InfoHub Logo

Qazaq tili
Synyby: 6
Sabaqtyń taqyryby: Demeýlik shylaýlar
Sabaqtyń maqsaty:
1. Bilimdilik maqsat – demeýlik shylaýlardyń mánin, qyzmetin túsindirý.
2. Damytýshylyq maqsat – berilgen materıaldy tıanaqty meńgerýge, teorıalyq bilimdi tájirıbede qoldana bilýdi damytý, oıyn jınaqtaı bilýge daǵdylandyrý.
3. Tárbıelik maqsat – Ótilgen teorıalyq uǵymdy praktıkada qoldana bilýge úıretý. Oqýshylardy bilimdi, aqyldy, ónegeli tulǵa etip tárbıeleý.
Sabaqtyń túri: Jańa taqyrypty meńgertý.
Sabaqtyń ádisi: STO strategıalary
Sabaqtyń kórnekiligi: 6 klass oqýlyǵy, ınteraktıvti taqta, úlestirmeli kartochkalar.

Sabaqtyń barysy: 1. Uıymdastyrý kezeńi.
a) Sálemdesý
á) Kezekshi málimdemesi
b) Jýrnal boıynsha túgeldeý
2. Úı tapsyrmasyn suraý
a ) Ótken sabaqta ótilgen erejeni suraý
á) Jattyǵý jumysynyń oryndalý barysyn, dápterlerin tekserý.
3. Jańa sabaqty túsindirý

I. Jumeken Nájimedenovtiń óleńimen sabaǵymyzdy bastaıyq. Osy óleńde asty syzylǵan sózderge mán bereıik.

Sen aqyldy bolsań eken, mine — arman,
Úmit, súıý, túńilýden quralǵan.
Jaqsy jannyń unatqany — tilegim,
qaýiptenem jamandarǵa unaýdan.

Sen áýeli tereńirek kór, úńil,
iler bolsań — bıiktikten kórip il,
árbir jolym qıynyraq qıyssa,
qıyndyqqa jasaǵan bir joryǵym.

Tek áıteýir, asyqpashy, baıqa áli,
qarap kórshi, qarap kórshi qaıta alyp.
Tilge kónbes nárselerdi keıde men
emeýrinmen, ıegimmen aıtamyn.

Kórkemdikti jasyramyn men keıde,
túk qaldyrmaı kóz kóretin deńgeıge.
Men túgili tabıǵat ta, asylyn
Tereńirek, tereńirek kómbeı me?!

Osy óleńnen jeke turǵanda ózindik maǵynasy joq sózderdi taýyp kóreıik.
Bul óleńde tek, túgili, ta, me degen leksıkalyq maǵynasy joq sózder. Bular – shylaý sózder. Septeýlik shylaý men jalǵaýlyq shylaýdyń ishinde mundaı shylaý kezdese me? Joq.

Septeýlik shylaýlar: úshin, saıyn, týraly, arqyly, jaıly, sıaqty, tárizdi, deıin, sheıin, qaraı, t.b.
Jalǵaýlyq shylaýlar: men, da, ne, ne bolmasa, ıakı, nemese, jáne, ári, birese, biraq, alaıda, áıtpese, degenmen, t. b.
Demek, shylaýdyń úshinshi túri demeýlik shylaýmen tanysamyz.

Demeýlik shylaýlar demeýlikter dep atalady. Olar ózi shylaýynda turǵan sózge ıa sóılemge kúsheıtý, tejeý, shekteý, suraý, boljaldyq, kúmán sıaqty qosymsha maǵyna ústeıdi, biraq, septeýlikter men jalǵaýlyqtar sıaqty sózderdi de, sóılemderdi de baılanystyra almaıdy.

II. Taqtadaǵy sóılemderge mán bereıik.
1. Malshylar jaılaýǵa búgin ketti me? – me shylaýy suraýlyq mándi ústep tur.
2. Malshylar jaılaýǵa búgin ǵana ketti. – ǵana shylaýy shekteý mánin ústep tur.
3. Malshylar jaılaýǵa búgin – aq ketedi. – aq shylaýy búgin sózine kúsheıtý mánin ústep tur.
4. Malshylar jaılaýǵa búgin ketipti – mis. – mis shylaýy sóılemge boljaldyq mán ústep tur.
5. Malshylar jaılaýǵa búgin ketipti ǵoı. – ǵoı shylaýy naqtylaý mánin ústep tur.
6. Malshylar jaılaýǵa keshe túgili, búgin ketpepti. – túgili shylaýy bolymsyzdyq mánin ústep tur.
Osy sóılemder arqyly demeýlik shylaýdyń maǵynalyq túrlerin anyqtaýǵa bolady. Iaǵnı maǵynalyq túrleri:
Suraýlyq - ma, me, ba, be, pa, pe, she.
Kúsheıtkish - aq, - aý – aı, ásirese, da, de, ta, te.
Shektik – ǵana, qana, tek, - aq, keıde.
Bolymsyzdyq túgili, tursyn, turmaq.
Boljaldyq - mys, - mis.
Naqtylaý qoı, ǵoı, - dy, - di, - ty, - ti.

III. «Artyq bilim – kitapta» Oqýlyqpen jumys
331 - jattyǵý. Demeýlikterdi taýyp, qaı sózben birge jumsalǵanyn jáne oǵan qandaı mán ústep turǵanyn kórsetińder.
Kezdese beredi ǵoı – naqtylaý mándi
Sóz etken – di – naqtylaý mándi
Sóılegendikten be? Qyrsyǵyp qaldym ba? – suraýlyq mándi
Bastalypty – aý – boljaldyq mándi
Brıgadańda she? Bolmaı ma? – suraýlyq mándi
Tez – aq - kúsheıtkish mándi

332 - jattyǵý. Demeýlikterdi taýyp, maǵynasyna qaraı taldaý.
Ásirese - kúsheıtkish, tez – aq kúsheıtkish, erteń – aq kúsheıtkish, bar ǵoı, baramyn ǵoı – naqtylaý, tek – shektik mándi.
Nurlan – úzdik oqýshy. Nurlannyń bos ýaqyty. Qaırat – til alǵysh bala. Qyzyq oqıǵa. Áje ósıeti. Bilim – taýsylmaıtyn ken.

IV. «Bul kim?» sergitý sáti
Ádebı keıipker.
Ol jaqsy oqıdy, biraq tentek. Oqýlyǵy saı bala, kóńili jaı bala. «Qara kóje» atyn ıemdengen bala. («Meniń atym Qoja» povesindegi Qojabergen)

VI. Qojanyń tapsyrmalary.
Myna sóılemderden demeýlik shylaýlardy taýyp, kimniń sózi ekenin anyqta.
Qara kóje, mynanyń ne ekeniń bilesiń be? Baǵana Maıqanovaǵa istegenim turpaıylyq boldy – aý deımin. Áı, Qoja. Seniń ákeń marqum azamat edi ǵoı.

VII. «Bilimińdi baıqap kór»
Sóılemderdi oqyp, tıisti shylaýlardy qoıyp jaz.
İriligi ustasa, kisige aınalyp qaramaıtyn minezi bar -.... Bul adam aqyldy... qý..., aılaker... kisi. Dámetken, mynaý qazaq eken.... Osy adamdar shaqyrtýsyz -... kelse qaıtedi? Buny aıtqan Samat -... deımin. Erteń jańbyr jaýyp ketse...? Sen..., men... ol jerge barǵan emespin. Jer qadirin biletin eńbekshi jurt bul óńirge tegin qonystanbaǵany kórinip -... tur.
Kerekti shylaýlar: - dy, da, ǵoı, de, she, - aq, túgili, - aý.

VIII. Myna testti sheshý arqyly sóz shyǵaraıyq. Jaýaptarynyń áripterin qosyp maǵynaly sóz shyǵar.
1. Kóp núkteniń ornyna demeýlik shylaýyn jazyńdar. Ertede bir patsha bolypty -....
A)- mys V) she S) – aı D) túgil E) deıin
2. Demeýlik shylaýlardy kórsetińder.
A) kezektes V) yńǵaılas S) kúsheıtkish D) qarsylyqty E) talǵaýlyqty
3. Kóp núkteniń ornyna demeýlik shylaýyn jazyńdar. Bul kitap...
A) pa V) ma S) me D) ba E) be
4. Kóp núkteniń ornyna bolymsyzdyq demeýligin qoıyńdar.
Qonaqtar keshikpek... kelmedi de.
A) – aý V) túgil S) – eý D) pe E) ba
5. Kúsheıtkish demeýlik shylaýyn tabyńdar.
A) – aı V) – mys S) ǵoı D) pe E) pa

(ASABA) fonetıkalyq taldaý
3býyn, 5 árip, 5 dybys.
A - daý - ty, ashyq, jýan, ezýlik. S - daý - z, qatań. A - daý - ty, ashyq, jýan, ezýlik. B – daý - z, uıań.
Jumbaqtyń sheshýin tabaıyq ta, qorytyndylaıyq.
Sóılemdi qoldaıdy,
Biraq ózi bar ǵoı
Sóılem múshesi bolmaıdy (shylaý)
Sonymen: Shylaýdyń neshe túri bar eken?
Demeýlik shylaý degenimiz ne?
Oqýshylardy baǵalaý

IX. Úıge tapsyrma: 334 - jattyǵý. Qosymsha «Meniń ájem» taqyrybynda demeýlikterdi qatystyryp, shaǵyn shyǵarma jazý.