InfoHub Logo

Monogıbrıdti shaǵylystyrýlarda genderdiń ajyraýyn tapqannan keıin G. Mendel burshaq ósimdigindegi ártúrli jup belgilerdiń, eger olardyń urpaqtan urpaqqa berilýin bir mezette qarastyratyn bolsa, qalaı júretini týraly suraqtarǵa jaýap izdedi. Osyǵan baılanysty G. Mendel kelesi tájirıbeni bir-birinen qarama-qarsy eki belgisi boıynsha ajyratylatyn burshaq ósimdigine júrgizýdi bastady, ıaǵnı ósimdikte eki ártúrli jup belgilerge jaýapty jup genderdi zertteýge tájirıbeler qoıdy. Mundaı shaǵylystyrýlar dıgıbrıdti dep atalady. Bul jerde biz mendeldik dıgıbrıdti shaǵylystyrýdyń bireýin qarastyraıyq. Munda bastapqy lınıa retinde denniń pishini tegis jáne túsi sary gomozıgotaly domınatty ósimdikter jáne dániniń pishini budyr jáne túsi jasyl gomozıgotaly resessıvti ósimdikter alyndy.

Bul tájirıbede shyqqan eki jup belgi boıynsha nátıjeler (tegis jáne budyr dán, sary jáne jasyl dán) F, gıbrıdteriniń monogıbrıdti shaǵylystyrýlarynan shyqqan nátıje sıaqty qaıtalandy. Dánniń tegis pishini budyr pishinge qaraǵanda domınantty bolǵandyqtan jáne dánniń sary túsi jasyl túske qaraǵanda domınantty bolǵandyqtan F, urpaq gıbrıdteri dániniń pishini tegis jáne túsi sary ósimdikterdi berdi. Osydan keıin alynǵan F, gıbrıdterin bir-birimen shaǵylystyrý arqyly nemese ózdiginen tozańdanýdy iske asyrý arqyly G. Mendel Ǵ2 urpaqtar aldy jáne 656 dánder taldaýdan ótti. Ǵ2urpaqta alynǵan gıbrıdterdiń dánderiniń pishini men túsin zertteý nátıjesinde, ol dánniń pishini boıynsha jáne túsi boıynsha jeke-jeke esepteýler arqyly mundaǵy ajyraý fenotıpi boıynsha 3:1 qatynasyn qaıtalaıtynyn anyqtady. Iaǵnı, eseptegen barlyq 556 dánderdiń 432-si tegis pishindi (76,08%) jáne 133-i budyr pishindi (23,92%) bolyp shyqty. Al, 416 dánniń túsi sary (74,82%), 140 dánniń túsi jasyl (25,18%) bolyp shyqty. Osyǵan deıin júrgizilgen monogıbrıdti shaǵylystyrýlardan bul shaǵylystyrýda da osyndaı nátıjelerdiń shyǵatynyna kúmán bolmaǵan. Biraq-ta munda suraq basqasha qoıylǵan bolatyn: bir juptaǵy qarama-qarsy belgiler (dán pishininiń tegis jáne budyrlyǵy) basqa qarama-qarsy belgilermen (dánniń sary jáne jasyl túsi) táýelsiz bola ma, álde olar bir-birimen baılanysyp tuqym qýalaı ma? Bul suraqty basqalaı da qoıýǵa bolady: dánniń tegis pishini dánniń sary túsimen jáne dánniń budyr pishini dánniń jasyl túsimen árýaqytta da birge kórine me nemese osy kombınasıalardan basqa da jańa dánder shyǵa ma?

Osy suraqqa jaýap tabý maqsatynda G. Mendel zertteý nátıjesinde shyqqan barlyq 556 dendi eki belgisi boıynsha jiktedi jene mynadaı netıjeler aldy: tegis sary dánder — 315, tegis jasyl dánder — 108, budyr sary dánder — 101, budyr jasyl dánder — 32. Osydan, bastapqy ata-ana bergen dendermen birge (tegis sary jáne budyr jasyl) Ǵ2 gıbrıdteri de bastapqy ata-anaǵa uqsas dánder berdi, tek pishini nemese túsi boıynsha. Barlyq ósimdikter arasynda 3/4 bóligi tegis dándi ósimdikter jáne osynyń arasynda 2/4 bóligi sary tústi, al 1/4 jasyl tústi dánderdi berdi. Sondaı-aq barlyq ósimdikter arasynda 1/4 bóligi budyr dándi ósimdikter jáne osynyń arasynda 3/4 sary tústini, al 1/4 bóligi jasyl dándi ósimdikterdi berdi. Bul sandyq qatynastardy taldaý mynadaı qorytyndyǵa ákeldi: a) F2 tobynda zerttelgen barlyq ósimdikterdiń 3/4 bóliginde nemese 9/16 bólik ósimdikterde eki domınantty belgiler boldy (pishini tegis jáne túsi sary); á) 3/4 bólik ósimdikterdiń ishindegi 1/4 ósimdik toptary nemese 3/16 bólik ósimdikterde bir domınantty (dánniń tegis pishini) nemese bir resessıvti (dánniń jasyl túsi) belgi boldy, ıaǵnı jańa belgiler kombınasıasy (rekombınasıa); b) 1/4 bólik ósimdikterdiń ishindegi 1/4 bóligi nemese 3/16 bólik ósimdik toptary jańa kombınasıaly domınantty jáne resessıvti belgilermen (budyr pishin jáne sary tús) sıpattaldy; v) 1/4 bólik ósimdikterdiń ishindegi 3/4 bóligi nemese 1/16 bólik ósimdikter toptary eki resessıvti belgimen (budyr pishindi jáne jasyl tústi) sıpattaldy.

Alynǵan nátıjelerdiń sandyq kórsetkishterine súıene otyryp olardyń pishini men túsine baılanysty (315, 108, 101 jáne 32) ajyraýlarǵa qarap, joǵarydaǵy nátıjelerge uqsas ekenin kórýge bolady. Sondyqtan G. Mendel osy nátıjelerge súıene otyryp, Ǵ2 gıbrıdterine taldaýlar júrgizý nátıjesinde eki jup belgi boıynsha organızmderde tórt tıpti qatynastardy alýǵa bolatynyn kórsetti (9/15:3/16:3:16:1/16 nemese 9:3:3:1). Sonymen, burshaq ósimdiginiń dıgıbrıdti shaǵylystyrýlarynan bir jup belgilerdiń ajyraýy (dánniń pishini tegis jáne budyr) ekinshi jup belgilerdiń ajyraýyna (dánniń túsi sary jáne jasyl) múlde qatysy joq ekenin kórýge bolady. Ǵ2 urpaq gıbrıdterine tek ata-ana belgileri ǵana tán emes, sonymen qatar rekombınasıa (jańa kombınasıalar) da tán bolatyny anyqtaldy, ıaǵnı eki jup belgiler bir-birine táýelsiz sıpatqa ıe. Basqasha aıtqanda, organızmderdegi eki belgi kelesi urpaqtarǵa berilgende bir-birine táýelsiz beriledi deýge bolady. G. Mendel táýelsiz belgilerdiń taralýyn zerttegende ol tek tuqym qýalaýdyń táýelsiz faktorlarynyń taralýyn kórdi nemese genderdiń táýelsiz taralýyn kórdi.

Genderdiń táýelsiz taralýyn jaqsy túsiný úshin domınantty gendi belgileıtin R eripine (dán pishininiń tegistigine jaýapty gen) jáne onyń qarama-qarsy alleli dánniń budyr pishinine jaýapty gen r áripimen belgileımiz. Dánniń sary túsin baqylaıtyn domınantty gendi Ú áripimen, al jasyl túsine jaýapty gendi ý áripimen belgilendi. Osy belgileýlerdi jáne bastapqy ata-ana lınıalary taza lınıalar ekenin eskere kele, tegis jáne sary tústi dán beretin ósimdikter RRYY genderin alyp júretindigin, al budyr jáne jasyl tústi den beretin ósimdikter rrýý genderin alyp júretindegin kórýge bolady. Osydan, RRYY ósimdikterinen RY gametalary, al rrýý ósimdikterinen rý gametalary túziledi. Olar kelesi Ǵ1 urpaqta birigip RrYy genotıpin beredi.

F1 gıbrıdteri munda eki jup genderi boıynsha geterozıgotaly bolyp tur, ıaǵnı genotıpi RrYy. Eger de bizde zertteýge tek bir belgi, dánniń pishinin alatyn bolsaq, Rr genotıpi, onda ol organızm eki gametany beredi, R jáne r. Eger de eki belgini de biriktirip alatyn bolsaq, RrYy genotıpi, onda bul organızmniń belgileri gametalarda birdeı taralady. Mysaly, R nemese r allelderi Ú jáne ý allelderimen gametada ártúrli kombınasıalar túzedi. Biraq, aıta ketetin jaǵdaı, dánniń pishinine jaýapty gen allelderi men dánniń túsine jaýapty gen allelderiniń sáıkes gametalarǵa birigip túsýi kezdeısoq bolady. Genderdiń taralýy táýelsiz sıpattalatyn bolǵandyqtan, R gametasynyń jartysynda Ú alleli, al qalǵan jartysynda ý alleli bolady. Sonymen RrYy genotıpi gametalarǵa ajyraǵanda RY, rý jáne rekombınantty sıpatqa ıe Ry jáne rÚ kombınasıalaryn beredi, ıaǵnı nátıjesinde tórt tıpti gametalar birdeı sandyq qatynasta túziledi, RY, Ry, rY jáne rý.

Mundaı gametalardyń taralýy atalyq jáne analyq lınıalarda birdeı júredi, atalyqta da tórt tıpti gametalar, analyqta da tórt tıpti gametalar túziledi. Kelesi rettegi osy gametalardyń bir-birimen qosylýy da kezdeısoq jaǵdaıda júredi jáne F1XF1 shaǵylystyrýynda týyndaıtyn 16 kombınasıanyń kóriný jıiligi barlyǵynda birdeı bolady. Fenotıptik jaǵynan Ǵ2 urpaqtar bir-birinen ajyratylady, ıaǵnı olardyń 9 dánderi tegis jáne túsi sary, 3 tegis, jasyl, 3 budyr, sary jáne 1 budyr, jasyl dánder beredi. Osydan, Ǵ2 urpaqtar arasyndaǵy fenotıptik qatynastar 9:3:3:1 teń bolady. Ǵ2 gıbrıdteri sonymen qatar genotıpteri boıynsha da ajyratylady. Dánderi tegis jáne sary organızmderdi tórt tıpke bólige bolady:

1. genotıpi RRYY organızmder (eki jup geni boıynsha gomozıgotaly);
2. genotıpi RRYy organızmder (denniń pishini boıynsha geni gomozıgotaly, dánniń túsi boıynsha geni geterozıgotaly);
3. genotıpi RrYY organızmder (dánniń pishini boıynsha geni geterozıgotaly, denniń túsi boıynsha geni gomozıgotaly);
4. genotıpi RrYy organızmder (eki jup genderi boıynsha geterozıgotaly).

Onan basqa, RRYY, RRYy, RrYY jáne RrYy genotıpti organızmder bir-birinen sany jaǵynan da aıyrmashylyǵy bolady jáne 1:2:2:4 qatynasty quraıdy. Joǵaryda keltirilgen taldaýlarda keıbir qatelikter bolýy múmkin. Biraq-ta G. Mendel tájirıbe túrinde shamamen, 315 gıbrıdterdi alyp bir-birimen shaǵylystyrýlar júrgizý arqyly dáleldedi. Shyqqan nátıjelerdi taldaý arqyly ol keıbir qatelikterdi kelesi rettegi shaǵylystyrýda zerttedi (a, á, b, v pýnktteri).

Ári qaraı G. Mendel genderdiń táýelsiz taralýyn taǵy da dáleldeý úshin Ǵ: gıbrıdti urpaqtaryn bastapqy gomozıgotaly dániniń pishini budyr jáne dániniń túsi jasyl rrýý genotıpti ósimdiktermen dıgıbrıdti taldaýshy shaǵylystyrýlar júrgizdi. F, gıbrıdteri RrYy genotıpti jáne olar birdeı sandyq qatynasta RY, rY, Ry jáne rý gametalaryn beredi, al bastapqy ata-ananyń gomozıgotaly rrýý genotıpi tek bir tıpti ǵana gameta (rý) bere alady. Osy shaǵylystyrýlar netıjesinde kelesi urpaqtarda dániniń pishini tegis túsi sary (RrYy genotıpti) ósimdikter, dáni budyr jáne sary (rrÚý genotıpti), dáni tegis túsi jasyl (Rryy genotıpti) jáne dáni budyr túsi jasyl (rrýý genotıpti) ósimdikter alyndy jáne de olardyń arasyndaǵy sandyq qatynas 1:1:1:1 teń boldy.

Genderdiń táýelsiz taralýy G. Mendel arqyly úshgıbrıdti shaǵylystyrýlar arqyly da dáleldendi (úshgıbrıdti shaǵylystyrýlar). G. Mendeldiń úshgıbrıdti shyǵylystyrýǵa júrgizgen bir tájirıbesin mysal retinde qarastyraıyq. Tájirıbege alynǵan burshaq ósimdigindegi belgiler, dánniń pishini tegis túsi sary jáne gúliniń túsi qyzyl jáne dánniń pishini budyr túsi jasyl, gúliniń túsi aq ósimdikter. Dánniń pishinine jáne túsine jaýapty genderdi R jáne r, Ú jáne ý dep belgilesek, gúliniń túsine jaýapty genderdi S jáne s áripterimen belgileıik. Sonda zertteýge alynǵan ósimdikterdiń genotıpteri RRYYCC jáne rrýýss bolyp shyǵady.

---