InfoHub Logo

G. Mendel óziniń zertteýlerine burshaq ósimdiginiń taza lınıalaryn aldy jáne bir lınıa gúliniń analyq aýzyna ekinshi lınıa gúlinen alynǵan tozandy salý arqyly tozańdandyrdy jáne kerisinshe. Zertteýge eki aıyrmashylyǵy bar belgilerdi alǵanda, mysaly, dániniń pishini tegis jáne budyr sonan soń olardan birinshi urpaq gıbrıdteri alyndy (F,) jáne olardyń barlyǵy birkelki bolyp shyqty, ıaǵnı ata-ana ósimdiginiń birine uqsas boldy (barlyq dánder tegis pishindi boldy). Eń qyzyǵy, tozańdandyratyn tozań ata-ananyń qaısysyna jatpasyn onan shyǵatyn barlyq gıbrıdter tegis pishindi dánder berdi.

Basqa da 6 qarama-qarsy belgiler boıynsha júrgizilgen zertteýler de týra osyndaı nátıjeler berdi, ıaǵnı shaǵylystyrý nátıjesinde alynǵan Ǵ1 gıbrıdteriniń barlyǵy da ata-ananyń bireýiniń belgisine ıe boldy. Osy nátıjelerden G. Mendel qarama-qarsy belgileri bar eki lınıany shaǵylystyrýdan alynǵan gıbrıdterde tek bir belgi ǵana kórinedi dep tujyrymdady. Gıbrıdterdiń birinshi urpaǵynda kórinedin belgini G. Mendel domınantty dep atady. Barlyq shaǵylystyrýlar nátıjesinde domınantty belgiler bolyp dánniń tegis pishini, dán jarǵaǵynyń sary túsi, dán qabyǵynyń sur túsi, burshaqqynnyń tegis bolýy, pisip jetilmegen burshaqqynnyń jasyl túsi, gúliniń syrtqa qaraı ornalasýy jáne ósimdiktiń boıynyń bıiktigi esepteldi.

Tájirıbeni jalǵastyra kele G. Mendel alynǵan birinshi urpaqtardy ózdiginen tozańdanyrý arqyly bir-birimen shaǵylystyrdy. F1 gıbrıdti urpaqtarynyń birkelkiligine qarama-qarsy, ekinshi urpaqta (Ǵ2) ata-anada bolatyn domınantty belgilermen qatar olardyń taǵy birinde kezdesetin belgi de kórindi, ıaǵnı F, gıbrıdterinde jasyryn túrde bolatyn belgiler de kórindi. Bir-birinen qarama-qarsy belgiler arqyly ajyratylatyn ósimdik lınıalarynda, eger de Ǵ1 urpaqta sol belgilerdiń biri kórinbese, ol belgi múlde joǵaldy deýge bolmaıdy. F urpaqta bolyp, ol belginiń kórinýi basylǵan nemese jasyryn kúıde bolady jáne kelesi Ǵ2 urpaqta ol álternatıvti belgi kórinedi.

Gıbrıdterde basylyp qalatyn belgilerdi G. Mendel resessıvti belgiler dep atady. Resessıvti belgiler arasynda burshaq ósimdiginde denniń pishini budyr, dán jarǵaǵynyń túsi jasyl, dán qybyǵynyń túsi aq, burshaqqynnyń pishini qatparly, pisip jetilmegen burshaqqyn túsi sary, gúliniń ornalasýy joǵaryda jene ósimdik boıy karlık (tómen) jatady. G. Mendel arqyly anyqtalǵan tolyq domınanttylyq qúbylysy kelesi rette basqa da ǵalymdarmen janýarlar gıbrıdterinde (sútqorektiler, balyqtar jáne t.b.) jáne ósimdikterde anyqtaldy. Sonymen qatar domınanttylyq bolmaıtyn janýarlar men ósimdikter de sıpattaldy. Mysaly, qyzyl tústi shortgorndardy aq tústimen shaǵylystyrsa, birinshi urpaq gıbrıdteri aralyq túske ıe bolady (alqyzyl). Gıbrıdterdiń ekinshi urpaǵynda ajyraý shortgorndardyń qyzyl, aq jáne alqyzyl túrlerin beredi. Kóptegen tiri organızmderde keıbir belgiler jartylaı domınantty tıppen tuqym qýalaıdy. Qandaı-da bolmasyn belginiń domınanttylyǵy organızmde ártúrli deńgeıde kórinýi nemese tolyq kórinbeýi de múmkin. Qazirgi kezde qandaı-da bolmasyn domınanttylyq qasıetine qaramastan tájirıbe júzinde oryndalǵan barlyq shaǵylystyrýlardan shyǵatyn birinshi urpaqtardyń gıbrıdteri sol belgi boıynsha birkelki bolady.

---