InfoHub Logo

Krıstıan Dopler «Dopler áseri» dep atalyp ketken fızıkalyq qubylysty ashty. Qozǵalyssyz turǵan poıyzben salystyrǵanda, jaqyndap kele jatqan poıyzdyń gýili kúshtirek, al alystap bara jatqan poıyzdyń gýili álsizdeý bolady. Osy qubylys — Dopler áseri dep atalady.

Bul qubylysty túsindirý asa qıyn emes. Biz estıtin dybys tony, qulaqqa jetetin dybys terbelisiniń jıiligine baılanysty. Eger dybysty shyǵarýshy bizge qarsy kele jatsa, onda ár kelesi terbelistiń jotasy birshama tez keledi, sebebi bizge jaqynyraq jerden jiberilip otyr. Terbelister qulaqqa jıirek jetetindeı kórinedi, sol sebepti qatty shyǵady. Dybys shyǵarýshy ketip bara jatqanda, ár kelesi tolqyn alysyraq jiberiledi, sol sebepti qulaǵymyzǵa aldyńǵysynan keshirek jetedi. Sondyqtan ony aqyryn shyǵyp jatqandaı estımiz. 

Dybys shyǵarýshy emes, ózimiz júrip kele jatqanda da dál sondaı jaǵdaı oryn alady. Eger biz tolqynǵa qarsy júgirsek, onyń jotalaryn jıi basamyz, jáne dybys qattyraq sıaqty seziledi. Eger tolqynnan keri júgirsek — kerisinshe. Demek, shyǵarýshy nemese dybys qabyldaýshynyń qozǵalý-qozǵalmaýy mańyzdy emes. Dopler áserin baqylaý úshin eń bastysy — bir-birine qarsy júrýi. Bul áserdi dybystan ǵana emes, kez kelgen jıilik tolqynynan baıqaýǵa bolady — jaryq jáne tipti radıoaktıvti sáýlelenýden de.

Dopler áseriniń arqasynda, astronomdar ǵalamshardyń keńeıip jatqanyn baıqaǵan — juldyzdar bir-birinen alshaqtap jatyr. Sonyń arqasynda planetalar men ǵarysh apparattarynyń qozǵalys parametrleri anyqtalady. Dopler áseriniń negizinde jol polısıa qyzmetkerleri kólik jyldamdyǵyn anyqtaıtyn radar jasalǵan. Dárigerler bul áserdi últradybystyq qurylǵy arqyly kók tamyrdy kúretamyrdan ajyratý úshin paıdalanady.

Bir qyzyǵy, Dopler áseri radıoaktıvti sáýlelený sıaqty aýytqý jıiligi orasan zor, al shyǵarýshy men qabyldaǵysh salystyrmaly jyldamdyǵy — bar-joǵy sekýndyna mıllımetr bolǵan jaǵdaıda da jumys isteı beredi. Iaǵnı gamma-kvanttar energıasy Dopler áseriniń arqasynda bilinbes mólsherge ózgeredi. Bul ıadrolyq gamma rezonansy spektrometrinde paıdalanylady (móssbaýerlyq spektrometrlerde).

Munyń bári Krıstıan Doplerdiń arqasynda iske asty. Ol 29 qarasha 1803 jyly Zalsbýrgte týyldy. 1825 jyly Venadaǵy polıtehnıkalyq ınstıtýtty bitirdi, 1829-1833 jyldar arasynda Venada joǵary matematıkadan sabaq berdi. Keıin, bir jarym jyldaı maqta-mata fabrıkasynda klerk bolyp jumys isteýge týra keldi. Ol tipti Amerıkaǵa qonys aýdarýdy oılaǵan, biraq profesor bolýǵa Pragadan shaqyrtý alady. Osylaısha 1835 pen 1847 jyldar aralyǵynda sonda jumys isteıdi. 1847 jyldan Dopler — Hemnıste (Vengrıa) Taý jáne Orman akademıasynyń profesory bolady, 1848 jyldan — Vena ǵylym akademıasynyń múshesi. 1850 jyldan — Vena ýnıversıtetiniń profesory. 

1853 jyly Dopler týberkýlez aýrýyna shaldyǵyp, aýrýy asqynǵandyqtan Venesıaǵa emdelýge ketedi. Bes aı aýyrǵannan keıin, 50 jasyna jetpeı, 17 naýryz 1853 jyly qaıtys bolady.

Oqýǵa keńes beremiz:

Lýıdjı Galvanı, teorıasy. Vóltpen daýlasýy

Rýbens qubyry

---