Delınkventti jasóspirimderdi rýhanı-adamgershilik qasıetterge tárbıeleý úrdisinde ózindik sanasyn qalyptastyrý
Delınkventti jasóspirimderdi rýhanı - adamgershilik qasıetterge tárbıeleý úrdisinde ózindik sanasyn qalyptastyrý.
Ulttyq tárbıeniń ózegi - adamgershilik tárbıesi. Endeshe adamgershilik tárbıesiniń eń negizgi mindeti - jas urpaqtyń boıyna ózi ómir súrip otyrǵan qoǵamnyń aldynda turǵan maqsat - múddege saı adamdyq qasıetterdi qalyptastyryp, jetildirý bolyp tabylady.
Aldymen «delınkvent» degen sózdiń maǵynasyna toqtalaıyq. Dedınkvent - lat. «delinquent» quqyq buzýshy aýytqyma minez - qulqy óziniń ushqyr kórinisterinde jazalanatyn áreket bolyp shyǵatyn sýbekt.
Adam ómirge kelgen sátten bastap úlken áleýmettik ortaǵa tap bolady. Qazirgi kezeńde normadan aýytqýshy (devıenttyq) minez - qulyq dep qoǵamda qalytasqan tártipke saı emes áleýmettik minez - qulyq eki úlken kategorıalarǵa bólinedi:
1. Anyq nemese jasyryn psıho - patologıalyq aýytqyǵan minez - qulyq
2. Áleýmettik - quqyqtyq qalyptardy buzatyn assosıaldy minez - qulyq.
Minez - qulyqtaǵy qıyndyq jáne «qıyn» balalar uǵymy 1920 - 30 jyldary paıda bola bastady. Psıholog - pedagog ǵalymdar A. Makarenko, S. Shaskıı, A. Vygotskıı, P. Blonskıı «qıyn» balalar máselelerin jan - jaqty zerttedi. Zertteý jumystarynyń nátıjesi boıynsha «qıyn» balalardyń shyǵýyna úsh faktor sebepshi bolady.
1. Otbasy tárbıesiniń durys uıymdastyrylmaýy, turmystaǵy urys - keris, maskúnemdik, ata - ananyń bireýiniń bolmaýy.
2. Mekteptegi oqý - tárbıe jumystaryn uıymdastyrýda jiberilgen kemshilikter, ıaǵnı, jeke oqýshylardyń minez - qulyq erekshelikterin, ynta - yqylasyn, qyzyǵýyn, talap - tilegie eskermeý.
3. Jurtshylyqtyń, qoǵamdyq ortanyń tárbıe úrdisterine durys kóńil bólmeýi.
V. Trıfanov zertteýlerindegi «qıyn» bala anyqtamasy - kúndelikti pedagogıkalyq áserge kóne bermeıtin, ózine únemi qosymsha ýaqyt pen muǵalimniń erik - jigerin, kúshin, qajyrly, pedagogıkalyq eńbegin qajetsinetin oqýshy. Al A. Fortýnov «qıyn» bala uǵymyna úlgermeýshiler men tárbıe yqpalyna kónbeıtin balalardy jatqyzady.
Endi «úlgermeýshi» sóziniń maǵynasyna toqtala keteıik. Ádebıetter men tájirıbelerdegi málimetterge súıene otyryp, bul túsinikke qandaı da bir anyqtama berýge bolady. Úlgermeýshilik negizinde oqýshylardyń daıyndyǵynyń oqý úrdisinde bir taqyryptyń oqylýyna arnalan sabaq nemese oqý toqsany, jarty jyl, jyl talaptaryna sáıkes kelmeýshiligi túsindiriledi.
Úlgermeýshilik tulǵanyń tárbıelenýimen jalpy mádenıettiń mańyzdy jetkiliksizdikterinen baılanysatyn asa keń kórinispen sıpattalady.
«Úlgermeýshilik» túsinigi men «qıyn bala» uǵymy tyǵyz baılanysty bolǵandyqtan ekeýin bir uǵym retinde qarastyrǵan jón.
Tárbıelenýi qıyn balalardy boldyrmaý úshin ustaz ben shákir arasynda tartys týmaýy qajet. «Eger bala buzaqy bolsa, oǵan bala kináli emes, pedagogıkalyq ádister kináli» degen A. Makarenkonyń sózi beker aıtylmaǵan.
Ustaz delıkvetti balaǵa jan - jaqty tárbıeni adamgershilik tárbıedan bastaý kerek. Onyń adamgershilik sezimniń senimin, belgili bir maqsatqa, baǵytqa jeteleý, is - áreketin uıymdastyrý osy adamgershilik tárbıeden bastalady.
Jeke adamda rýhanı adamgershilik qundylyqtardy ornyqtyrý, adam onyń tárbıesi ejelden aq Ábý Nasyr Ál Farabı, Shoqan, Abaı, Ybyraı syndy Shyǵystyń uly fılosoftary men oıshyldaryn qatty tolǵandyrǵany málim. Máselen Ábýnasyr Ál Farabı «Barlyq halyq beıbit ómir súrse, jer beti baqytqa tolady» dep adamgershiliktiń eń bıik satysy - beıbit ómir súrý, ıaǵnı adamdar arasyndaǵy ózara túsiniktik, ózara kelisim, ózara syılastyqtyń asa mańyzdy ekendigin aıtady.
Uly aqyn Abaıdyń «Birińdi, qazaq, biriń dos kórmeseń, istiń bári bos» degen sózderi dostyqqa, birlikke, yntymaq pen tatýlyqqa shaqyrady. Eger sabaqtarda beriletin bilimniń mazmuny men ádis tásilderi onyń jan - jaqty damýyna baǵdarlansa, «qıyn» balany adamgershilik qasıetterge tárbıeleý júzege asady.
Ózimniń ustazdyq jolymdaǵy tájirıbemnen mysal keltireıin.
1. Eń áýeli «qıyn» oqýshylarǵa adamgershilik tárbıe berý barysynda halyqtyq pedagogıkanyń mańyzy óte zor. Jas erekshelikterine sáıkes:
1. Ertegiler, jyrlar, ańyzdar, jańyltpashtar, jumbaqtar, sanamaqtar, maqal - mátelder, ulttyq salttar men dástúrler, rásimder, ádet - ǵuryptar, halyqtyq oıyndar, úlgi - ónegeler arqyly oqýshyny adaldyqqa, ınabattylyqqa tárbıeleý.
2. Batyrlar jyrlary men lırıkalyq dastandar, termeler men ómıetterdi oqý, oqytý tyńdatý, ańyz - áńgimeler arqyly «qıyn» oqýshyny shynshyldyqqa, sergektikke, elin súıip, eńbek etýge, zulymdyqpen
kúrese bilýge úıretý.
3. Musylman dininiń paıǵambary Muhammed paıǵambardyń úlgi - ónegege toly hadısteri arqyly ımandylyqqa tárbıeleý.
4. Balanyń tártibi men úlgerimindegi aýytqýshylyqty zertteý, oqýshynyń jeke psıhologıalyq erekshelikterin baqylaý maqsatynda balamen senimdi áńgime júrgizý.
Mysaly, mynadaı jumystar júrgizdim.
« Qorǵaýshy men aıyptaýshy» oıynyn uıymdastyrý. Ol úshin synypty eki topqa bólip, 1top «aıyptaýshy» aıyptalýshynyń jaǵymsyz minez qulqyn kórsetip, ony bir sózben aıtyp, jaǵdaıatty dáleldeý. Mysaly:«Órkókirek» deıdi de, ony dáleldeıdi. Qorǵaýshynyń mindeti - aıyptalýshynyń
Bul áreketiniń týyndaý sebebin anyqtap, aıyptalýshynyń jaǵymdy jaqtaryn kórsetý. Mysaly: Ol ózin osylaı kórsetti, sebebi onyń is - áreketi baǵalanbady. Ár oqýshynyń pikiri aıyptalýshyǵa ashyq aıtylady. Sodan keıin «aıyptalýshyǵa» sóz berilip, ol estigen synǵa ózi jaýap qaıtarady.
Eskertý: Oıyn adamdy baǵalaýǵa emes, onyń is - áreketin baǵalaýǵa úıretip, ózge adamnyń is - áreketin baqylaýǵa baýlıdy.
3. Áńgime, saýalnama, kúndelik - baqylaý.
Maqsaty: Oqýshylardyń tanymdyq damýyn baqylaý, synyp ishindegi rýhanı - tanymdyq atmosferany qalyptastyrý.
Ótilý barysy:
Oıyndy tómengi jáne orta býyn oqýshylarymen ótkizýge bolady. Oıynnyń birinshi kezeńi oqý jylynyń basynda « satyp alý - satý» túrinde ótedi. Oqýshylardan birneshe shaǵyn toptar qurylyp( ár topta 5 - 6 adam) jaǵymdy qasıetterdi tutynýshylar rolin oınaıdy. «Satyp alý - satý» aıyrbas túrinde ótedi. Unamdy qasıetterdi(sypaıylyq, qaıyrymdylyq, shydamdylyq, adamgershilikt. b )ózderindegi unamsyz qasıetterge ( dórekilik, olaqtyq, tárbıesizdik, sarańdyq) aıyrbastap alady.
«Satyp alý - satý» júrgizgen soń, synyp jetekshisi oqýshylarmen birge júrgizilgen is - árekettiń qorytyndysyn shyǵarady.
Ulttyq tárbıeniń ózegi - adamgershilik tárbıesi. Endeshe adamgershilik tárbıesiniń eń negizgi mindeti - jas urpaqtyń boıyna ózi ómir súrip otyrǵan qoǵamnyń aldynda turǵan maqsat - múddege saı adamdyq qasıetterdi qalyptastyryp, jetildirý bolyp tabylady.
Aldymen «delınkvent» degen sózdiń maǵynasyna toqtalaıyq. Dedınkvent - lat. «delinquent» quqyq buzýshy aýytqyma minez - qulqy óziniń ushqyr kórinisterinde jazalanatyn áreket bolyp shyǵatyn sýbekt.
Adam ómirge kelgen sátten bastap úlken áleýmettik ortaǵa tap bolady. Qazirgi kezeńde normadan aýytqýshy (devıenttyq) minez - qulyq dep qoǵamda qalytasqan tártipke saı emes áleýmettik minez - qulyq eki úlken kategorıalarǵa bólinedi:
1. Anyq nemese jasyryn psıho - patologıalyq aýytqyǵan minez - qulyq
2. Áleýmettik - quqyqtyq qalyptardy buzatyn assosıaldy minez - qulyq.
Minez - qulyqtaǵy qıyndyq jáne «qıyn» balalar uǵymy 1920 - 30 jyldary paıda bola bastady. Psıholog - pedagog ǵalymdar A. Makarenko, S. Shaskıı, A. Vygotskıı, P. Blonskıı «qıyn» balalar máselelerin jan - jaqty zerttedi. Zertteý jumystarynyń nátıjesi boıynsha «qıyn» balalardyń shyǵýyna úsh faktor sebepshi bolady.
1. Otbasy tárbıesiniń durys uıymdastyrylmaýy, turmystaǵy urys - keris, maskúnemdik, ata - ananyń bireýiniń bolmaýy.
2. Mekteptegi oqý - tárbıe jumystaryn uıymdastyrýda jiberilgen kemshilikter, ıaǵnı, jeke oqýshylardyń minez - qulyq erekshelikterin, ynta - yqylasyn, qyzyǵýyn, talap - tilegie eskermeý.
3. Jurtshylyqtyń, qoǵamdyq ortanyń tárbıe úrdisterine durys kóńil bólmeýi.
V. Trıfanov zertteýlerindegi «qıyn» bala anyqtamasy - kúndelikti pedagogıkalyq áserge kóne bermeıtin, ózine únemi qosymsha ýaqyt pen muǵalimniń erik - jigerin, kúshin, qajyrly, pedagogıkalyq eńbegin qajetsinetin oqýshy. Al A. Fortýnov «qıyn» bala uǵymyna úlgermeýshiler men tárbıe yqpalyna kónbeıtin balalardy jatqyzady.
Endi «úlgermeýshi» sóziniń maǵynasyna toqtala keteıik. Ádebıetter men tájirıbelerdegi málimetterge súıene otyryp, bul túsinikke qandaı da bir anyqtama berýge bolady. Úlgermeýshilik negizinde oqýshylardyń daıyndyǵynyń oqý úrdisinde bir taqyryptyń oqylýyna arnalan sabaq nemese oqý toqsany, jarty jyl, jyl talaptaryna sáıkes kelmeýshiligi túsindiriledi.
Úlgermeýshilik tulǵanyń tárbıelenýimen jalpy mádenıettiń mańyzdy jetkiliksizdikterinen baılanysatyn asa keń kórinispen sıpattalady.
«Úlgermeýshilik» túsinigi men «qıyn bala» uǵymy tyǵyz baılanysty bolǵandyqtan ekeýin bir uǵym retinde qarastyrǵan jón.
Tárbıelenýi qıyn balalardy boldyrmaý úshin ustaz ben shákir arasynda tartys týmaýy qajet. «Eger bala buzaqy bolsa, oǵan bala kináli emes, pedagogıkalyq ádister kináli» degen A. Makarenkonyń sózi beker aıtylmaǵan.
Ustaz delıkvetti balaǵa jan - jaqty tárbıeni adamgershilik tárbıedan bastaý kerek. Onyń adamgershilik sezimniń senimin, belgili bir maqsatqa, baǵytqa jeteleý, is - áreketin uıymdastyrý osy adamgershilik tárbıeden bastalady.
Jeke adamda rýhanı adamgershilik qundylyqtardy ornyqtyrý, adam onyń tárbıesi ejelden aq Ábý Nasyr Ál Farabı, Shoqan, Abaı, Ybyraı syndy Shyǵystyń uly fılosoftary men oıshyldaryn qatty tolǵandyrǵany málim. Máselen Ábýnasyr Ál Farabı «Barlyq halyq beıbit ómir súrse, jer beti baqytqa tolady» dep adamgershiliktiń eń bıik satysy - beıbit ómir súrý, ıaǵnı adamdar arasyndaǵy ózara túsiniktik, ózara kelisim, ózara syılastyqtyń asa mańyzdy ekendigin aıtady.
Uly aqyn Abaıdyń «Birińdi, qazaq, biriń dos kórmeseń, istiń bári bos» degen sózderi dostyqqa, birlikke, yntymaq pen tatýlyqqa shaqyrady. Eger sabaqtarda beriletin bilimniń mazmuny men ádis tásilderi onyń jan - jaqty damýyna baǵdarlansa, «qıyn» balany adamgershilik qasıetterge tárbıeleý júzege asady.
Ózimniń ustazdyq jolymdaǵy tájirıbemnen mysal keltireıin.
1. Eń áýeli «qıyn» oqýshylarǵa adamgershilik tárbıe berý barysynda halyqtyq pedagogıkanyń mańyzy óte zor. Jas erekshelikterine sáıkes:
1. Ertegiler, jyrlar, ańyzdar, jańyltpashtar, jumbaqtar, sanamaqtar, maqal - mátelder, ulttyq salttar men dástúrler, rásimder, ádet - ǵuryptar, halyqtyq oıyndar, úlgi - ónegeler arqyly oqýshyny adaldyqqa, ınabattylyqqa tárbıeleý.
2. Batyrlar jyrlary men lırıkalyq dastandar, termeler men ómıetterdi oqý, oqytý tyńdatý, ańyz - áńgimeler arqyly «qıyn» oqýshyny shynshyldyqqa, sergektikke, elin súıip, eńbek etýge, zulymdyqpen
kúrese bilýge úıretý.
3. Musylman dininiń paıǵambary Muhammed paıǵambardyń úlgi - ónegege toly hadısteri arqyly ımandylyqqa tárbıeleý.
4. Balanyń tártibi men úlgerimindegi aýytqýshylyqty zertteý, oqýshynyń jeke psıhologıalyq erekshelikterin baqylaý maqsatynda balamen senimdi áńgime júrgizý.
Mysaly, mynadaı jumystar júrgizdim.
« Qorǵaýshy men aıyptaýshy» oıynyn uıymdastyrý. Ol úshin synypty eki topqa bólip, 1top «aıyptaýshy» aıyptalýshynyń jaǵymsyz minez qulqyn kórsetip, ony bir sózben aıtyp, jaǵdaıatty dáleldeý. Mysaly:«Órkókirek» deıdi de, ony dáleldeıdi. Qorǵaýshynyń mindeti - aıyptalýshynyń
Bul áreketiniń týyndaý sebebin anyqtap, aıyptalýshynyń jaǵymdy jaqtaryn kórsetý. Mysaly: Ol ózin osylaı kórsetti, sebebi onyń is - áreketi baǵalanbady. Ár oqýshynyń pikiri aıyptalýshyǵa ashyq aıtylady. Sodan keıin «aıyptalýshyǵa» sóz berilip, ol estigen synǵa ózi jaýap qaıtarady.
Eskertý: Oıyn adamdy baǵalaýǵa emes, onyń is - áreketin baǵalaýǵa úıretip, ózge adamnyń is - áreketin baqylaýǵa baýlıdy.
3. Áńgime, saýalnama, kúndelik - baqylaý.
Maqsaty: Oqýshylardyń tanymdyq damýyn baqylaý, synyp ishindegi rýhanı - tanymdyq atmosferany qalyptastyrý.
Ótilý barysy:
Oıyndy tómengi jáne orta býyn oqýshylarymen ótkizýge bolady. Oıynnyń birinshi kezeńi oqý jylynyń basynda « satyp alý - satý» túrinde ótedi. Oqýshylardan birneshe shaǵyn toptar qurylyp( ár topta 5 - 6 adam) jaǵymdy qasıetterdi tutynýshylar rolin oınaıdy. «Satyp alý - satý» aıyrbas túrinde ótedi. Unamdy qasıetterdi(sypaıylyq, qaıyrymdylyq, shydamdylyq, adamgershilikt. b )ózderindegi unamsyz qasıetterge ( dórekilik, olaqtyq, tárbıesizdik, sarańdyq) aıyrbastap alady.
«Satyp alý - satý» júrgizgen soń, synyp jetekshisi oqýshylarmen birge júrgizilgen is - árekettiń qorytyndysyn shyǵarady.
You Might Also Like
