánimen tanylady. Ol ándi sen jazypsyń, qutty bolsyn!

Apaıdyń bizdiń jaqqa kelýine baılanysty myna bir nárseni aıtpaı ketsem taǵy bolmas.

Bir joly uly Aıbarmen kelgen, umytpasam, Túrkistanǵa barmaq beti edi. Jolaı bizdiń úıge soqty. Balalar jatatyn bólmeni bosatyp bergenbiz. Ol jaqqa qıa baspaımyz. Balalar bólmesi ol kezde biz úshin qupıa, áskerı aımaqqa aınaldy.

Aıbar, bárimiz qonaq bólmede televızor kórip otyrǵanbyz. Aqmaral 3-4 jasta bolatyn. «It qoryǵan jerge ósh» degendeı, apaı jazý jazyp otyrǵan bólmege qaıta-qaıta bara beredi. Apaıdyń eskertýinen keıin biz balany ol jaqqa jibermeýge tyrystyq. Aıtqanyńdy tyńdaı qalsa, onyń bala bolǵany qanekı! Bir kezde álgi bólme jaqtan Aqmaraldyń bajyldap jylap shyqqanyn kórdik. Sońynda apaı. — Aqmaral, keshirshi, baıqamaı qaldym! — dep, sońynda júr. Bala da kókiregi basylmaı, jylaǵan qalpy bólmeden-bólmege júgiredi. Onyń sońynan ergen apaı «keshirin» qansha aıtsa da jubata almaı júr.

Osy kórinis búgingideı kóz aldymda. Aıǵaı salyp jer tepsingen erke sábı, sońynda býryl shashty, arystan tulǵaly aqyn ana. «Bala kóńili — patsha» degen osy eken. Erke bala da ońaılyqpen raıynan qaıtatyn túri joq. «Keshirmeımin!» deıdi aıǵaılap. Bir mezgil baqyraýyq balanyń ornyna ózimdi qoıyp, tátti qıaldanǵanym da bar...

Qyzyqtyń aldy alda boldy. Balanyń qaı jylaǵany este qalsyn, mamyrajaı ádemi keshte, bas-aıaǵymyz túgel, keshki sháı iship otyrǵanbyz. Farıza apaı áńgime aıtyp, bárimiz uıyp tyńdap otyrdyq. Áńgime taqyrybyn bizdiń shańyraqqa oıystyryp, úlken qyzdarymyzdyń úlgili, ónegeli, kórgendi bolyp ósip kele jatqandyǵyna súısinis bildire kelip, tek myna kishkentaılaryń «shamaly» eken deı bergeni sol eken, Aqmaral julyp alǵandaı:

— Sen óziń shamalysyń! — degeni.

Biz únsiz bir-birimizge qarap, ne kúlerimizdi, ne ursarymyzdy bilmeı qaldyq. Apaı kúlip jiberdi:

— Men adam tanysam, osy bala bir jerden shyǵady. Uryspańdar! Balanyń jasqanshaq, jasyq bolyp óspegeni durys, — dedi. Aqmaraldy janyna shaqyryp, basynan syıpady. Farıza apaı áli kúnge Aqmaraldy «shamaly» dep ataıdy.

Men Almatyǵa jıi bolmasa da, qyzmet babymen soǵyp turam. Astanaǵa barǵan saıyn, aldymda shartqa aınalǵan úsh mindetim bar. Birinshi — Aqbas Alataýǵa bas ıemin. Ekinshi — ózim tiri paıǵambar sanaıtyn, adamgershiligimen, asyl qasıetimen pirime aınalǵan aqyndardyń aqyny, aqyndardyń anasyna aınalǵan Márıam Hakimjanova apama sálem berem. Sosyn... sosyn alpys armanymdy, seksen sezimimdi, úmit pen kúdikke toly toqsan oıymdy ilestirip, Farıza apaıdyń esigin qaǵyp turamyn.

Qazir aqylǵa zárý adam joq. Biraq Farıza apaıdyń eshkimge aqyl oqyǵanyn kórmeppin de, estimeppin de. Keıde amandyq-saýlyq surasýdan árige barmaı, bos qaıtam. Ondaı kezde áıteýir, basy aman, baýyry túgeldigin kórip, kóńilimdi toq sanaımyn.

…Qaltasyna mór salyp, ýaq basshylardyń qataryna qosylýym — sekseninshi jyldardyń ekinshi jartysy edi. Jer-jerde músápir qarttarǵa kómek kórsetetin qaıyrymdylyq Qorlary quryla bastaǵan kez. Negizgi tirek — Máskeýde boldy da, onyń respýblıkalyq, oblystyq bólimsheleri ashyla bastady. Ońtústiktegi bólimsheni basqarý maǵan tıdi de, astanaǵa jıi qatynaıtyn boldym. Jańa jumys óte qyzyq. Dúnıede bireýge kómek berýden, qamqor bolýdan, qaıyrymdylyq jasaýdan asqan is bar ma? Bireýge qajet ekenińdi seziný, seniń de qolyńnan birnárse keletinin bilý — aqyn jandy adamdardy qanattandyryp jiberedi eken. Syrshylmyn-aq! Apaıǵa kelip, kimge qalaı kómekteskenimdi, músápir jandardyń psıhologıasyn, olardyń turmys-taýqymetterin uzaq áńgime etip aıtyp beremin. Meniń bul qyzmetime eshqandaı qatysy bolmasa da, apaı óte bir qyzyǵýshylyqpen, yqylastana tyńdaıtyn. Ara-tura áreketimdi qostap, «durys jasaǵansyń», «solaı etýiń oryndy bolǵan» dep arqalandyryp ta qoıatyn.

Bul taqyrypty qozǵap otyrǵandyǵym — apaıdyń áńgime tyńdaı alatyndyǵy. Unasyn-unamasyn, aıtqanyńdy bastan-aıaq tyńdap bolyp, pikirin sońynan aıtatyndyǵy. Áńgimeni aıta bilýmen qatar, ony tyńdaı bilý de asqan talanttylyqty qajet etetindigine sondaıda kózim jetetin. Ekinshiden, qaıyrymdylyq taqyryby — apaı úshin, eshqandaı qyzmet qulaǵyn ustamaı-aq, ol úshin mekemeniń oryndyǵyn tozdyrmaı-aq istegen isiniń qaıyrymyn kútpeı-aq, jalaqysyz istep kele jatqan kásibi ekendigin keıin túsindim. Apaıdyń kózinen uǵynǵanym — adamdarǵa meıirimdi, shapaǵatty bolý — adamnyń júreginiń túbinen shymyrlap shyǵyp jatpasa, ondaı júrekti Allataǵalanyń ózi áý basta ıip bermese, onda meıirimdi bolyp kóringiń kelgenińniń quny bes tıyn! Farıza apa talaı-talaı jetim-jesirlerge pana bolyp, solardyń jolynda óz sharýasyn jıyp qoıyp, aryp-arshyp, júıkesine salmaq túsirip júrgen kezderiniń de talaı kýási boldyq. Basyna aýyrtpalyq túsip, ómir tabaldyryǵyn qalt basqan nemese ádiletsizdiktiń nysanasyna aınalǵan jandarǵa qamqor bolyp, qanatynyń astyna alyp, «jedel járdemdeı» kúı keshetini - aqyn bolmysyna tán qasıettiń biri dep uqqanymyz jón.

Ózimizden kósh ozyq aqyn jannyń basynan ótkergen ókinish pen renishteriniń qaıta qaıtalanyp shyǵatyny bar. Sondaı sátterde Farıza apa maǵan qarap:

Tosyn tyqqan, úrikpegin tasadan,
Óz bergenin ózi alar jasaǵan.
Qaıyrymym qaıtpady dep, nalyma,
Jaqsylyqty qaıtady dep, jasama!
Júziń — jaryq, janyń — taza ete gór,
Alǵy kúnge umtyla ber, jeteler.
Qıyndyq ta adam tańdap qonady,
Adamnyń da adamy bar, kóterer!.. — dep turǵandaı kórinedi.

Farıza apaı ómirde qatal, qaıtpas, tomyryq minezdi bolyp kóringenmen, qataldyǵy-meıirimdilikke, qaıtpas birbetkeıligi lezde jumsaryp, bıazylyqqa aınalyp, jan-jaǵyna sáýlesin shashyp turatyn tartymdylyqqa saıatynyn kóp kerdik. 1993 jyly Túrkistan jaqtaǵy bir syılastary qazaly bolyp, qaıyrly bolsyn aıtýǵa kelgen. Qaıtar kezinde biz Shymkentten bir top qyzdar aeroport basynan shyǵaryp salýǵa kelgenbiz. Apaıdyń keremet kóńildiliginiń sol bir sát kýási boldyq. Sol sezimimdi apaı mingen ushaq uzap ketkennen keıin bylaısha bildirip edim:

Farıza Ońtústikke tosyn kelip,
(Júre almaı bir-eki kún qasynda erip,..)
Oralǵan Túrkistannan, «qosh aıtýǵa»,
Shymkentte, aeroport basynda edik.
Únemi taǵdyrmenen jaǵalasyp,
Júretin uly aqynnyń — qabaǵy ashyq.
Kúlkisi (ózi sezbes) — jarasyp tur,
ádemi lebizimen aralasyp.
Jyr etip Túrkistannyń qasqa tasyn,
Syr etip — Ánıtasyn — jas botasyn,
— Eń myqty syılyq bolar, nemereme,
Saýrannyń aldym, — deıdi, — tasbaqasyn...
Aqyn-aı! Qýanady, túńiledi…
Kóńili-qabaǵynan bilinedi.
Qosh aıtyp qalýshylar, qorapshaǵa
tasbaqa kórmegendeı úńiledi.
Men de aqyn. Sóz degende joq shydamy,
Maıdalap, keıde, qasqań — oq shyǵady:
— Jerlesim tyrbańdaǵan baǵy janyp,
Kúni erteń almatylyq bop shyǵady!
Qamqor da tabylady astanadan, —
dep, kúldi, tereń oıly, aspan adam.
Qazaqpyz qarashasyn Hanzada etip,
Bolsam dep umtylǵanyn jasqamaǵan! . .
Kúlkiniń astarynan jas kórem de,
Baılyq joq qıalymnan basqa mende.
Turǵanda aýyr oıdyń qushaǵynda,
Ketipti samǵap ushaq tas tóbemde!
Kútpedi, ushaq meni oıda eken dep,
Júr me edim bos keýdeni jáı mekendep.
Oılandym: — Barlyq ıttiń ıesi bar,
Táńiri bórilerdiń qaıda eken? — dep!..

Ómir qyzyq. «Átteń-aıǵa» barmaq tistetetin kezderi kóp-aq, qoı! Sonyń biri — ómirin óleń degen ónerge baǵyshtap, kúndiz kúlki, túnde uıqy kórmeı, qaıtsem elge paıdam tıedimen taǵdyr keship júrgen, áz aqynnyń óz halqynyń aqyny ekendigin bildiretin aıǵaq qaǵazdyń berilmeı júrgeni de sonyń biri shyǵar! Kórip júrmiz qatarlas jatqan, qanattas jatqan ózge elderdiń qyzdaryna degen qurmetin! Men sol eldiń «Halyq aqyny» ataǵy bar biraz kisilerdiń tvorchestvosymen Farıza aqynnyń jazbalaryn salystyrǵan da kezderim boldy. Tanysý barysynda taǵy da qazaqtyń «qalqam-aý, sen qaıdaǵy, men qaıdaǵy» ekendiginiń kýási boldym desem, ony biraz jan moıyndar da, meni túsiner de. Aqynǵa baladaı náziktik pen ańǵaldyq ta jat bolmasa kerek.

1991 jyly qazaqtyń tarlan aqyny Muqaǵalı Maqataevtyń 80 jyldyq mereıli toıy onyń týǵan aýylynda toılanǵany barshaǵa málim de shyǵar. Jer-jerden toıǵa qatysýǵa jınalǵan delegasıa músheleri Almatyda toqaılastyq. Men Farıza apaı otyrǵan mashınaǵa tústim.

Aýdan ortalyǵynda ótken murajaıdyń ashylýyna, basqa da mádenı sharalarǵa qatystyq. Apaı sóz sóılep, óleń oqydy. Toı Shálkóde jaıylymynda jalǵasyn tapty. Shalǵyny shalǵaıyńnan alatyn, adam izi túsip kórmegen jasyl jaılaý babynda eken. Sán-saltanatqa toltyryp, tigilip tastalǵan kıiz úılerdiń kelbeti kóńilińe «qazaq osylaı jasaǵan» degen maqtanysh sezimin úıiredi.

Toıǵa kelgen qonaqtarǵa — aýdany, oblysy, astanasy bar, bárine bólek-bólek arnaıy úıler tigilgen. Bizdiń oblysqa arnap tigilgen úı — ortalyqtan qashyq emes, jol boıyna jaqyn mańda eken. Apaıǵa tigilýge tıis arnaýly úı belgisiz sebeptermen jabdyqtalmaı qalypty da, ol kisini ózine shaqyrýshylar kóbeıip, qashan ornalastyrǵansha janyna erip júrýge týra keldi. Apaı qatty renjidi, «beri júrińiz, beri júrińizben» biraz úıdi adaqtap shyqtyq. Biri de apaıǵa unamady. Unamaǵany úı emes, sol úıdiń ishindegi adamdary bolsa kerek. Ol kisige unaý — dúnıedegi qıynnyń qıyny ekenin bilem. Aqyr sońynda apaıdyń ózi de, biz sıaqty sońyna erip júrgen nókerleri de sharshaıyn dedik. Bir kezde apaı «qaıtamynǵa» basty. Qatty sastyq.

— Apa, — dedim — jáılap, — osy shymkenttikterge arnap tigilgen úıge júrińizshi. Onda múıizi qaraǵaıdaı ákim-qara da, keýdesine nan piser astananyń jazyp-syzǵyshtary da joq, óńkeı jalańaıaq qaratobyr ókilderi.

Shamaly oılanyńqyrap turdy da «júrińder» dep alǵa qaraı aıaq basty. Bizder kóńildenip qaldyq. Kelgenimizde kıiz úıdiń esigi aıqara ashyq tur eken. Kóldeneń júrgen beısaýat eshkim kórinbeıdi.

— Myna jer yzy-qyzy emes, bir tynysh jer eken, — dedi apaı tórge ozyp jatyp. Aıqysh-uıqysh jasaýy, asyp-tasqan baılyǵy bolmasa da, birtoǵa qońyrlyǵymen-aq baqytty shańyraqtar bolady. Bizdiń qazirgi kúıimiz dál sondaı edi. Apaı kirip kelgende jarq ete qalǵandaı bolǵan qara shańyraq ta mańǵazdanyp, árlenip ketkendeı.

Manaǵy ońasha dep qýanǵanymyz erte eken, «Farıza myna úıde» degendi estip, sálemshiler basty da ketti.

Án shyrqaldy. Qazaqtyń qanyna sińgen madaqtaý, qolpashtaýlarǵa da oryn berilip jatyr. Bul kúni osynyń bári de jarasyp turdy. Bul toı — aqyn toıy! Osyndaı kóńildengen sátinde apaıdyń dombyraǵa qol sozatyny bolýshy edi, sol dástúrinen aınymaǵan apaı qara dombyranyń qulaǵyn kúı tartýǵa beıimdep, buraı bastady.

Dál osy kez keremet bir daýyl turǵandaı boldy da, dúbirlegen at tuıaǵynyń dúrsili estildi. Apaı otyrǵan jaqtaǵy keregeni syqyrlatyp, myqty tolqyn soǵyp ótkendeı boldy. Bárimiz abdyrap qaldyq. Shálkódedeı shalǵyn jerde at tuıaǵynyń dúbiri munshalyqty tasyrlamasa kerek edi. Apaı bir dármensiz kúı keshkendeı, maǵan qarap:

— Bul ne? — dep úrke surady.

— Muqaǵalı aǵamyzdyń árýaǵy ǵoı sizdi izdep júrgen, — dedim sabyrly. Bul sózdiń aýzyma qalaı túskenin kúni búginge deıin bilmeımin.

— Solaı ma? — dep apaı, ashyq aýyz baladaı maǵan tónip qalypty.

— Endeshe bul ne? — dep ózine qarsy suraý qoıdym. — Jaraıdy, daýyl turdy-aq delik, al myna at tuıaǵynyń dúrsili Shálkódedeı mıy bylqyldap turǵan jerde qalaısha taqtaıǵa tas atqandaı estiledi deısiz?..

Aqyn júrek sendi de kóndi. Búgingi otyrysta apaı maǵan jyly shyraımen qarap qoıady. Sezimine shań jýytpaı, shynaıy ustaǵan, aqyn júrektiń jan syryna úńile bilgenim úshin, múmkin ózi de oılap qoıǵan sol bir syrǵa ortaqtasa bilgenim úshin be, kim bilsin!

Anda-sanda bolsa da, apaımen saparlas, suhbattas bolǵan sátterden neshetúrli hıkaıalar men shejireler shertýge de bolar. Biraq apaı týraly aıtý da, jazý da qanshalyqty qıyn ekendigin oqyrman jurttyń ózderi de baǵamdaı jatar. Birde alaqanyńda turǵandaı bolǵan sıqyr syr shalt burylyp ustatpaı ketse, birde jumbaq jannyń sheshiler túıini bolyp, alys eleske shaqyra beredi, bastaı beredi…

Aqynnyń syry da, shyny da oqyrmanmen búkpesiz syrlasatyn jyrynda bolsa kerek. Apaıdy taza tabıǵatymmen tanı bilgen, kóre bilgen kezim de sonaý jetpisinshi jyldar edi. Ol kezde tabıǵat ta, adam jany da ekologıalyq ózgeristerge ushyramaı, urynbaı turǵan kez edi.

«Mańǵystaý marjandary» degen alaqandaı kitaby jaryq kórip, alys shalǵaıda jatqan meniń qolyma tıgende, móldir tunbaǵa bas qoıǵandaı, bir demmen oqyp shyǵyp, sol kezdegi ózim qyzmet etetin, aýdandyq gazette jarıalanǵan júrekjardy pikirimdi bildire alǵanyma qýanam da. Qýanatynym meniń sol kezdegi balań senimimniń aldanbaýynda edi. Kún sáýlesimen qulpyryp turǵan sol bir alaqandaı aınabulaqtyń búginde taram-taram ózenderge aınalyp, muhıttarmen jalǵasyp jatýy kóńilime qýanysh sezimin uıalatady.

Aqyn taǵdyry — aýyr taǵdyr. Qýanyshy men shattyǵy alma-kezek aýysyp otyrar, turaqsyz ýaqyttyń kóz arbar qubylysyn der kezinde qaǵyp alyp, oqyrmanǵa almastaı qyrlandyryp, túrlendirip usyna bilý — az ter tógýdi qajet etpes.

Qıyry da shıyry mol óleń jolynda qısapsyz ýaqytymyzdy, uıqysyz túnderimizdi arnadyq desek, Farıza Ońǵarsynova bul jolda búkil ómirin berdi. Sonyń nátıjesinde bir aýyldyń nemese bir aımaqtyń, ǵana emes, tutas bir ulttyń maqtanyshyna aınalyp otyr.

Eli azat, halqy táýelsiz bolyp otyrǵan búgingi shaqta, tulpar talanttyń áppaq armandaryn tıegen aq keme kóz aldymyzdan alystap júze beredi, júze beredi. Aq keme alǵan meje — jarqyn bolashaq!

1995 jyl.

---