InfoHub Logo

Domınanttylyq jáne resessıvtilik maqalasynda atap ótkendeı, G. Mendel tájirıbesindegi zertteýge alynǵan burshaqtyń Ǵ2 gıbrıdti urpaǵy ártúrligimen sıpattaldy, ıaǵnı shyqqan urpaqtar arasynda domınantty da jáne resessıvti de belgiler kezdesti. Ǵ2 urpaǵynda alynǵan gıbrıdter eki tıppen sıpattaldy: bir ósimdik tıpteri óziniń aldyńǵy atalyq ósimdikke uqsasa, basqa ósimdikter aldyńǵy analyq ósimdikke uqsady. Mysaly, G. Mendel baıqaǵan shaǵylystyrýlardan, qarama-qarsy dán pishinine baılanysty belgilerde bir ósimdikterde ol tegis, al ekinshi bir ósimdikterde budyr pishindi boldy.

Biraq-ta G. Mendel Ǵ2 gıbrıdti ósimdikterine dánniń pishinine baılanysty sanaý júrgizgende sanalǵan 7324 gıbrıdterdiń ishinde 5474 tegis dándi (domınantty belgi) boldy (74,74%), al 1850 gıbrıd (25,36%) budyr dándi bolym shyqty (resessıvti belgi). Basqasha aıtqanda, Ǵ2 gıbrıdti ósimdikterdei tórtten úsh bóligi ata-anasyna uqsady, al tórtten biri basqa aldyńǵy ata-anaǵa uqsas boldy. Osydan, ata-ana genotıpterinde tegis jáne budyr belgilerge jaýapty allelder, ıaǵnı domınantty da, resessıvti de belgilerdiń bolatynyn kórýge bolady. Osy jaǵdaı burshaq ósimdiginiń zertteýge alǵan basqa belgilerinde de qaıtalandy.

Ǵ2 gıbrıdterinde qarama-qarsy belgilerdiń barlyǵy derlik kórindi. Iaǵnı, Ǵ2 gıbrıdterinde barlyq belgiler ajyraýǵa tústi (segregasıa). Burshaq ósimdiginde zertteýge alynǵan belgilerdiń ajyraýy óte úlken mańyzǵa ıe boldy jáne G. Mendel bul qubylystyń ishki jaǵyn asha bildi. Osynyń nátıjesinde kelesi rette gen teorıasyna ulasqan tuqym qýalaýdyń birligi týraly tujyrymdama jasady.

Osy tujyrymdama negizinde G. Mendel qarama-qarsy belgiler jynys kletkalary arqyly ata-analarynan urpaqqa beriletin qandaı da bolmasyn bir faktormen baqylanatynyn ashty. G. Mendel, sondaı-aq qarama-qarsy jup belgilerdiń árqaısysy jup faktor arqyly baqylanady, biraq gameta túziler kezde ajyraıdy da gıbrıdtik urpaqtarǵa teń bólinip ketedi dep oılady. Mysaly, dánniń tegis pishini domınantty belgi jáne ol domınantty faktormen baqylanady, al budyr pishin resessıvti belgi jáne ol resessıvti faktor arqyly baqylanady. Ár ósimdikte qarama-qarsy belgilerge jup faktorlar bolady jáne bul faktorlar bir ósimdikte bir mezette kezdesip otyrady dedi.

1909 jyly mendeldik tuqym qýalaý faktorlaryn V. Betson (1861-1926) gen dep, al gendik juptardy — alleldi juptar nemese allelder dep ataýdy usyndy. Eger de eki allel de birdeı (domınantty nemese resessıvti), onda osy allelderdi alyp júretin organızm gomozıgotaly nemese osy allel boıynsha gomozıgotaly dep ataldy. Al ártúrli allelderdi alyp júretin organızm (domınantty jáne resessıvti) geterozıgotaly dep ataldy.

Urpaqtarǵa genderdiń qalaı beriletindigin jáne ártúrli daralarda qalaı taralatynyn túsiný úshin G. Mendeldiń burshaq ósimdiginen alǵan nátıjelerdegi genotıptik jáne fenotıptik qatynastardyń negizin bilý kerek. G. Mendeldiń zertteýlerinde qoldanylǵan sımvoldardy qarastyraıyq: R0 arqyly bastapqa ata-ana ósimdikteri belgilendi, al F, jáne Ǵ2 sımvoldary arqyly birinshi jáne ekinshi urpaqtar gıbrıdteri, R jáne r — alleldi gender (domınantty jáne resessıvti), mysaly, burshaqtyń dániniń pishinine jaýapty gender. P1 ósimdikteri taza lınıaǵa jatqandyqtan, olardyń ishindegi dánniń tegis lınıalaryn beretin allelderdi RR dep (gomozıgotaly jáne R jáne R genderin alyp júredi), al bul ósimdiktiń gametalaryn R dep belgileıdi. Al búdyr dándi ósimdikterdi rr genotıpimen (olar da gomozıgotaly, r jáne r genderin alyp júredi) al gametalaryn g árpimen belgileıdi.

G. Mendel óziniń zertteýlerin taldaı kele bastapqy P1 ósimdikterin bir-birimen shaǵylystyrǵanda analyq R gametasy atalyq r gametasymen úryqtandy, jáne kerisinshe, nátıjesinde Ǵ] gıbrıdteri geterozıgotaly gıbrıdter bolyp shyqty. Olardyń genetıkalyq formýlasy Rr jáne dániniń pishini tegis bolyp shyqty, ıaǵnı R alleli r alleliniń kórinýin basyp tastaıdy. F, gıbrıdteri gameta túzgende olardyń jartysyna R alleli, al qalǵan jartysyna r alleli taralady. Eger de F1 gıbrıdteriniń ózdiginen tozandaný kezinde analyq r gametasy atalyq R gametasymen uryqtanatyn bolsa, onda Ǵ2 urpaqtar RR genetıkalyq formýlasymen sıpattalady, olardyń gametalary R bolady, mundaı gıbrıdter ózdiginen tozańdanǵanda Ǵ2 urpaqta RR alleldi ósimdikter beredi. Eger de F1 gıbrıdteriniń ózdiginen tozańdaný kezinde analyq r gametasy atalyq r gametasymen úryqtanatyn bolsa, onda Ǵ2 urpaqtar rr genetıkalyq formýlasymen sıpattalady, olardyń gametalary r bolady, mundaı gıbrıdter ózdiginen tozańdanǵanda Ǵ2 urpaqta rr alleldi ósimdikter beredi. Eger de F1 gıbrıdteriniń ózdiginen tozańdaný kezinde analyq r gametasy atalyq r gametasymen uryqtanatyn bolsa jáne kerisinshe, onda Ǵ2 urpaqtar Rr genetıkalyq formýlasymen sıpattalady (F1 gıbrıdteri sıaqty), olardyń gametalary eki tıpti bolady — R jáne r analyqta jáne R jáne g atalyqta, mundaı gıbrıdterdiń ózdiginen tozańdanýynda genetıkalyq formýlasy RR, Rr jáne rr ósimdik gıbrıdterin beredi.

Joǵaryda aıtylǵan málimetterge qaraı otyryp, Ǵ1 gıbrıdteriniń R jáne r gametalar beretin Rr geterozıgotalaryn qarastyraıyq. Uryqtaný prosesi kezinde gametalar bir-birimen kezdeısoq qosylady (R jáne R nemese r jáne r, nemese R jáne r gametalary kezdeısoq qosylady) jáne barlyq túzilgen ósimdikter ómir súrýge qabiletti dep alsaq, onda genderdiń ajyraýy nátıjesinde túziletin gıbrıdter fenotıpi jaǵynan da, genotıpteri jaǵynan da ártúrli bolady.

F gıbrıdteriniń gametalaryn biriktirse tórt qosarly alleldi berýi múmkin, onyń árqaısysy Ǵ2 gıbrıdteriniń tórtten birin beredi. Ǵ2 gıbrıdterin baǵalaı kele, RR genotıpti gomozıgotaly ósimdikterdiń tek dán pishininiń tegistigine jaýap allelder bolǵandyqtan sáıkesinshe mundaı ósimdikter dánderi tek tegis pishindi boltynyn kórýge bolady. Ári qaraı, Rr geterozıgotaly ósimdigi dánniń tegis jáne budyr pishinine qatysty allelderi, biraq-ta onda domınantty R alleli bolǵandyqtan dánder pishini tegis bolady. Al rr gomozıgotaly ósimdikter tek dánniń budyr pishinine jaýapty allelderi bolǵandyqtan onan shyǵatyn ósimdikterdiń de dánderi budyr pishindi bolyp keledi.

Osydan, gametalardyń kezdeısoq jaǵdaıda uryqtanatynyn eske alsaq, onda Ǵ2 gıbrıdteri arasynda tórtten úsh bóligi tegis pishindi, al tórtten biri budyr pishindi bolýy kerek, ıaǵnı ártúrli pishindegi dánderdi beretin ósimdikter arasyndaǵy qatynas fenotıptik jaǵynan (syrtqy kórnisi boıynsha) 3:1 saı kelýi kerek.

G. Mendel arqyly zerttelgen 7324 gıbrıdter arasynda 5474 gıbrıd dánderi tegis jáne 1850 gıbrıdter dánderi budyr pishindi boldy, ıaǵnı mundaǵy qatynas 74,74% jáne 25,26% teń boldy, bul 3:1 qatynasyna óte jaqyn. G. Mendel mundaı fenotıptik qatynastardy Ǵ2 gıbrıdteriniń basqa da belgilerinen tapty. Gıbrıdter arasyndaǵy mendeldik fenotıptik qatynastar eger zertteletin organızmniń óte kóp sanyn qoldanǵanda dálirek bolyp shyǵady.

Sonymen, G. Mendel tapqan 3:1 fenotıptik qatynasty taldaı kele, Ǵ2 gıbrıdterindegi tegis dánmen sıpattalatyn daralar genotıptik jaǵynan ártúrli bolatynyna, al dániniń pishini budyr bolatyn daralarda genotıptik jaǵynan birdeı bolatynyna kóz jetkizýge bolady. Tegis dán beretin Ǵ2 gıbrıdteriniń ishinde shamamen úshten biriniń genotıpi gomozıgotaly RR (tek tegis pishinge jaýapty allelder) bolýy jáne úshten ekisiniń genotıpteri Rr geterozıgotaly (domınantty jáne resessıvti allelderimen) bolýy kerek. Dánderiniń pishini budyr bolatyn ósimdikterdiń barlyǵy rr gomozıgotaly resessıvti bolady.

Gendik gıpotezany tekserý maqsatynda G. Mendel kelesi birneshe shaǵylystyrýlar júrgizdi. Sonyń ishindi ol ekinshi urpaq gıbrıdterin ózdiginen tozańdandyrý arqyly shaǵylystyryp, úshinshi urpaqtar aldy (Ǵ3). Ǵ3 urpaqtarynyń barlyq gıbrıdteri (ekinshi urpaqta budyr dán bergen ósimdikter, genotıpi rr) taǵy da budyr dándi bolyp shyqty.

Ǵ2 gıbrıdterinen shyqqan jáne dánderiniń pishini tegis Ǵ3 gıbrıdteri de birdeı bolmady. Ǵ2 gıbrıdteriniń barlyǵynyń 1/3 bóliginiń ózdiginen tozańdanýy (RR genotıpti) Ǵ3 gıbrıdterine bastama boldy jáne olar tek tegis dánder berdi (genotıpi RR). Ǵ2 gıbrıdteriniń 2/3 bóligi (Rr genotıpti) Ǵ3 gıbrıdte tórtten úshi tegis dándi (RR jáne Rr) jáne tórtten biri dánderi budyr pishindi bolady (rr). F2 gıbrıdterindegi jaǵdaı sıaqty munda da qatynas fenotıpi boıynsha 3:1 teń.

Sonymen, ekinshi urpaqtaǵy gıbrıdti ósimdikter fenotıpterine baılanyssyz genotıpteri boıynsha úsh tıpti bolyp shyqty: RR genotıpti, dánderiniń pishini tegis jáne kelesi rettegi shaǵylystyrýlarda tegis dánder beretin, Rr genotıpti geterozıgotaly ósimdikter, birinshi urpaqta dánderiniń pishini tegis jáne kelesi rettegi shaǵylystyrýlarda ajyraýǵa úshyraıtyn jáne rr genotıpti gomozıgotaly ósimdikter, dánderiniń pishini budyr jáne kelesi rettegi shaǵylystyrýlarda tek budyr pishindi dánder beretin ósimdikter bolady. Mundaǵy qatynastar 1/4:1/2:1/4 nemese 1:2:1 teń boldy.

1:2:1 qatynasyn da G. Mendel tapqan jáne óziniń zertteýinde alǵan basqa da alty qarama-qarsy belgilerde kórsetti (dánderdiń túsi, gúliniń ornalasýy jáne t.b.). Iaǵnı gıbrıdterde kezdesetin fenotıpter jáne genotıpter arasyndaǵy qatynastar domınantty R jáne resessıvti r allalderiniń sıpatyna tikeleı baılanysty jáne nátıjesinde RR jáne Rr genotıpteri birdeı fenotıp beredi.

Shaǵylystyrýdan bólek, joǵaryda keltirilgen G. Mendel gendik tujyrymdama týraly málimetterdi dáleldeý maqsatynda keri shaǵylystyrýdy da júrgizdi, sońynan ádebıet betterinde ol shaǵylystyrý taldaýshy shaǵylystyrý dep ataldy (test-shaǵylystyrý). Bul shaǵylystyrýdyń negizi, F, geterozıgotaly gıbrıdterdiń dánderi tegis ósimdikterdi bastapqy dán pishini tegis (RR) jáne budyr (rr) ata-ana lınıalarymen shaǵylystyrýǵa arnalǵan. Mundaı keri shaǵylystyrý nátıjesinde alynǵan urpaqtardyń jartysy fenotıpi boıynsha tegis jáne genotıpi boıynsha Rr, al jartysy gomozıgotaly resessıvti (rr), ıaǵnı dán pishini budyr ósimdikterdi beredi. Keri shaǵylystyrýlar júrgize otyryp jáne alynǵan qasıetterdi taldaı kele G. Mendel olardyń shyndyǵynda jartysy geterozıgotaly, al jartysy gomozıgotaly bolatynyn anyqtady, ıaǵnı olardyń arasyndaǵy qatynas 1:1 teń boldy.

Sonymen bul tájirıbelerdiń nátıjesinde organızmdegi ár belgi alleldi jup genderdiń baqylaýynda dep qorytyndylaýǵa bolady. Olardyń ishinde bir allel ata-ananyń birinen, al ekinshi allel ekinshisinen keledi. Birinshi urpaq gıbrıdteriniń bola tura ártúrli allelder bir-birimen aralaspaıdy jáne bir-birine áser etpeıdi. Organızmde jynys kletkalarynyń pisip jetilý barysynda gen jubynyń eki alleli ajyraıdy jáne olar bir gıbrıdten shyǵatyn ártúrli gametalarda bolady. Gametalar ár genniń jubynan tek bir alleldi ǵana alyp júredi. Eki alleldiń bir gametada bolýy qandaı-da bolmasyn aýytqýǵa ákeledi. Ekinshi urpaqtyń gıbrıdteri túziler kezde jáne analyq pen atalyq jynys kletkalary uryqtaný prosesi nátıjesinde gender qaıta jup qurady. G. Mendeldiń qandaı-da bolmasyn gen juptary ár gametaǵa ajyraıdy degen qorytyndysy onyń ajyraý atty zańyna saı keledi jáne gen teorıasynyń negizi bolyp tabylady.

---