InfoHub Logo

Kellı Makgonıgaldyń kitabynan úzindi. Erik kúshi. Damytý men nyǵaıtý joldary.

Erik kúshin nyǵaıtýdy bári qalaıdy. Biraq áli kúnge deıin basqalardyń zertteýin saralap, óz zertteýlerin júrgizip osy taqyrypqa ǵylymı-negizdelgen kýrs jasaýǵa kirisken oqytýshy bolǵan joq. Bul daǵdyny jattyqtyrýǵa bolatynyn dáleldep jáne barlyq nıet bildirýshilerge ony damytý tásilderin kórsetýdi qolǵa alǵan oqytýshy psıholog, ǵylym doktory Kellı Makgonıgal boldy.

1953 jyly Monrealdaǵy Makgıll ýnıversıtetiniń eki jas ǵalymy Djeıms Olds pen Pıter Mılner bir egeýquıryqty zertteýge kiristi. Ǵalymdar onyń mıyna elektrod endirip, sol arqyly toq berdi. Olar basqa zertteýshiler egeýquıryqtardyń qorqynysh reaksıasyna jaýap beredi dep sanaıtyn mı aımaǵyn yntalandyrmaqshy boldy. Aldyńǵy málimetter kórsetkendeı, zerthanalyq egeýquıryqtar elektr razrádtarynan titirkenip, mıdyń yntalaný sátin eske salatyn kez kelgen nárseden qashýǵa tyrysqan. Biraq Olds pen Mılnerdiń egeýquıryǵy tordyń ózin toq soqqan buryshyna orala berdi. Tap bir bárin qaıtalaǵysy kelgendeı boldy.

Egeýquıryqtyń tosyn qylyǵyna tańdanǵan ǵalymdar janýardyń toqqa urynǵysy keledi degen boljamdaryn tekserýge bel býdy. Egeýquıryq sol buryshtan beri attap basqan saıyn olar oǵan jeńil elektr razrádyn berýmen boldy. Egeýquıryq bul qýlyqty tez ańǵaryp, birneshe mınýttan keıin-aq tordyń qarama-qarsy buryshynda otyrdy. Olds pen Mılner toq soqtyryp otyrsa, egeýquıryqtyń kez kelgen baǵytta qozǵalatynyn baıqady. Kóp uzamaı olar egeýquıryqty qalaýynsha basqarýdy úırenip aldy.

Basqa ǵalymdar egeýquıryqtardyń ortańǵy mıynyń osy bóligin yntalandyrý jóninde qatelesip kelgen be? Álde, jigitterge óz-ózin azaptaǵysy keletin egeýquıryq tap boldy ma?

Shyn máninde olar, bar bolǵany, elektrodty qate ornalastyrý arqyly mıdyń zerttelmegen aımaǵyna tıip ketti. Olds neırobıolog emes, áleýmettik psıholog bolatyn, biraq ol zerthanada da jumys istep kórgen. Ol symdy basqa jerge tıgizip qoıǵan. Qatelesý sebepti zertteýshiler mıdyń yntalandyrý kezinde erekshe lázzat syılaıtyndaı bolyp kóringen aımaǵyn tapty. Bolmasa, egeýquıryq nege toqqa uryný úshin ár jerge júgirip otyrdy? Olds pen Mılner tabylǵan mı qurylymyn lázzat ortalyǵy dep atady.

Biraq Olds pen Mılner ne tapqandaryn áli túsinbegen edi. Egeýquıryq lázzat emes, qalaý sezimin bastan ótkerdi. Ýaqyt óte kele neırobıologtar egeýquıryqqa jasalǵan bul tájirıbeniń ózimizdiń de qalaý, eliktirý jáne táýeldilik tájirıbemizdi de kórsetetinin anyqtady. Baqyt degen máselege kelgende kútýdiń keregi joq ekenin baıqaımyz, mı bizge jol kórsetip jiberetindeı. Sondaı-aq, jańa aǵym — neıromarketıngtiń bizdi aıla-sharǵysymen basqaryp, ne qalaýymyz kerektigin nusqap otyrý úshin bul jańalyqtardy qalaı paıdalanyp otyratynyn jáne buǵan qarsy turý úshin ne isteýge bolatynyn anyqtaımyz.

Dofamınniń bólinýi:

Qara syzyqtar - «Men qalaımyn»
Úzik syzyqtar - «Maǵan kerek»
Ortańǵy mıdyń qurylymdary: syıdyń ýádesi

Syıdyń ýádesi

Olds pen Mılner óz egeýquıryqtarynyń mıynan lázzat ortalyǵyn ashqan soń, mıdyń osy bóligin yntalandyrýdyń eıforıa sezimin týdyratynyn dáleldemekshi boldy. Olar egeýquıryqty bir táýlik ash ustap, sosyn ony eki ushynda tamaq salynǵan ydysy bar qysqa týneldiń ortasyna otyrǵyzdy. Ádette egeýquıryq dálizdiń bireýimen júgirip, qorektenýge kirisetin. Al ǵalymdar oǵan razrádty tamaqqa jetip úlgermeı turǵanynda bergende, janýar turǵan jerinde qatyp qalyp, ornynan qozǵalmaǵan. Egeýquıryq alatyn (daıyn turǵan) qoreginen góri, berilýi yqtımal razrádty kútýdi jón kóredi.      

Ǵalymdar egeýquıryqqa múmkindik berse, óz-ózin toqqa uryndyra ma degendi de tekserip kórdi. Olar tordyń ishine tetik ornatty da, egeýquıryq ony basqan saıyn óziniń lázzat ortalyǵyn yntalandyra alatyn boldy. Egeýquıryq bárin uǵyp alǵan soń, ózine bes sekýnd saıyn razrád berýge kiristi. Basqa egeýquıryqtar óz-ózin yntalandyrý ádisine qol jetkizgen soń, buǵan toıa almady: olar sharshap, talyp jyǵylǵansha tetikti basa berdi. Olar tipti mıyn yntalandyrý úshin, azapqa da tózdi. Olds tetikterdi edeninen elektr togy beriletin tordyń qarama-qarsy jaqtaryna ornalastyrdy. Janýar razrádtardy tetikterdi kezektesip basqanda ǵana ala alatyn. Egeýquıryqtar aıaqtary kúıip, jansyzdanyp, istemeı qalǵansha tok qyzdyryp turǵan edende ary-beri júgirýmen boldy. Olds mundaı áreketke tek lázzat sezimi ǵana ıtermeleıdi dep esepteýdi jalǵastyrdy.

Vıdeo:

Psıhıatrlar birden bul tájirıbeni adamdarǵa* jasap kórý kerek degen oıǵa keldi. Týleın ýnıversıtetinde Robert Hıt emdelýshilerdiń mıyna elektrodtardy engizip, olarǵa ózderiniń jaqynda ǵana ashylǵan lázzat ortalyqtaryn yntalandyryp kórýine múmkindik berdi.

*Hıttiń bul zertteýi kúmándi bolatyn, alaıda alpysynshy jyldary psıhologıalyq zerthanalarda budan da ersi nárseler istelgen. Garvardta Tımotı Lırı LSD men gallúsınogendi sańyraýqulaqtardyń rýhanı ósýge degen áserin zerttedi. Maımonıd atyndaǵy Brýklın medısına ortalyǵynda Stenlı Krıppner ekstrasensorlyq qabyldaýdy zerttedi: ol adamdarǵa kórshi bólmede uıyqtap jatqan serikterine telepatıalyq habarlamalardy jiberýdi úıretti. Al Monrealdaǵy Allenniń Memorıaldyq ınstıtýtynda Iýen Kemeron Ortalyq barlaý basqarmasy (CIA) tarapynan tólenip otyrǵan sanany basqarý jónindegi kólemdi zertteýdiń bóligi esebindegi tájirıbe úshin erkinen tys ustalyp otyrǵan úı sharýasyndaǵy áıelderdiń jadyndaǵy nárselerdi joıýǵa tyrysty.

Hıttiń emdelýshileri Olds pen Mılnerdiń egeýquıryqtarynyń istegenin istedi. Kez kelgen jıilikti berýge ruqsat etilgende, olar ózderine mınýtyna 40 razrádtan berdi. Úzilisterde olarǵa taǵam ákelindi, biraq emdelýshiler ashyǵyp qalǵandaryna qaramastan, is-sharany úzgisi kelmedi. Bir emdelýshi tájirıbe júrgizýshi sesıany aıaqtap, elektrodtardy óshirmekshi bolǵanda, qatty ashýlanyp, narazylyq bildirgen. Kelesi qatysýshy tok óshkennen keıin de tetikti 200 ret basqan, ǵalym onyń basylýyn eskertkende ǵana toqtaǵan*. Qalaı bolǵanda da, tájirıbelerdiń nátıjeleri mıdy ózdiginen yntalandyrýdyń jan aýrýlarynyń kóptegen túrlerine (ıá, olarǵa unaǵan sıaqty!) qolaıly terapıalyq ádisteme ekenine Hıttiń kózin jetkizdi jáne avtor elektrodtardy naýqastardyń mıynda qaldyryp, olardy kishkentaı qozǵalmaly stımýlátormen jabdyqtaý kerek dep sheshti. Olar ony beline taǵyp júrip, qalaǵan kezinde paıdalana alady.

*Hıttiń bul jaǵdaıdy qalaı túsindirgeni qyzyq. Ol emdelýshiniń tok óshkennen keıin de tetikti basa berýin aqyl-esi kem bolǵandyqtan jáne zerttelýshiniń róline jaramaıtyndyqtan dep oılady. Ǵalym mıdyń qaı aımaǵyn yntalandyrǵanyn áli de túsinbegen jáne bul qylyqtyń táýeldilik pen beımaza áreketterdiń birinshi belgisi ekenin bilmegen.   

Bul jerde zertteýdiń tarıhı konteksttin túsindire ketken jón bolar. Ol kezde ǵylymda bıhevıorızmniń ústemdik quryp turǵan kezi. Bıhevıorıster janýarlarda da, adamdarda da ólsheýdiń jalǵyz laıyqty kórsetkishi — qylyq (tirshilik ıesiniń qımyl-qozǵalysynyń túrli deńgeıdegi kórinisteri) dep oılady. Al, oılar, sezimder she? Ýaqytty qur shyǵyndaý dep qabyldandy. Obektıvti baqylaýshy olardy kórmeıdi, demek, munyń ǵylymı mańyzy da, máni de joq dep esepteıdi. Bálkim, Hıttiń erterektegi jazbalarynda naýqastardyń óz-ózin yntalandyrý kezindegi jaı-kúıleri tolyq sıpattalǵan esepterdiń, málimetterdiń bolmaýy da sodan shyǵar. Hıt te Olds pen Mılner sıaqty, zerttelýshiler óz-ózderin únemi yntalandyryp, toqqa uryný múmkindigi úshin tamaqtan bas tartqandyqtan, olar óz-ózderin eıforıa sezimimen «marapattady» dep túsindi. Al emdelýshiler shynynda da razrádtardyń ózderine unaǵanyn aıtýmen boldy. Biraq olardyń óz-ózderin úzdiksiz yntalandyrýy men toktyń óshirilýi múmkin degen ýaıymdary máseleniń lázzat alýda emes degen oıǵa ákeldi. Emdelýshilerdiń ózderiniń bergen (saqatalǵan) málimdemeleri rahat syılady-mys degen tájirıbeniń basqa qyryn ashady. Narkolepsıadan zardap shegetin bir naýqasqa onyń uıqyǵa ketpeýi úshin, elektrodty engizip, qolyna qural bergen. Adam óz-ózin yntalandyrýdyń úmitsizdik sezimimen ulasqanyn aıtqan. «Tetiktiń jıi, keıde aıaýsyz basylǵanyna» qaramastan, ol áne-mine dámin tatam dep oılaǵan rahatty birde-bir ret sezinbegen. Óz-ózin yntalandyrý baqytty emes, alańdaýshylyqty týdyrǵan. Onyń qylyǵy lázzat alýdan góri, zarazap bolyp (yǵyryn shyǵardy) kórindi.

Al Olds pen Mılnerdiń egeýquıryqtarynyń ábden qaljyraǵansha óz-ózderin yntalandyrýy munyń keremet kúı syılaǵanynan emes shyǵar? Mıdyń olar yntalandyrǵan aımaǵy olarǵa tereń qanaǵattaný sezimin syılamaı, tek sodan dámelendirgen bolsa she? Múmkin, egeýquıryqtardyń óz-ózderin qozdyrǵan sebebi mılary tetikti taǵy bir ret basqanda, áldebir ǵajaıyp kúıdi bastan ótkeretindeı etip kórsetken shyǵar?

Olds pen Mılner lázzat ortalyǵyn emes, neırobıologtar qazir (marapattaý júıesi) qýattaý júıesi dep ataıtyn nárseni ashqan. Olardyń yntalandyrǵan aımaǵy bizdi áreket pen tutynýǵa ıtermeleý úshin týǵan eń qarapaıym motıvasıalyq mı qurylymynyń bóligi bolǵan. Sondyqtan Olds pen Mılnerdiń birinshi egeýquıryǵy ózi yntalandyrylǵan buryshtan shyqpaı qoıǵan jáne sol sebepti kemirgishter qorekten ońaı bas tartyp, taǵy bir ret razrád alý úshin aıaqtarynyń kúıgenine de qaramaǵan. Osy aımaq titirkengen saıyn, egeýquıryqtardyń mıy: «Qane, taǵy da! Sen lázzat alasyń!», — dep otyrdy. Ár yntalaný egeýquıryqty odan saıyn yntalanýǵa shaqyrǵanymen, qanaǵattaný sezimine eshqashan jetkizbegen.

Alda kóz jetkizetinimizdeı, bul júıeni tek elektrodtarmen ǵana emes, basqa tásildermen de qosýǵa bolady. Bizdiń búkil álemimiz yntalandyrý túrtkilerine toly: meıramhana mázirinen bastap, lotereıa bıletteri, túrli katalogtar men tv jarnamalaryna deıinginiń bári adamdy Olds pen Mılnerdiń (qýanyshty dámetken) egeýquıryǵyna aınaldyryp jibere alady. Bul sátte mı: «Qalap turmyn» degenge myqtap jabysady da, bizge: «Budan bas tartam» dep aıtý qıynǵa soǵady.

Materıaldy jaqsylap qorytyp alyńyzdar, jalǵasy bar...

Kelesi bólim: Suranys boıynsha bólinetin dofamın

---