InfoHub Logo

Taqyryby: «Oqýshylardyń tildik qoryn damytýdyń joldary».
Oqýshylardyń aýyzsha tilin, sóıleý mádenıeti sheberligin arttyrýda pikirtalas, aıtys sabaqtar, baspasóz konferensıasy, brıfıń, kózqaras sabaqtarynyń mańyzy erekshe. Al jazbasha til damytýda referat qorǵaý, konferensıa, semınar - sabaq, t. b. sabaqtardyń orny zor. Mysaly, 8 - synypta M. Áýezovtiń «Qarash - Qarash oqıǵasyn» oqyp bolǵan soń, qorytyndy retinde «Bıler soty» sabaǵyn ótkizýge bolady. Sot bas qylmystylar – Sálmen men Jarasbaıǵa júrgiziledi.

Aqtaýshy, aıyptaýshylar, kýáler, bıler, tóbe bıler saılanady. Eń bastysy – balalardyń sózdik qory osy uǵymdarmen baııdy jáne búginderde qoldanýdan shyǵyp qalǵan, biraq halqymyzdyń tarıhynda, tilimizdiń tarıhynda mańyzy bar «tóbe bı», « bıler tartysy» degen sózdermen, onyń qyzmeti, maǵynasymen tanysady. Bılerdiń, aıyptaýshy, aqtaýshylardyń sózderi maqal - mátelderge, termelep aıtatyn sózderge qurylady. Sondaı – aq, kimniń sózi bolsa da, shyǵarmadan alynady, sony negiz etedi.

Mundaǵy oqýshyǵa tanys emes qalja, saralaetek, kúń sıaqty sózder kóbinde osy kitaptyń ózinen alynady. Bıler tartysy sabaǵynyń til damytýdaǵy mańyzy nede? Birinshiden, «Qarash - Qarash oqıǵasy» - til jaǵynan bolsyn, taqyryp aýqymy, kótergen máselesi jaǵynan bolsyn, asa kúrdeli shyǵarma. S. Muqanov: «M. Áýezov óziniń alǵashqy shyǵarmalarymen - aq qazaq prozasyn eýropalyq proza deńgeıine kóterdi», - degen. Sol alǵashqy prozalyq shyǵarmalarynyń biri – osy «Qarash - Qarash oqıǵasy». Shyǵarmany taldaýda oqýshylar, árıne, suraqqa jaýap beredi, pikirtalas júrgizedi. Biraq, tili asa baı, portret, minezdeme, ásirese, sýrettemelerge erekshe toly bul áńgimeni sheber ustaz oqýshylarǵa tek bilimdik maqsatpen ǵana oqytpaı, ádebı, kórkem tilin damytýǵa paıdalanýy kerek. Jalpy, erekshe bir este ustaıtyn másele - ádebıet sabaǵyndaǵy til ustartý jumystary - sol oqytyp jatqan kórkem shyǵarma negizinde, sonyń til ereksheligi negizinde júzege asýy tıis.

Degenmen, izdengish muǵalim til damytý sıaqty kúrdeli máselelerdiń de oqýshyǵa jeńil, qonymdy, qyzyqty ádis - tásilderin izdenedi, ári til damytý tek bir ǵana maqsatty - til damytýdy ǵana kózdemeıdi. Ol belgili bir bilim, uǵym berý negizinde júzege asatyn bolsa, tili de baı bolady. «Bıler soty» sabaǵynan oqýshy eń áýeli halyqtyń ádet - dástúri týraly túsinik alady(bıler, dala soty, t. b.). Ekinshiden, sózdik qorlary baııdy. Úshinshiden, bul sabaq taptaýryn bolǵan «suraq - jaýapqa» negizdelgen sabaq emes, onyń túri, qurylysy oqýshylardy qatty qyzyqtyrady. Jas ereksheligine qaraı osyndaı kúrdeli máselelerdi oıyn elementi bar sabaq negizinde meńgeredi. Oqýshylarynyń kitabı emes sóıleý daǵdysyn qalyptastyrýǵa eńbek etedi, ásirese, Áýezovshe sóıleýge daǵdylandyrady.

Oqýshylardyń kórkem tilin damytýda pikir qorǵaý, ádebı aıtys sabaqtarynyń da orny erekshe. Ásirese, aýyzsha sóıleý tilin ádebı talasqa túsetin balalar syldyr sóıleı bermeı, óz oılaryn dáleldi túrde jetkizý úshin, ǵylymı materıaldar, áńgime bolyp jatqan kórkem shyǵarmanyń ózinen naqty mysaldar alyp, úzindi, dáıektemege súıene otyryp, sóıleýleri kerek.

Mysaly, pikirtalas «Abaı joly» epopeıasyndaǵy áıelder beınesine, sonyń ishinde «Uljan baqytty ana ma?» degen suraq aınalasynda júrse (árıne, bul pikirtalastyń bir ǵana suraǵy), oqýshylar Uljannyń myna bir sózderin óz pikirine qoldanýǵa bolady: «Balam - aı, kúndestiń aty – kúndes te! Qý jarany jalap jazǵan bolamyz da. Áıtpese m - araz bola beretin, «Kúndestiń - kúli kúndes» degendi sen bilmeı - aq qoı. Bójekeńdi kórgen jerde sálemińdi ber. Bir kezde jaqsy jaqynyń edi. Kim tentek, kim maqul? Qaıdan bildiń? Ákeń dushpan dese, sen ádil bol!» Bul úzindiler, birinshiden, Uljan beınesin ashýǵa kómek jasasa, ekinshiden, «kúndestiń aty - kúndes» «kúndestiń kúli - kúndes» degen sıaqty búginde qoldanýda sırek kezdesetin sózderdi oqýshylarǵa tanystyrady.

Toǵjan, Áıgerim sekildi áıelder beınesi týraly sóz qozǵaǵanda, olardyń joǵarydaǵydaı tek sóıleý tili emes, portreti, is - áreketterin sıpattaıtyn jerlerden de mysal alý tıimdi. Sebebi, M. Áýezovtiń kórkem, sulý tili áıelder beınesine erekshe úıilip - tógilgen. Joǵaryda aıtylyp ketkendeı, til ustartýy kórkem.

Shyǵarma tiliniń negizinde júrgizilse, sonyń bir tásili – osyndaı mátinmen jumystar bolyp tabylady. Epopeıadaǵy áıelder beınesin oqytýda praktıkalyq jumystar júrgize otyryp, oqýshylardyń kórkem tilin damytý aınalasynda eńbektenýge bolady. Praktıkalyq jumys jazýshynyń áıelder beınesin jasaýdaǵy estetıkalyq tabysy aınalasynda oryndalady. Portretter boıynsha teńeý, epıtetterdi anyqtaý sıaqty jumystar jasalady. Sondaı – aq epopeıanyń «Jaılaýda» bóliminiń 324 - 334 - betteri boıynsha jazýshynyń til kórkemdigine taldaý jasatý - asa tıimdi. Osy on shaqty betterde Muhtar Áýezov - Birjan, Oralbaı, Kerimbala, Áıgerim, Úmiteı, Balbala, Bazaralylardyń keskin - kelbetin kóz aldyńa sheber, nebir aıshyqty sózdermen kesteleı ákeledi.

Praktıkalyq sabaqtar til damytý jumystaryna qolaıly bolyp keledi. Mysaly, İ. Jansúgirov shyǵarmashylyǵyn oqytyp bolǵan soń, qorytyndy sabaqty aqyn poezıasynyń til kórkemdigi, poetıkalyq, estetıkalyq nári, tabysy aınalasynda ótýge bolady. Mundaı jumystar tek bala bilimin tereńdetip qana qoımaı, tilin damytýǵa, qazaqtyń baı tilin meńgertýge, ony beıneli, obrazdy, kórkem túrde paıdalana bilýge de jeteleıdi. «Qulager» poemasyndaǵy Kókshe kórinisterine poetıkalyq taldaý jasata otyryp, ony S. Seıfýllınniń «Kókshetaý» poemasyndaǵy Kókshetaý kórinisterimen salystyrý.

Maqsaty: a) eki aqynnyń baı tilin, sýretkerligin, halyq tiliniń negizinde poetıkalyq til jasaý sheberligin taldaý (teńeý, metafora, epıtetterdi jasaýda).
á) Kókshe kórinisterin sýretteýde qaı aqyn oqýshy talǵamyna jaqyn, - sony anyqtaý.
b) sondaı - aq Kókshe kórinisteri beınelengen sýretter arqyly ózderine shyǵarma, sýretteme (aýyzsha da, jazbasha da oryndatýǵa bolady) jazdyrtý
v) Sýretter arqyly: « Qaı aqyn Kóksheni sheber sýrettegen?» degen suraqtar aınalasynda pikirtalas uıymdastyrý.
2 «Qulager» poemasyndaǵy qulannyń sıpaty men Abaıdyń «Attyń syny» óleńin salystyrý.
Maqsat: a) Júırik at syny, eki aqyndaǵy úndestik jáne ózindik erekshelikterdi saraptaý.
á) Poetıkalyq til kórkemdigin, halyqtyq sóıleý tilin poetıkalyq tilge aınaldyrý sheberlikteri.
Oqýshylardyń kórkem tilderin damytýda, til mádenıetin qalyptastyrýda beıneleý óneri, mýzyka sabaqtarynyń mańyzy erekshe.
Ádebıetshi muǵalim osy pánder muǵalimderimen birige otyryp, júıeli jumys júrgizý kerek. Mysaly, beıneleý óneri páni muǵaliminiń sýret boıynsha áńgime júrgizýi. Mysaly, kúzdiń beınesin sýretshi boıaý arqyly berip otyrǵanyn, sur qorǵasyn, qúńgirt tústermen qatar, sap - sary, jasyl boıaýlardyń da sýrettegi ornyna toqtalady.

Bundaı sabaqty sabaq - garmonıa dep te atap jatady. Másele sabaqtyń tıpinde emes, eń basty jumys – oqýshylardyń kórkem tilin damytýda. Osy maqsatta endi ádebıetshi muǵalim kúz sýreti boıynsha oqýshylarǵa birneshe tapsyrma beredi:
a) sýret boıynsha kúz kórinisine sýretteme berý (aýyzsha da, jazbasha da oryndaýǵa bolady).
Myna sózderdi paıdalaný; altyndaı jarqyrap, sary nurǵa bólenip.
á) Sýret pen óleńdi salystyrý.
1. Sýret boıaýy men óleńdegi kórkemdegish, beıneli sózderdiń uqsastyǵy bar ma?
2. Qaısysy kúz sýretin aınytpaı bergen?

İ. Jansúgirovtyń “Kúı”, “Kúıshi” poemalaryn ótkende, mýzyka páni muǵalimimen birlese otyryp, til damytý jumysyn júrgizý tıimdi bolmaq. “Kúıshi” poemasyndaǵy aty atalyp, sózben kestelenetin kúılerdi kúı tabaqtan tyńdap, ári aqyn sýrettemesin oqyp, mynadaı jumystar júrgizýge bolady:
1. Osy kúıden ne uqtyń, qandaı áser aldyń, sol týraly shaǵyn pikir - tolǵaý aıt.
2. İlıas mýzyka tilin kórkem sózben jetkize bilgen be? Oıyńdy poemadan úzindi ala otyryp, dálelde.
3. Poemadan kúıdi sıpattaıtyn obrazdy, kórkem sózderdi taýyp, olardyń kúı tilin jetkizýdegi orny, mańyzy týraly qysqasha tujyrymda.
Oqýshylar pikirin tyńdaǵan soń, án - kúı sabaǵynyń muǵalimi kúı týraly syr shertedi.
Til damytý jumystaryn sondaı - aq tarıh, bıologıa, t. b. pándermen de baılanystyra júrgizýge bolady.

Mysaly, 9 - synypta Mahambet Ótemisuly shyǵarmashylyǵyn oqytqanda, tarıh pániniń muǵalimimen birlese sabaq - dýet ótkizý de tıimdi.
Oqýshylardyń kórkem tilin damytýda, til baılyǵyn jetildirýde sózdik jumystary, sondaı – aq maqal - máteldermen jumystyń mańyzy zor. Til ustartý degen eń aldymen sózben jumys, til baılyǵy degen eń aldymen oqýshynyń sózdik qorynyń moldyǵy, ekinshiden, sol mol qordy oryndy, tıimdi, ári kórkem etip paıdalana bilýi. Oqýshylardyń sózdik qoryn damytýda ár túrli sózdiktermen jumystyń paıdasy erekshe zor. Túsindirme sózdikter, ásirese, kórkem shyǵarmalardy oqýda, sonyń ishinde tarıhı taqyrypta jazylǵan shyǵarmalardy oqýda oqýshyǵa birden bir kómek bolyp tabylady. Sondaı - aq frazeologıalyq sózdikter, termın sózder sózdigi de tıimdi. 5 - 8 synyp oqýshylarymen ár sabaq saıyn sózdik jumysy júrip otyrýy kerek.

Osy synyptarda ár balaǵa « Sózdik qorjynyn» jasatýǵa bolady. Qorjyndy álipbı tártibimen qaltashalarǵa bólip, jańa sózderdi salyp otyrǵan durys. Barlyq sózdiń oqýshy esinde qalýy múmkin emes qoı, oqýshy kerek kezde qarap otyrady. Maqal-mátelder, sheshendikke qurylǵan danalyq naqyldardy da osyndaı qorjynda jınaqtaǵan durys.

Olardy «Jırensheniń dorbasy» nemese «Qarashashtyń sandyǵy» dep te ataýǵa bolady. Muǵalim belgili bir ýaqytta «jármeńke sabaǵyn» ótkizip, sózderdiń dorba túbinde qalyp qoımaýyn qadaǵalaý kerek. «Jármeńke sabaqta» qorjyndaǵy asyl sózder satylady, satyp alýshy ony bilimimen ǵana alady. Olar sózderge sóılem qurap, maǵynasyn túsindiredi. Qorjyndaǵy sózderdi paıdalanyp,«Altyn qaqpa», «Sıqyrly qazan», «Tańǵajaıyp alań» oıyndaryn da uıymdastyrýǵa bolady.

Erteńgi kúnniń búgingiden góri nurly bolýyna yqpal etip, adamzat qoǵamyn alǵa aparatyn qudiretti kúsh - tek bilimde ǵana ekenin uǵynǵan janǵa búgingi kún talaby - joǵary.