InfoHub Logo

Aıaq qolǵa qyl buraý túskenine úsh jyl toldy.

Júırik dombyra kúmbiriniń kúrmelgenine de úsh jyl boldy.

Jazǵyturymǵy shýaq ta, jańadan qyltıyp boı kótergen kókti maıda sıpaı jetetin qońyr samal da sergiter emes. Aıaq-qoldy tas qursaýdaı shyrmap býyp tastaǵan qyl arqan sál qozǵalsa, janyn kózine kórsetedi. Sodan zapylanǵan ol qybyrsyz otyryp, nury taıǵan kózderdiń qarashyǵy oınamas kúńgirt janarymen bir núktege uzaq telmiredi.

Adam ómiri o basta oǵan máńgi taýsylmas, bitpes ǵumyrdaı sezilýshi edi. Endi barlap otyrsa, sol aıaq-talmas deıtin tirliktiń sońǵy qaqpasyn japqaly tur. Bárinen de buryn qýanysh-qyzyǵynan da, qaıǵy-qasiretinen de bólek osy bir aqtyq ajal sátiniń taǵy qaıtalanbaı jeteri ári oılantatyn da, ári sol oıymen eriksiz berik baılamǵa jetelep, ishteı kóndiretin de tárizdi.

Kóktem shirkin tirshiliktiń jelpinip, jelkildep óser bastaýy ǵoı. Jan-janýar bitken óli júnin túletip, jańa kóktemniń jaımashýaq nuryna boı urǵanda, qursaýly qolyn qozǵaı almaı, únsiz oı qýdyratyn dál osy jazǵyturymyn buryn-sońdy kezdestirmegen qımasyndaı kóre me, qas qaǵymdaı shaqqa sonaý, sonaý bir keýdeniń túkpirindegi áldebir qýysynan úreı aýlaıdy. Sol-aq eken, tula boıyn túgel dirildetip, baqaıshaqtan joǵary órmelep kelip, sýyq qorqynyshtyń taramys saýsaqtary alqymyna tas kenedeı jabysady. Jabysady da, osynaý sońǵy kókteminiń qulpyryp oıanǵan qyzyl-jasyl qyzǵaldaqtaryn kóz aldyna tóndire taqap ákelip, ómir kóksegish qazymyr ańsaýmen qosh-qosh aıtar saǵatynyń jaqyndap qalǵanyn qońyraýlatyp turyp jáne qınaıdy.

Raqymsyz tirlik qýatyn urlasa, álsiz úmit aqyrǵy shyraǵyn da óshirip alypty. Sodan ba, talaıdan beri ózin-ózi o dúnıege daıyndap, qıalmen qıamet asýyn jıi-jıi elestetetin. Keı-keıde osy toryǵý men túńilýden sál aıyǵyp, ótken kúnniń munartyp kólbegen sulbasymen qaýyshyp, oı shyraǵy janǵandaı kózine nur júgiretin. Sol kezde janary jasaýrap, erni jybyrlaıdy. Áldebir qushtarlyqpen ishki zeıini emis-emis shalyp qalǵan bir áýendi bal sorǵandaı tamsana sozady. Ondaıda dombyrasyn izdeıdi. Shyrmaýly qolyn julqyp-julqyp qalyp, jarasynyń aýzyn ashyp alady. Syzdyqtaǵan qanǵa da, janyna batqan jaraǵa da qyńbaıdy. Baıaý bastalyp, birde shuǵyl, birde tosań sazdarǵa ilese kúbirlegen erinniń ýilinen asqaq sazǵa aýysqan óz halin de ańǵarmaıdy. Lezde qaıaýly júzi san qubylyp, bir nur, bir jalynmen alaý atyp, sonaý eshqashanda umytylmas ýazıpaly shaǵyn qaıta keshkendeı júrek lúpiliniń diril qaqqan yntyǵymen qońyr sazdyń ásem naqyshyna súńgip ketedi.

Janbota, osy ma edi ólgen jerim,

Kókshetaý boqtyǵyna kómgen jeriń...

Án shyrqaǵanda, kóńil sheshiledi. Qaı-qaıdaǵy oıǵa túsedi. Ashshy kúıik namysty burq etkizse, sol namysty órshitken sodyr soqqysy otyz jyl burynǵy bar boıaý-bederimen kólbeńdep oraldy...

1865 jyldyń jazy. Kókshetaý qalasy úlken ábiger ústinde. Ombynyń general-gýbernatory dýanǵa keledi degen habar qala ulyqtary turmaq, búkil bir oıazdyń daladaǵy baı men bıin, bolysy men shonjaryn da tórt aıaǵynan tik turǵyzyp, dúrbeleńge salyp qoıdy. Osynaý qalyń eldi túgel qozǵap, sharýasynan qaldyryp, qaraket-tirlikten bólip, odaǵaı jetken ábiger hal Aq-sary Janbota bolysty da tıtyqtatyp tastady. Alystaǵy aýyldardan altyn úzik, aq otaýdy iriktep, saılap alǵyzyp, qalanyń shyǵa berisindegi at shaptyrym shalǵyndy jazyqqa qaz-qatar tiktirip jatyr. Shetinen segiz qanatty, aq júnnen basyp, kúıgen súıektiń kúlimen boıaǵan úzik-týyrlyqty, súıegi shombal, qypshaq ıindi kıiz úıler Janbotanyń baılyǵyn da, ataǵyn da alystan aıbaraqtaı tanytqandaı. General-gýbernatordyń joly túsip, el arasyna arnaıy shyqqan ulyqtyq iltıpatyna oraı qazaq jýandarynyń syı-syralǵysy da osyndaı baqastyqpen jarysa ornap, jaǵalasa boı kórsetip shyǵa-shyǵa keldi.

Aznabaı bolys Janbotanyń kól jaǵasyndaǵy bytyrata shashylǵan qaz jumyrtqasyndaı aq shańqan úılerine at ústinen shanshyla qarap qoıyp, basqa áreketke kóshti. General-gýbernatorǵa tóńkerilgen tostaǵandaı bólek-bólek ornalasqan qazaqy jaı tańsyq emes. Sondyqtan, birneshe úıdi irkes-tirkes jalǵastyra tikkizip, aq patsha aǵzamnyń qadirmendi ulyǵyna laıyq qala tártibimen uzynshalatyp "qabyldaý keńsesin" saılatty. Kógebaı beshpentiniń etegin at saýyryna jaıyp jiberip, doǵal saýsaǵymen dóń murnyn sıpap qoıyp, qadaý-qadaý buıryq beredi:

— Qorasan kilemderdiń oıýy birtústilerin aıaq astyna tóseńder. Uzyn kóshe bolsyn. Tabaldyryqtan tórge deıin jaıyńdar!..

— Janbotanyń jigitterindeı bolbyrap qalǵandaryń qalaı! Tez qımyldańdar! Keregeniń kóginiń shytyrashyn jaqsylap súrtińder. Kózdiń jaýyn alatyn bolsyn!..

— Anaý qońyr týyrlyqty qaıdan aldyńdar? Aýlaq! Áketińder! Janbotaǵa aparyp berińder, jyrtyǵyna jamasyn...

Bolystyń sózine qasyndaǵylar túgel daýryǵysa kúldi. Ásirese Janbotany qyjyrta tıisken Aznabaıdyń básekeles syryn biletin úzeńgilesteri aıaq astynan ermek tabylǵanyna qýanyp, qyzǵanysh otyna maı ústeı túsedi.

— Oıbaı-aý, bizdiń myrzaǵa ilesem dep, baıǵustyń tańy aırylatyn boldy.

— Qaıtesiń endi. Janbota bota ekenin bilmeıdi. Bota ekenin bilse, býraǵa qarsy shyǵar ma edi!

— Álin bilmegen álek degen osy-aý!

— E-e, botamyn, bospyn der me ol. Búrip, julyp tastardaı qutyraryn qaıtersiń!

Keń kógalǵa jaıyla, japsarlasa qonǵan eki shoǵyr aýyl kesh túse saıabyr tapty. Álginde qazbaýyr bulttan seýip ótken ótkinshi jaýyn shańdy basyp, mańaıdy tegis shaıyp, tazartyp ketken edi. Jupary ańqyp, erkin tynystap turǵan tabıǵat aıasyna kenet sharyqtap án kóterildi. Kókjıekke sharshap jetip qonaqtaǵan kúnniń alaýymen batystan shashyraı taraǵan qońyr qyzǵylt sáýleden sol án nur bop, syr bop quıylyp jatqandaı.

Jurt tegis án shyqqan úıge dúrkireı aǵyldy.

Jasty kózin syǵyraıtyp kımeshekti kempir beli búgilip, búkeńdep barady. Qos etek kóılegin dóńgeletip qyz-boıjetken shubyrady.

Qara maqpal jeńil shapandy jelbegeı jamylyp, seri jaǵaly aq kóılektiń omyraýyn aǵytyp jiberip, keń jazyq mańdaıly ánshi jigit oqaly taqıasynyń jibek shoǵyn yrǵaltyp, quıqyljytyp án shyrqap otyr. Qıyq qara murty jyltyrap, juqa júzge áldebir názik kúlki tektes reń júgirip qalyń jurtty siltideı tundyrǵan ánshi oınaqy, jeńil áýendi baldaı sozady.

"Dúnıede muń joq. Ýaıym-qaıǵy joq. Shattyq bar, shadyman tirlik bar. Kúlip óteıik, kúldirip óteıik. Nur aýlaǵan yntyqshyl kóńil saryjaılaý mekenin qyzyq pen dýmannan ǵana saılaıdy. Ystyǵy-sýyǵy aralas, oty men oıyny kóp jeleń shaq alpys eki tamyrdyń túgel ıigen qumar ańsaýyndaı emes pe. Teńselip baryp, lyqsyp qalyp jol beretin án men áýen seriniń serigi ǵoı. Eskek jeldeı qutyryp, atoı únindeı daýyldap, shyǵandap baryp atyrap pen atyraptan myń san qaýymdy dúrildete tik órgizip ákeletin án qudiretin men tapsam, ol osynaý shýaq kóńildiń alańy joq tazalyǵynan ǵana bolar. Saýmal kóldiń maıda jelpigen lebindeı qalyń jurttyń júregine tunǵan kireýkeni serpip bir ketsem, sergitip bir tastasam, odan artyq sybaǵany qalar ma edim. Qyz ernine úıirilgen sulý kúlkini sybyrlaǵan bulaq únindeı aqtartyp jibere alsam, odan arǵy ómirde neni izdermin. İzderim joq. Sol ózi jetedi. Ánmen ýantyp, áýenmen kóńil kóleńkesin qýalaı bilsem dúnıeniń basqa básine talasarym bolmas-aý!"

Ánshi júzindegi dál osylaı balqyǵan yrzalyqty tanyǵan qoshemetshil qaýym eltı túsip, yntyǵa qaýmalap, rıasyz kóńilmen den qoıady. Ánnen ýanysh pen jubanysh tapqan kópshilik tamsanysyp qalyp, uıyp tyńdap tur.

Kóńildi ánniń birinen soń biri ketti. Ekpindi órshil yrǵaq ta, nazdy qońyr maıda áýen de, erkin erke naqysh ta kezek aýysyp, júrek syryn talmaı shertedi. Til-kómeıden bal alysqan jastyq jaılaýdyń qaıtalap jetip, áli talaı jalyndy túndi kezdestiretinin tolqyndy tynyspen alaý dem, jalyn lepteı úzdiktire buraltqanda, ishtegi-syrttaǵy tyńdaýshylar jasaýraǵan kózderin jasyra berip, shynashaqtarymen júzderin eleýsiz súıkesip qalady.

Aýzy ashylyp, bar ynta-beıilin enshiniń qımyl-qozǵalysyna baǵyshtaǵandar tipti kóp.

Óńi sup-sur bop, qamshysyn eki búktep ustap, áldenege sabyrsyzdanyp, aqshýlan saqalynyń dirilin basa almaı, qara kózde qyzyl ot shashqan keıbireýler typyrshyp syrt aınalady.

Berip ket saqınańdy mys ta bolsa,

Júreıik kúlip-oınap qys ta bolsa...

Án órlegende, keýdeniń kóp túkpirinen bas kóterip áldebir ádemi, sulý sýretter týyndaıdy. Yntyzar jigittiń qaýip-qaterge bas tigip, nar táýekelge bekingen márttigi qandaı! Jylap turyp, kúle biler erligi qandaı! Kóp qaqpa, myqty torýylda qapasta otyrsa da, dúnıeniń bir jutym shıpaly aýasyndaı erkin qyzyǵyn ańsap, armandap janyp turyp "sertke sert!" degen asyq qyzdyń qurbandyǵy qaı-qaıdaǵy qıyrdan jalǵyz jyltyraǵan sáýledeı bop jalt-jalt qaratpaı ma!

— Ýaı, kóp jasa!

— Mártebeń asa bersin, azamatym, ardaqtym!

— Taǵy da, taǵy aıt!

— Bizdi qýantqan seni qudaı qýantsyn!

Ánshi sál tynystap, sháıi oramalyn jelbiretip mańdaıyna basty. Betin, kózin súrtti. Dombyrasyn qaıta qolǵa aldy. Shalqaqtap keýdesin kóterdi de, bir sát mańdaıshaǵa shanshyla qadaldy. Sál eljireı jymıdy. Eshkimge qaramaı basyn ızedi de, qup alǵan kóńildiń iltıpatymen taǵy bir ándi shyrqap ketti.

Aznabaı ózine jeke tikkizgen aq ordasynda qymyz aldyryp, tynystap jatqan. Manadan án shyqqanda eleńdep otyrǵan jandaıshaptary azaıyp qalǵanyn endi baıqady. Sol-aq eken, keýdesine qyzǵanysh enip, shala búlindi. Etti kelgen qara bujyr bette tolqyn júgirip, bitik kózderge ashýǵa mingende oralatyn yzǵarly ses oınap shyǵa keldi.

Qazaq básekesiz júre me. Qarsylasynyń qara kúshigi qattyraq úrse de, qaǵanaǵy qars aırylatyn kárli bolys jambasynyń astynan shaqshasyn sýyrdy. Tyǵynyn burap ashyp, qos shókim nasybaıdy ernine tastap-tastap jiberdi.

"Myna zarjaqtyń qylǵany-aı! Álden-aq aınalamdy aıtaqyrlap jatyr. Erteń jandaral kelgende, shoshaıyp qaraqan qý basym qalsa, ataq-bedelden jurdaı eken dep ketpeı me. Áı, zymystan-aı! Áı, kápirstan, Janbota-aı! Men tas sanasam, sen qum sanaıtyn zymıansyń-aý! Yrdý-dyrdýmen aldap, ataǵyńdy ótkizbeksiń ǵoı. Kórermiz. Seniń shańyraǵyńnan órgen án meniń ordamda qalaı qubylmas eken. Seniń artyńnan buralqy ıtteı erip kelgen zarjaq nemeńdi meniń jylmańdaǵan tazydaı qarǵybaýlap jetektep alǵanymdy da kórersiń..."

Daýystap poshtabaıyn shaqyrdy.

Ashýly júzdiń ár túginen ot atylǵanyn kórgende, kóńiline kúdik aralas qorqynysh engen poshtabaı ustaramen sypyrǵan taqyr tóbesin tómen tuqyrtyp, daǵdyly ádetimen qaharly ıesinen buıryq kútip, qybyrsyz qol qýsyrdy.

Jambastap jatqan ornynan yrǵala kóterilip, Aznabaı syrtqy tońy salmaqty, etjeńdi denesin obadaı qadap aldy da, syz tartqan óńin jandaıshabyna burdy. Bul doń aıbat emes. Bul yzǵar. Sur bultty kúzdiń qara jeldi qarashasyndaı buıryq keskini. Sony kórgen poshtabaı búgile berdi, búgejekteı berdi.

— Áı, anaý zarjaǵyń kim? Kimdi basynady!

— Ol Birjan sal ǵoı. Ataqty Birjan ǵoı, dep, poshtabaı bir sát basyn kóterip, kóz salyp edi, bolystyń zárli qarasynan taısaqtap, qaıta tuqyrdy.

— Birjan bolmaq túgil qudaı bolsa da, ulýyn toqtatsyn! dedi de, Aznabaı qısaıa ketti.

— Apyr-aı! Ol shirkin kóner me... Kóne qoıar ma... Ony túletip otyrǵan Janbota qyrsyq qoı. Shabynan túrtkendeı... deı bergende, Aznabaı basyn julyp aldy. İİİatynaı qaraǵanda, poshtabaıdyń jany murnynyń ushyna keldi.

— Endeshe, buıryq etem. Mynda ákel! Dál osy ordaǵa ákel! Bıtin syǵyp qanyn jalaǵan kedeıdiń mal kózine bitpeı me. Janbotanyń bir beretinin men úsh ese ǵyp tóleımin. Qasyndaǵylaryn da qarq qylam. Qaraılama. Dál osymdy uǵyndyryp jetkiz. Jetpese, ar jaǵyn óziń bil! Seniń qolyńnan kim alar eken. Jaýabyn ózim berem. Bar!

Sodan keıin ishindegisin túgel aqtaryp alǵandaı qalt tyıyldy da, túıilip otyryp qaldy. Túnerip, túgi túgel bozaryp, tomyryq ashýǵa berilgen bolystyń úlken qahar jıyp, sýyq sumdyqqa beıimdelgenin anyq sezingen poshtabaı endi lám dep ún qatpaı, bestemshe qamshysyn mytyp ustap ap, úıden atyp shyqty.

...Zor daýysty ánshiniń úninde yntyǵý, ańsaý bar. Jan syrynyń emirenýimen tolqyp kep, umtylyp kep aqtarylýy, ashylýy bar. Syı-suqbat tapqan qos jastyń dúnıeniń bar asylyna teńgermes jan jarastyq kúıi osynaý jazǵy túnde, jaılaý tórinde kelgeni qandaı ǵanıbet. Ǵızzat kóńildiń bar rıza, shúkirligimen, bar yntyzar, beıilimen tabysqanyna maqpal túnniń maıda lebi tileýlestik bildirgendeı eken. Qyldaı názik, tylsymdaı berik kýálikpen ińkárlik tapqan qyz-jigit barlyq bolmystan bólektenip, ánshiniń sándi únimen jańasha beıbit shadyman otaý quryp, erke toty naqyshpen syńǵyr kúlkisin tógiltedi... Birine-biri senedi. Senip turyp ómirden kúlki ǵana aýlaıdy. Qorqynysh pen kúdigi, ýaıym men sergeldeńi joq súıiser jastyń qýanyshy, qyzyǵy taýsylmas altyn tabaldyryǵyna ıyqqa ıyq tirestire, sharpyǵan demge ystyq jalyn lebin qosyp, qatarlasa attap barady...

— Apyr-aı, asyqtyq degen qudiret-aý!

Jaqsy tilek aıtty-aý. Ylaıym, qabyl bolsynshy!

— Ony aıtqyzǵan ánshi ǵoı!

— Ánshige de, ánine de raqmet! Bir marqaıdyq!

— Shirkin, árıaıdaıdy yńyldaǵan Boshan qoıshynyń qoıyrtpaǵyn tyńdap kelgen qulaǵyma bolaıyn.

— Qaıtelik, kim bizdi eleýshi edi. Qaraǵym Birjan, shyndy, syrdy taýyp aıtyp myna jaman aǵalaryńdy bir jasartyp tastadyń. Sen án aıtqanda, men tasyp otyrdym. Alǵysymnan basqa bererim de joq. Batamenen er kógerer. Óneriń, órleı bersin, — dep, bosaǵa jaqtan eltiri tymaǵyn jelkesine qaraı ysyryp jiberip, júrelep otyrǵan mosqal kisi ornynda bir qopaqtap qoıdy. Birjan álgige ótkir kóziniń rızalyq tunǵan jarqyn qarasyn jalt etkizdi de, jymıa túsip basyn ızedi.

Osy kezde úıge Aznabaıdyń poshtabaıy kirdi. Jaıshylyqta elirip zárin shashyp júretin pysyqaı jigittiń edireń murtyna kúlki qonaqtap, sol murty japsyryp qoıǵan jabaǵy júndeı ep-ersi kórinip, ánshil qaýymdy dúr shaıqaltty.

— Armysyń, ánshibegim!

— Sálemshil bolsań, tórlet.

Poshtabaı biri yǵysyp, biri keıin syrǵyp oryn bosatqan kisilerdiń arasymen ótip, saldyń dál qasyna bir tizerlep otyra ketti. Pushpaq bórkin qamshysynyń sabymen túrtip kóterip qoıdy da, qyzyl beldeýlenip bórik izi qalǵan taıqy mańdaıyn sol qolynyń syrtymen súıkep tastady.

— Birjan, men saǵan keldim. Jumsaǵan Aznabaı bolys. Meniń aıtarym: sen án aıtýdan jalyqpaısyń. Úıtkeni, seniń qýaryń da, qaýzaryń da áláýlaı. Men aıtsam, Birjan, sen qalǵan óleńińdi bizdiń bolystyń ordasynda otyryp aıt. Aznakeń aıanbaıdy, aıamaıdy. Taqymyń tolady, jetegińe ilesedi. Osyny aıt dep jibergen Aznabaı bolys, dep, sońǵy sózderge aıryqsha ekpin berip poshtabaı qadalyp toqtady.

Birjan úndegen joq. Úlken kózderdiń qan shegir qarasyndaı qıǵash qıyǵymen álgige serpip qana kóz tastady da, dombyrasyn shertip ketti. Lekildetip, túıdek-túıdek jetetin qyzýy mol kúıdi barmaq astynan bıpazdata saýmalatyp alyp jáne bir áserli áýendi shyrqaı jóneldi.

Bar jıyn: Janbota da, poshtabaı da, basqalar da qybyr etpeı únsiz tyńdaıdy. Tula boıdy tylsymdaı baýrap, shimirkendire jetetin ystyq tolqyn shym orap áketti. Osynaý tolqyn ánshiniń balbul júzinen taraıdy. On saýsaqtyń seri dombyradaǵy júıtkýinen tógiledi. Qyzyl erin, qara murt, aq tisterdiń erekshe úılesimdi sulý-sándi qımylynan túziledi.

Esildiń ar jaǵynda kórdim seni

Syrǵandy qaıyq qylyp ótkiz meni...

Qaıyrmalap, qaıtarmalap úzdigetin júrek jardy syrdy syrbaz áýen birde qalqyta sozyp, birde baıaýlata esip mol jıyndy únsiz tabyntady. Syrttaǵy qyz-kelinshekter mynaý alpys eki tamyrdy túgel ıdirip, óne-boıdy qyl buraýdaı qursap alǵan sıqyr sazdyń jeńil lypyǵan yrǵaǵyn áldebir júırik kóńilmen tap basyp sezine me, quralaı kózderi jaýtańdap, jasańǵyrap ortada órt pen ot tursa da, shyn teńi dál osylaı úzilip shaqyrsa, erip kete beretindeı únsiz ǵana "ah" urysady.

Biraq osynshama dúıim kóptiń emen jarqyn yqylasyna bólengen Birjandy jalǵyz ǵana adam atarǵa oǵy bolmaı, ishteı qatty qyjyrtyp otyr. Ol poshtabaı. Qamshysyn qymtyp alyp, tisin shaqyr-shuqyr qaıraıdy. Erkelikti kóteretin erlik qaıda, keltekti tentek qatty shyrqaý únnen qulaǵy tunǵandaı shoqsha jıren saqalyn tushtańdatyp aınalasyndaǵylarǵa súzile qarap qoıyp shala búlinip, jarylyp ketýge shaq tur edi, án bitti.

Poshtabaı ánshiniń tizesinen ustady.

— Birjan, taǵy aıtam. Paıdańdy bil. Jerde jatqan mal joq. Jaman yrym jasama. Kerdeńdik seni men maǵan jaraspaıdy. Barǵa, baıǵa ǵana jarasady. Qane, júr. Júre ǵoı. Aznabaı aldyńa aıdap salady.

— Jarqynym, men baılyq qýsam, baıaǵyda-aq Aznabaıyńdy eki orap alar edim. Ol murat emes. Al biraq meni kedeı dep kim aıtty. Aqpanda azynaǵan aıýdaı Aznabaı qudaıyń dúıim jurtty dál mendeı bir serpiltip, sergitip kórdi me. Endeshe, sen meni baıytam, jarylqaımyn dep bosqa tyrashtanba. Noqtamdy berip qoıyp, basqanyń aıaǵyna bas urar osalyń emespin. Syrttan bar jaqynym jattaı kórse de, jaqyndap ketsem jatym da jaqynyma aınalady. Óleńime emirengen jurtym, ólimimde oqshaý qala almas. Olaı bolsa, saýyn aıtyp olja jımaı, án salyp kóńil ashsam, Aznabaıyń ómir boıy túsine almas bir qudiretke boılaǵanymnan da shyǵar. Keskekti tóbetteı aıtaqtap qosqan qojańa dál osymdy buljytpaı jetkiz. Jigit qadiri ónerimen ólshener. Sen bilmegendi áne anaý aǵaıynym aıtty. Halqym aıtty. Táıiri-aı, kedeıligimdi betime basyp, keskektep aıdap aparam degen kúshtiligińe bolaıyn. Qysastyń ándem jeterin bilmesem, ashýǵa quryq sozar em. Onda yryldaǵan ıt qasıetinen basqa ne tabar em, dep, yzaly mysqylmen ezý tartqan Birjan dombyrasyn qaıta shertti.

Poshtabaı sátte kúreń tartty. Edireń murty qara qońyzdaı tońqaıyp, jybyrlap sala berdi. Jaltaqtap jan-jaǵyna qarady. Ózine qadalǵan kózderden kekesin, mysqyl, ájýa qarastardy anyqtanyp, búkil denesimen shuǵyl kóterile berdi de, qamshysyn qulashtap qaıyryp alyp, aldynda qapersiz otyrǵan ánshini tartyp-tartyp jiberdi. Tartyp-tartyp jiberdi de:

— Kózińniń eti ósken eken, jaman sasyq kedeı! Kimdi basynasyń! dep dombyraǵa jarmasty.

Otyrǵandar óre túregeldi. Qasqyrsha tap bergen qas qımyldy tanyp qalǵan kópshilik poshtabaıdy dyryldata súıretip esikten tysqa atyp jiberdi. Aýzynan aq ıt kirip, qara ıt shyqqan esersoq nemege jaýyp ketken judyryq pen tepkide esep joq.

Birjan dombyrasyn qushaqtap ornynan julqynyp turdy. Ómirinde alǵash ret basqa tıgen sumdyq soqqysy osy bolar. Iisi qazaqtyń qaı aýlyna barsa da, atynan kóterip túsirip, aıalap alaqanda ustaıtyn serisi týǵaly kórmegen qorlyǵyn búgin kórdi. İshteı bir sóz, jalǵyz soz san qaıtalanyp, mıyna shaq-shaq tıedi. "Qorlyq! Qorlyq!" Kózi túk kórer emes, qantalap sala berdi. "Urdy-aý! Keýdemdi bastyrmaǵan asqaq em, basyma sumdyq soqqy tıdi-aý! Budan ótken qorlyq bar ma? İshimdi órtegen jalyn denemdi qorlyq bop sharpı ma? Odan da nege birjolata joq qylmaıdy. Urdy-aý! Aznabaı sodyrdyń jaman quly, urdy-aý! Átteń-aı, nege ólip ketpedim! Nege?..." Osy bir ýdaı oı ánshiniń bar sezim-túısigin shyrmap alyp, qursap barady. Tula boıda aldymen álsiz diril júgirip, sál-sálden keıin denesin túgel qalshyldatyp áketti. Úzik-úzik oı baýraıdy. Birde ashý, birde qorlyq qamaıdy. Osy eki qyzý jalyndy sezim kezek-kezek arpalysady. Dúnıe alaý, dúnıe órt. Órtep, kúıdirip barady. Qınap, qorlap barady. Yntyqtyq, páktik jaılaǵan bolmysy aldamshy saǵymdaı sýsyp ustatpaı ketti de, keýdege jalyn aralas óksik pen ókinish oraldy. Qamyǵý men kúrsiný jetti. Ah urǵan kókirektiń ystyq lebi jalǵyz ǵana "qorlyq!" degen sumdyq sózdiń yzǵarynan qaltyraı sýynyp, asqaq jandy ólermendikke jeteleıtin de tárizdi.

Tirlikte aýyspaly, aınymaly jaǵdaı kóp. Ózin qorshaǵan ortadan qyzyq pen shadyman kútken sal Birjan qas qaǵym sátte ǵana osy ortanyń kópten antalap kep, yryldap jetip, kijinip ashylǵan qaskóı túrin kórdi. Ashynyp, zapa shegip, jaza keship kórdi. Arman degen aq nıeti qara kóńildiń qandy shoqparymen kómilip ketetin bolsa, kúnshýaqta otyryp qys yzǵaryn sezbegen nárestedeı aldanyp qana kelipti. Qadyr tutqan tilegi, ishteı mápelegen ińkári jalp-jalp óshken bul tusta ánshi tez opyrylyp, keń mańdaıǵa uzaryp tereńdegen qos syzyqty qat-qabat túsirdi.

"Nege týdym? Osyndaı qarǵys soqqysy tıer bolsa, o basta týmasam etti. Maqtan eter azamaty bolsam, meni mynandaı qorlyqqa batyryp otyryp, jurtym qalaı shydaıdy? Úndemeı, bir bulqynbaı ómirden ógeısip óte bergeni me? Qysasty kim tyıady? Jaýyzdy kim aýyzdyqtaıdy? Muńym, joǵym bir halqym qara kórsete almasa, jalǵyz qara men ne taba alam? Ne taba alam?.."

Talyqsyp, býlyǵyp demi úzilerdeı qınalyp turǵan ánshi tysqa júgirip shyqty. Kermede baılaýly turǵan atyna qaraı asyǵa adymdap bardy da, qalt toqtady. Úndemeı kete berse, aqyndyq súıegine túsken tańbasy máńgi-baqı birge ilesetindeı sezildi me, aq ordaǵa shuǵyl buryldy. Qara kózderge kekshil ýyt ottary oraldy. Jas tyıyldy, diril basyldy. Birjan sal tabaldyryqtan attaǵanda, seri dombyra ashýly kúmbirge aýysty. Kúıik shaǵý emes, kúıinishke kek atý kúmbiri. Sonaý zeńgir kókten quldılap, tas túıin bop shúıilip túsetin qarshyǵa bolatyn. Shyǵandap baryp-baryp, oqtaı quıylatyn. Ánshi daýsy dál solaı aspandap shyrqap turdy da, lek-lek tolqynymen namys bop, yza bop, qarǵys bop tógilip-tógilip ketti.

Janbota, osy ma edi ólgen jerim,

Kókshetaý boqtyǵyna kómgen jeriń.

Kisisin bir bolystyń bireý sabap,

Bar ma edi statáda kórgen jeriń.

Janbota, óziń bolys, ákeń Qarpyq,

İshinde segiz bolys sheniń artyq.

Ózińdeı Aznabaıdyń poshtabaıy

Qolymnan dombyramdy qaldy tartyp.

Tartsa da dombyramdy bergenim joq,

Eserdi poshtabaıdaı kórgenim joq.

Qamshymen top ishinde uryp edi,

Namystan, ýa darıǵa, ólgenim joq.

Asqaqtap bastalǵan sher shemenniń kýágeri asaý án asaý qannyń namysshyl tasýymen shyrqap kóterildi de, birte-birte maıda baıaýlap, jelpı ese jóneldi. Lapyldap turyp ókinish aıtty. Jalyndap turyp ókpe taqty. Túkpirli alys oılardan aýyr-aýyr kinálardy tuspaldap jetkizip, baı-baǵlan Janbota, Qarpyqtarǵa shanshylyp jatyr. Oqystan atqan oqtaı túırep túsken adýyn áýen Janbota bolysty bir bozartty, bir kúreńitti. Jetti de, jerge qaratty. Án aınaladaǵy qaýymdy túgel qozdyrdy. Judyryqtar tas túıilip, qabaqtar qars jabyldy. Qoldan keler dármeni joq qara halyq ánshige tıgen soqqyny ózderi kótergendeı ishten tynyp, únsiz tomsarysady. Ánniń órshelene shyǵyp, qınalyp baıaýlaǵan tusynda ashýly keýdeden kúrsinis atyp, qatty shıryqqan qalyń aǵaıyn, qarapaıym jurt tym-tyrys qalyp, qabaq ańdysady. Ún shyǵarmaı jas tókken qyz-kelinshekter aıaýly jandy qatty aıap kúızelip túr. Qapa-qasiretten aqtarylyp jatqan namys úni men kek qyjylyndaı oqshaý ándi bar júrek qanymen, yntyzar janymen tileýles, derttes bop qabyldaıdy. Jáhil jaýyzdyqqa qarsylyq tanytqanmen, qarý kótere almaı jáne býlyǵady.

Janbota tyqyrshyp otyr. Kúreń júzde shyp-shyp shyǵyp sýyq ter bilindi. Maı basqan tompaq kózder aýnap ketip, qalyń qabaq astynda jasyrynyp jatyr. Án bitpeı, ánshi toqtamaı ashylmaq emes. Qalaı ashylady, qaı túrde jalt beredi, ázirshe belgisiz. Aıyptyny tanysa, ǵazız jannyń syryn uǵar-aq. Túrshigip, shoshynyp turǵan kóp júrekti sabasyna túsirip, ádilet, adaldyq tabar-aq. Ázirshe bolys kózderi tas qorǵan, tereń shyńyraýda. Jalpaq bettiń túgi tirilgen qybyrsyz qalpynda maıly bitik janarlar endi qaıtyp ashylmastaı sýyq ajarmen kómilip ketipti.

Birjan dombyrasyn bebeýletip jeldirtip aldy da, jan jarasynan sorǵalaǵan kúıiginen týǵan "Janbotasyn" sherli úhileýimen bitirdi. Úndegen joq. Uıaty, ary bolsa, ashpaǵan syr, aıtpaǵan ýáj qalmady. Endigi sóz artyq. Sony bolys túsinse, shaqpaq tańba ánshige emes ózine túserin sezer-aq.

Janbota kózin ashyp aldy. Kózin ashyp aldy da, uzyn syzyq qos shoqty shashyp-shashyp jiberdi. Maıly bitik kózder qantalaǵan qos syzyq qana edi.

— Áı, jeter! Toqtat! Osy ulyǵanyń da bolady. Shaǵym aıtar sen sondaı-aq kim ediń? Jónińdi bil! — dep, aqyryp qaldy.

Ánshi sál ańtarylyp, qýqyl tartyp turdy da, kenet júzine qyzyl jalyndaı boıaý júgirtip, qubylyp ketti. Áli de bolsa, ádildik, bılik, týralyq kútip turǵan oz haline ishteı ashshy mysqylmen yzalana kúldi de, dombyrasyn jáne bebeýletti. Otty qarasta endi ashyný men jırený bar. "Apyr-aı, mynaý naǵyz jyrtqysh qabaq zulymdyqtyń ózi ǵoı. "Qarǵa qarǵanyń kózin shuqymas" degen qaıran danalyq qalaı taýyp aıtylǵansyń. Aznabaıdan mazaq kórip, senen kómek kútken men baıǵus myqtap adasqan ekem-aý. Baı baıǵa, saıǵa quıady. Aznabaımen básekege túskenińmen, men úshin qyrǵı qabaq bolmaıtynyń belgili. Namys derti meni basqanymen, seniń aspanyńa bult oralǵan joq eken. Endeshe, "bas jarylsa bórik ishinde, zarlar, zarlar da basylar" deıtin shyǵarsyń. Olaı bolsa etime tıgen soqqyny súıegińe ketpesteı qyp tańbalap bereıin. Shyndy syr qyldym ǵoı. Sol syrym muńymnan órgen kegimdi qamshy ǵyp siltesin. Siltesin-aq!"

— Ýaı, Janbota! Meni ulydyń dediń ǵoı. Ulyǵanym ras. Ulytqan Aznabaı men sen! Birińniń qorlyǵyń, ekinshińniń zorlyǵyń ótti. Qalaı adasqam. Senderden rahym kútkenshe, qara tastan izgilik izdesemshi. Ónege bolar qaı qylyqtaryń bar edi. Úlgi shashar qasıetteriń de joq. Kesh bilsem de, anyq uqtym. Bas kespek bolsa da, til kespek joq. Qaı qadir-qurmetińe senip ilesip edim? Ol qudiret sende joq eken. Átteń kesh bilip, adasyp kelgenime ókinem. Qatty adasyp kelgenime qapalanamyn. Biraq, endi adaspaspyn. Endigi maqsatym adasqandardyń kózin ashý bolar, dep, maıda qońyr bir sazdy bastap ketti.

Sozady Birjan daýsyn qońyr qazdaı,

Basqaǵa bir ezińnen júrmin jazbaı.

Jıylysy jandaraldyń bolady dep,

Janbota, mazamdy aldyń ala jazdaı.

Aıtady Birjan óleń enteletip,

Birjandy halqym qoıdy erkeletip.

Eserge poshtabaıdaı kóz aldyńda

Birjandy qoıǵanyń ba jelkeletip...

Án bitti. Jıyn únsiz. Ánshi kilt burylyp úıden shyqty. Án men óleń sózdi qabat órip, ór qıaly týdyrǵan qudiretpen azýly bolysty jermen-jeksen etip ketken Birjan salǵa rıza bolǵan jigitter biri tizginin ustap, ekinshisi qoltyqtap kóterip attandyryp saldy. Qos ishekti dombyranyń kúmbiri men jez tańdaıdyń bulbul naqyshy búkil atyraý, alapqa jýansyp kelgen pań kókirekti bir-aq silkip, jermeshel etip tastaǵanyn Kókshetaý óńiri alǵash ret kezdestirgen edi.

Kesh batyp qalǵan. Jaılaýdyń oty shaıylmaǵan shalǵyndy quraǵyna kólikteriniń baýyryn syzdyryp, batysqa mańdaıyn túzegen ánshi toby batyp bara jatqan kúnniń qyzyl araı, qyzyl alaý nurymen túıdek shoǵyr jalynǵa aınalyp alystap barady. Saldyń keń mańdaıy, úlken kózderi osy kúńgirt qońyr boıaýda erekshe ózgerip, ishki shıryqqan kúıdiń áserimen «Adasqaq» áýeniniń shaldýar, serpindi qaıyrmasyn lekildete qaıtalaıtyndaı. "Sen astamsyp ediń, artyqsynyp ediń. Shenime kelmeı qalǵanyńdy uǵa aldyń ba? Qorǵalap kún keshken kóp sorlyǵa eń bolmasa bir ret qajyr qosar qaraket tanytsam kerek.

Ylaıym, ánimdi atoı qyp ótermin-aq. Búgingi tapqanym osy boldy-aý. Adaspaı taptym. Burynǵy kúnimdi, burynǵy adasýymdy aıǵaq etip myna ánimdi «Adasqaq» dep ataıyn. Tilin bezep, janyn jaldap aqtaǵan aqyn kóp. Solardan sál de bolsa oqshaý turyp, el júzine qýanysh ákele alsam eken. Jalǵyz da bolsam jaýyzdyqpen jaǵalasyp ketermin, Jol azyǵym da, jan azyǵym da ánim, tek qana ánim bolar..." Ánshi únsiz. Ánshi únsiz bolǵanmen, oı júırik, qıal ushqyr. Osy shaqqa sheıin elemeı kelgen kóńil túkpirinen tyń arna ashty da, myna jarty álemdi jalyn jalaýǵa oraǵan kúnge qarap kele jatyp ishteı sert baılap, kóńil jadyratqan qoshýaq tynym tapty.

Bul kezde Janbota da, Aznabaı da árqaısysy óz ordalarynyń aldynda ashý men dolylyqtan ishteri kúıip, ne isterin bilmeı qyjyrlanyp tur edi. Jarty sheńberlenip jotaǵa shóge bergen kúnniń qyzyl boıaýynda qos jerde qos jaýlyq oty tutanyp, maıly betterdiń jyrtqysh janarlarynda lapyldap turǵan-dy. Sony baıqap qalǵan jas óspirim balań jigitterdiń biri qyby qanǵandaı saq-saq kúlip aldy da, "Janbotaǵa" basyp jiberdi. Álginde tez uǵynyp, asyǵa jattap alǵan ýytty shýmaqtardy jińishke ór daýsymen qushyrlana sozady.

Janbota, óziń bolys, ákeń Qarpyq

İshinde segiz bolys sheniń artyq

Ózindeı Aznabaıdyń poshtabaıy

Qolymnan dombyramdy qaldy-aý tartyp...

Sart-sart qamshy oınaǵandaı asaý án bar jıyndy eleń etkizdi. Ashý artynan órbıtin qatty qaqtyǵys sesindeı tolqyndy kúbir jurt aýzynda quıyndaı oınaqtap ótti.

— Qaıran Birjan! Qadirińdi bilmeppiz-aý!

— Qudiretin endi uqtyq qoı. Sen bastym degen keýdemdi qudaıyń da attaı almas degeni eken-aý mynaý áni!

— Bárekeldi! Órkeniń óssin, ulanym! Osylaı shyrqańdar.

— Toqtat! Óshir únin!

— Jap aýzyn! Qum qaptyr!

Qos daýys qos jerden ashý atyp, aqyryp-aqyryp qaldy. Qabat umtylǵan Aznabaı men Janbota bolystar edi. Kelgen bette ánshi jasty dyraý qamshylar ysqyra sýyldap kómip ketti. Ári kúıinip, ári qorlanyp týlaǵan qos bóri bir-birine degen báseke, baqtalastyǵyn umytyp, alys-julysqa bet alǵanda tize qosa qalatyn qaskóılik qylyǵyn tanytyp, yrsyldaı siltep júr.

— Óltire me!

— Ýa, umtylyńdar!

— Jabylyńdar! Qarap turyp kisi óltirtip qoıamyz ba?

— Úndemegenge úrke beredi deıtin shyǵar.

Dýyldaǵan kópshilik shyn qyzynyp, qatýlanyp yzaly qabaq bildirgende, eki jýannyń qolyndaǵy aıbarly qamshylar sylq-sylq túsken edi. Janbota men Aznabaı bastaryn tómen salbyratyp, árqaısysy óz úıine ilbı jónelgende, ýynan aırylǵan óli jylandaı qımylsyz qoldarda álgi doıyrlar álsiz súıretildi.

Ulannyń ústindegi túıe jún shekpeni qyryq órim qyzyl jolaq qanǵa boıalǵan. Táltirektep turǵan jas ánshi sonda da moııtyn emes. Erni álsiz kúbirlep án joldaryn sybyrlaı qaıtalaıdy.

Top ortasynan jas qyz kibirtiktep shyǵyp ulanǵa jaqyndady. Dármeni bitkendeı sharasy keń qara kózderin badyraıta ashyp, jumyr ıegin kemseńdete aýyr dem alyp turdy da, eki qolymen betin basyp ystyq-ystyq kesek jastardy tógip jiberdi.

Qarańǵylyq uıydy, ymyrt tez tústi. Jym-jyrt taraǵan jurt kóńildi torlaǵan qara perdeni anyq sezingendeı uzap barady. Urpaqtan urpaqqa amanattaı etip aıalap, mápelep tapsyrǵan jalǵyz qudireti án bolsa, sol baǵalysyna siltengen qysasty da kórdi. Qınalyp júdep kórdi. Jaz shýaǵyndaı áserine qys aıazy endi. Biraq aıaz da óter, yzǵar da qashar. Keler kúnniń, móldir bolashaqtyń lebizindeı saz týar. Týar áli. Sondaǵy urpaq, sondaǵy jas búgingi «Janbota», «Adasqaqty» emirene qarsy apar. Ánshiniń muńyn, mánin uǵar.

Qara tún oraldy. Maqpal kókte kúmis teńgelikter jyltyrady. Dalaǵa ár jer ár jerden án tarady. Shyndyq jyry tyńdaýshysyn qatty tańyrqatyp birde jeke, birde kóp daýyspen jańǵyryǵyp Kókshe óńirin aralap ketti.

Sozady Birjan daýsyn qońyr qazdaı

Basqaǵa bir ózińnen júrmin jazbaı...

* * *

Qol-aıaqqa qyl buraý túskenine úsh jyl toldy. Arqanyń atyrabyna syımaǵan ór keýdeniń keregeniń saǵanaǵyna baılanǵanyna da úsh jyl boldy. Shorlanyp bitken eski jaranyń ornyn qantalap jańa jara basty. Ánshi kóńildi muń jaılady. Názik áýendi keýdeden qýyp, sherli tolǵaý oraldy. Ýanýdy oılamaǵan, qasiret simirgen qapaly jannyń kóz aldyna kúńgirt keshteı ólim sýretteri elestedi. Aqyrǵy saǵatyn shydamsyzdana kútti. Sonaý kúnderde sharasyna syımaı býyrqanǵan jastyq jalyny "ajal", "ólim" degen uǵymdy eskertip pe edi. Kúlip engen dúnıesimen jylap qoshtasatyn sońǵy sáttiń kóz ashyp-jumǵandaı tez jetetinin qalaı bilmegen. Endi sol qutylmas tuzaqtyń dem-lepti syǵymdap taýysyp bara jatqanyn sezgende, "ne de bolsa tezirek jetse eken" deıtin bir yntyǵý, asyǵýǵa ishteı boı aldyrǵanyna ózi de qaıran. Birer sát qımylsyz qalyp syrtqa telmiredi. Kóktemniń balaýsa shaǵy. Jupar ańqıdy. Jalbyzdyń, shaıyrdyń, túıejapyraqtyń kermek ıisi jetedi. Kóktem tirliktiń bastaýy, jas órkenniń talpynýy. "Apyr-aı, myna kóktemdi taǵy da bir kóre alarmyn ba? Áı, endi kórmespin-aý. Qarǵa adym attap shyǵýǵa da zar bolyp turǵanda, ilik eter kúterim ne? Nege kútem? Neni kútem? Yntyǵarym bar ma? Joq qoı. Jetpedi me kútkenim. Ajaldan artyq bostandyǵym, erkindigim bar ma edi?"

Keýdege sýyq lep shymyrlap engendeı bolady. Sol sýyqpen sap etip belgisiz úreı oıanady. Alqymǵa áldene keptele tireledi. Nury sóngen kózderge qorqynysh uıalaıdy. Sol sát aspan tómendep tóbesine qulaıtyndaı, jer jarylyp tereńine tartatyndaı qaıdaǵy bir qubyjyq oılarǵa shym batady. Kókiregin qars aıyrǵan armanyndaı, býlyǵyp jetken óksik demdeı shala esirik halinde sıpap oralar áýeni jáne bar. Sony eske alǵanda, erni jybyrlap, kómeıden nebir án tógiledi. Ótken dáýrenniń kúı sozyp, ún salyp turatyn mamyr shaǵy taǵy da aýdarylyp-tóńkerilip kelip, ánshiniń ábigeri kóbeıgen myna susty kúnderine kádimgideı talshyq bolady.

* * *

Alystan talyqsyǵan kúrkir estildi. Alystan ysqyrta siltegen bıshikteı naızaǵaı jarqyly jetti. Álgindegi sarǵysh munar sáýle juqara azaıyp, birte-birte surǵylt reńge oıysty. Az-azdan keıin batystan etegi túrile kóterilgen qara bulttyń ornynan qyzǵylt araı shashyldy. Kún kókjıekke asyldy. Kesh tústi.

Aýada dymqyl lep bar. Jaýyn bultyn túıdek-túıdek jentekteı qýyp kele jatqan jeldiń ótine at basyn qasqaıta tirep, bulań quıryqpen jortqan jolaýshy kóz baılanǵan saıyn elsizde jalǵyz qalatyndaı eleńdeýi kóbeıe bastap edi, ıek astyndaǵy jotanyń ar jaǵynan áýpildese úrgen ıtterdiń daýsyn estidi. Estidi de, jaraý bestisine qamshy basty.

Bes-alty qarasha úıli kedeı aýyl eken. Sam jamyraǵan beıýaq shaqta, tymyrsyq aýaly jańbyr aldynda syrtta qybyrlaǵan jan kórinbedi. Qotan ústine kelgen jalǵyz jolaýshyny mań tóbetter shabalanyp qarsy aldy.

Ortadaǵy kıizi bútindeý shaǵyn tórt qanatty úıge jolaýshy at basyn tiregende, esikten saqaly kúrekteı mosqal adam shyqty. Túıe júninen toqyǵan jeńil shekpenin ıyǵyna jelbegeı jamyla salypty, sol qolymen eki óńirin qaýsyra ustap turyp, oń qolyn kózine tósep, jolaýshyǵa tesile qarady.

— Qonaqpyn, aqsaqal!

— E-e, qonaq bolsań, tórim daıyn. Adasyp kelmegen bolarsyń. Qane, túse ǵoı, shyraǵym, barymyz ázir, — dep tizginge qol sozdy.

Qonaq otyrysymen, ortaǵa ot jaǵyldy. Baıalyshtyń jalp-jalp etken jaryǵy jupyny úıdiń bar adamyn kezektep-kezektep "kórip qal" degendeı birde shalqyp, birde báseńdep qalady.

Úı ıesi elýdi qýsyrǵan keń ıyqty qara sur kisi eken. Bıik tósekke arqasyn súıep, maldasyn quryp alyp shaqshasyn tyqyldatyp, tyrnaǵymen súńgilep otyr. Bir kez qos saýsaǵymen shókip aparyp, tańqıǵan tanaýlarǵa nasybaıdy tyǵyp-tyǵyp jiberdi. Sóıtti de, raqattana túshkirdi. Úı ıesinen joǵarylaý kúpi jamylyp ashań kempir búk túsip jatyr. Qara súr óńi, tańqıǵan tanaýlary "mosqal erkektiń anasy bolam" degendi aıtqyzbaı tanytqandaı. Shúńireıgen sýyq kezderimen álginde qonaqqa shanshyla bir qarap edi, endi kirpigin aıqastyryp alyp, álde uıqy, álde oıǵa batqandaı qybyrsyz qalypty.

Ot jaǵyp, sý ákelip, keshki tirliktiń qamyna kirisken orta jastaǵy áıeldiń ǵana nıeti túzý. Kirgende basyn ızep, ernin jybyrlatyp, tiktep kóz toqtatyp, táýir amandasyp edi, únsiz otyrǵan otaǵasyna japaq-japaq qarap, tyqyrshyp júr. Buıryq berilmeı, yńǵaı kórsetilmeı, óz betinshe qımyldaı almaıtyn áıel baıǵustyń myna kiriptar halin jolaýshy da túsinip otyr. "Tanymasyn syılamas" keıbireýlerdi burynnan talaı kezdestirgen ánshi áıteýir jaýynnan panalar jyly oryn tapqanyna shúkirshilik etip, shaı-sýyn ishse de rıza bop attanbaqqa peıildenip, toqmeıil kóńilmen qorjynyna qol sozyp, qımaly dombyrasyn aldy.

— Aqsaqal, jol serigim jan serigim dombyram edi. At baptaǵan synshy saıgúliginiń qas-qabaǵyna qaraýmen bolatyn. Aıyp etpeseńiz eki-úsh kúnnen beri myna shirkindi qolyma ustamap em, ermek bolsyn, sherte otyraıyn, dep, shanaǵyna súıek qaptaǵan aspabyn aldyna óńgerdi.

Úı ıesi beısaýat qonaǵyna bajaılaı qarady. Qundyz jaǵaly beshpentine, sýsar bórkine, seri jaǵaly, jeńine jelbirek salǵan jibek kóılegine tez-tez kóz toqtatyp ótti de, dombyraǵa uzaq qadaldy. "Netken ádemi! Mynany jasaǵan sheberdiń qoly altyn ǵoı. Súıekti qalaı ustatqan! Qıýynda bir min bolsaıshy! Apyr-aı, myna jigit tegin bolmady-aý! Álgi Batyrhan qaıda júr eken. Qozysyn qasqyr tamaqtap ketken qońyr saýlyqty soıǵyzaıyn. Baryma yrza bolar. Qyryqtyń biri qydyr degen. Syrly, nárli sózdi qadirmendi jigit sıaqty. Kóńilimdi bereıin".

— Shyraǵym, túksıgen qabaq, dóńkıgen jotany kóp kórgen paqyryńmyn. Tuqymyna pańdyq pen zorlyq tımegen jýas atamyz. Ózim dep kúle sóılep, kúlimdep qabaq tanyttyń. Osy beıiliń-aq toıdyrdy. Yrzamyn. Kúıińdi de shert, jyryńdy da tók, erkiń bilsin. Serik dos sanap jatsynbaı jatqanyń jaqsy týysyńnan bolar. Bitim-kelisińe súıinip otyrmyn. Óneriń de ózindeı oza shaýyp, órleı bersin, dep shyn nıetpen yrzalyq etken úı ıesi áıeline burylyp áldeneni sybyrlap buıryq berdi de, kesek denesimen túgel oıysyp, qonaǵyna den qoıdy.

Osydan keıin dombyra kúmbirlep, án sharyqtap ketti. Salaly uzyn saýsaqtardyń saǵalyqqa tas kenedeı jabysyp názik áýendi baldaı tamyzǵany da, kúmis sulý ándi yntyqtyra sozǵany da otaǵasyny, báıbisheni, áıeldi únsiz tamsandyrdy. Áıel júzinde qan oınady, jymıǵanda eki betiniń ushy shuńqyraıyp kelisti jarastyq shaqyrady eken, qyzyl júgirgen qazirgi bádeni sonaý alystańqyrap ketken aıaýly kóktemniń yntyzar shaǵymen qaıta qaýyshtyrǵandaı. "Átteń, qol qysqalyǵy jolyńdy bógegen-aý. Áıtpese, úlde men búldege oranǵan talaı baı-baǵlannyń kókiltashynan artyq ekensiń" degen ókinishti oıdy kúrsine oılaı ma, ánshi bir sát áıelden kózin ala berip kempirge qıystaıdy. Kempirge de jan kiripti. Aq shańqan jaýlyǵyn oqshyraıtyp, basyn kóterip apty. Kımesheginiń shytyraly jıegin keıin ysyryp, oń qulaǵyn ashyp, alaqanyn qalqalap uıyp qalypty.

«Aıta tússhi, ánshibegim! Qulaq quryshymdy bir qandyrdyń-ay. Qaıbir án men ánshige shúkirana bop júr edim. Órkeniń óssin, órkeniń óskir, azamatym!» deıtin elegizýmen uıyp otyr. Ómir boıy qolǵa túsire almaı júrgen qymbaty aıaq astynan oralǵandaı sezinip, tar úıdi túgel toltyrǵan ásem áýendi bar tula boıymen simiredi.

Úı ıesi de únsiz. «Dál buǵan deıin dúnıeden jalǵyzsyrap, ish pysqandaı kúńirenip kelmep pe edi. Aq qar, kók muzda jylqy baǵyp quryǵyna súıenip uzaq túndi uıqysyz atyrǵanda, syqyrlaǵan úskirik tún, tymyrsyq qara tún, uıtqyǵan jeldi tún eńsesin basqanda, azýly jyrtqyshtaı antalap jeter qubyjyǵy da osy jalǵyzdyǵy emes pe edi. Jortýyl jortaq, barymta-shapqynshylyq súrleýinde qabaǵynan qan tamyp baz bireýdi túsirip, baz bireýden ózi soqqy jep, alys-julystyń ıtyrǵyljyń kúnderin keshkende de maǵynasyz meńireýdeı úńireıgen sýyq shyńyraýymen aldy-artyn birdeı oraǵan taǵy da osy jalǵyzsyraýy, jat ortadan túńilýi edi ǵoı. Endi sodan aırylyp qalýy qalaı, sondaǵy kóńil kúıinen adasyp qalýy qalaı? Shynymen án be, ánshi me? Myna óne boıdy shym-shymdap baýrap bara jatqan tylsym sazdyń qudireti de shyǵar-aý. Túısinip qarasań, ózińnen jalǵyzdyq ózińnen ǵana órbıtin tárizdi. Ónege qýmaı, óre salyp, ólim sepken ozbyrlyqpen syryq jalǵasań, omyraýyńnan ter keber me. Keppegeni de, ketpegeni de sodan eken-aý. Talaıdyń kóz jasy sorǵalaǵan beıýaq keshte, atymdy alamanǵa alasha qyp ańyraǵan zar men sher topsasy berik keýdemniń pushpaǵyna tarynyń dánindeı tysyr etip tımese, jalǵyzdyqtyenshilemegende neni enshilermin. Tirlik pen dúnıe shirkin bas jaryp, kóz shyǵarý emes eken. Sony nege uǵyndyrmaǵan, sony nege uqpaǵan. Azý tisti qarsh-qarsh qaırap, jaq etti kirsh-kirsh shaınaǵanda kimdi jazǵyrardaı, kimdi muqatardaı áreket etipti. Sorlaǵan da, jylaǵan da ózi. Ózi sıaqty jarly-jaqybaı. Muńy birdiń kúni bir ekenin erte uqsa, er jastanar ma edi, el shabar ma edi. Boz ala tańmen qoshtasqan bozdaqtardyń qosh-qoshyn urlaǵan jalǵyzdyǵyn aıǵaqtaǵan dál myna ándeı, ánshideı bireýdiń buryn kezdespegeni qalaı? Kezdestirmegen ózinen be eken? Qyr kezip, saı jaǵalaǵan bóri tirliktiń án men kúıde sharýasy boldy ma. Endeshe, keń dalaǵa syımaı, aıdalaǵa kúńirene sozǵan ulýy —mańdaıǵa tilip salǵan jalǵyzdyq, jattyq, jat baýyrlyq belgisi ǵana bolar. Án — qudiret eken-aý. On saýsaq netken sheber. Sonaý-sonaý jalań aıaq qum basqan, jalań but tal mingen pák kúnim, qulyn kezim shaqyra ma. Onda qandaı edim. Qyzǵaldaqtyń boıaýynan qan emes ádemilik kórýshi em ǵoı. Bulaq syldyrynan óksik emes kúlki estýshi em ǵoı. Sondaǵy bulaq aǵysyndaı bıpańdaǵan myna dombyra áýezi keıin nege jetpegen? Qyryqtan asyp qyrqyljyń tartqan shaǵymda gúl japyraǵyndaǵy jalǵyz shyq tamshysyna telmire qarap, ońasha oıǵa keter bal balalyq oralar ma endi? Móldir shyq jas tamshysy bolsa, sol tamshy qýanysh ińkári me, álde kúıik ókinishi me? Qaýyzyn endi ashqan shoq gúlge nege tamdy eken? Sony dál qazir nege esime túsirdim? Myna dombyra ma, án be erkimdi bılegen? Iapyr-aı, jalǵyzdyqtan jábirlenip kelgende sonaý bulaqty, shyq tamshysyn, gúl qaýyzyn qalaı umytqam? Nege umyttym eken? Aq taqyrǵa qyzaryp tamǵan qan qyzǵaldaq emes pe eken? Qara kózden syrǵanap túsken aýyr jas tańǵy shyqtyń tamshysy bolsa qaıtem? Býlyǵyp aqqan bulaq tyǵylyp jylaǵan sherli jannyń kúıigimen alystaıdy eken-aý. Báriniń bastaýy án ǵoı. Solardy sóıletken ánshi ǵoı. Qyryqtyń biri qydyr deýshi edi. Ras eken. Qydyrym boldy. Sol boldy. Ámir qudiret, taǵdyrdan da astam bop keldi. Ápishim qaıda júr? Estimedi-aý, tyńdamady-aý". Uzaq-uzaq oı-tolǵaýǵa shomǵan úı ıesi ánmen mıdaı aralasyp, órilip shyqqan bir sergek kóńil yrǵaǵyn taýyp, ózin-ózi birde umytyp, birde oıatyp qıal qýalap ketedi.

Ápish otaǵasynyń jalǵyz qyzy. Kórshi úıdegi qurbysynyń qasynda keste tigip otyrǵan. Án shyqqanda eleń etip edi, qazir úıge kirýge bata almaı, qurbysy ekeýi jabyqtan syǵalasyp tur. Úlken kózi, aq mańdaıy, appaq usaq tisteri bár-bári ánniń yrqyna berilip, qýanysh oınaǵan kúlkili erinde álsiz diril júgirtedi. "Shirkin, bal kómeıli dep osyndaı ánshini, kerim jigitti ataıtyn shyǵar! Er dármendi ap keter munshama sıqyrly daýys qaı jerine syıady eken. Aıta tús, qurbym! Tula boıymdy dýyldata órtegen ániń be, óziń be, áıteýir, jumbaq sezimge bólengen biz baıǵus uzaq túnderde eske ala júrermiz" deıtindeı aqshyl reńi júz qubylyp, qurbysyna qaramaı, tesikke enteleı túsedi.

— Ápish-aý, men de bir syǵalaıyn da. Kishkene syrǵyshy.

— Qazir, Balken. Qazir!

Eki qyzdyń sybyry da ystyq. Órt bop janyp, ot bop júz sharpıdy. Áldenege júrek lepirtken qyzýmen, uzyn qos burymdy sulý bastaryn túıistire, tar sańylaýǵa talasady.

— Túý, Ápish-aı, kórsetpeı qoıdyń ǵoı, dep Balken burtıyp shegine berdi. Qurbysyna qýana burylǵan Ápish dál qazir esh nárseni kórip turǵan joq. Qasy-kirpigi diril qaqqan túsiniksiz halde bir attap oryn bosatty da, Balkenniń ıyǵyna betin basyp óksip-óksip jiberdi.

— Ápish, saǵan ne boldy?!

— Jaı, ásheıin, Balken.

— Jylaǵanyń ne?

— Balken, bilesiń be, áldenege qýanatyn tárizdimin. Áldeneden jáne qorqam. Mynaý án —jalyn sıaqty. Jaqyndasam kúıdiredi, alystasam shaqyrady, Ápish aq qyzyl ajaryn túgel kórsetip qurbysynyń qushaǵyna kire túsedi. Balken de Ápishtiń qulyn denesin qushyp turyp, bóten ýálaıat adamyn kórgendeı dirildi keýdege tańyrqaı qaraıdy.

— Áı, otpysyń óziń?! Sen tegin bolmadyń. Tup-týra órtenip barasyń. Ras aıtam. Osy sen ǵashyqsyń. Iá, ıá, armandy asyqsyń. Osym ótirik deshi, qane, dep qystyǵa kúlip, Balken óz sózine ózi nanar-nanbastaı qurbysynyń betine tesile qaldy.

— Úndeme, kúlme! Ápish názik saýsaqtarymen seriginiń ernin basty. Balken, onan da sen mynany aıtshy! Mynaý azamat kim? Tanımysyń? Aty-jóni belgili adam ba, álde peri me? Aıtshy, tez aıtshy! dep úzdigip barady.

— Joq, kim ekenin men qaıdan bileıin. Biraq bar ǵoı, Ápish, dál osy jigit seniń taǵdyryń, dep, Balken jáne kúldi.

Ápish balqyp barady. Ózi de ishteı yrym qylǵandaı qubylyp turdy da, qurbysyn shóp etkizip súıip aldy.

— Aıtpadym ba, sen tegin emessiń. Aırylam-aý, senen, Ápish, jalǵyz qalam-aý, — dep, Balken sátte ózgerip, kúrsinip saldy.

Án bitti. Dastarqan jaıyldy. Áıel tysqa shyqty. Bosaǵaǵa súıenip turǵan qyzdardy kórdi.

— Ápishpisiń? Neǵyp tursyńdar, qos qyzǵaldaǵym-aý. Úıge kirińder. Birjan saldyń ánin tyńdańdar. Onysy nesi, jabyqtan syǵalap.

Balken árneni bir syltaýratyp, aqyry úıine qaıtyp ketti. Sholpysyn syńǵyr etkizip Ápish tabaldyryqtan attady. Suńǵaq boıly, taldyrmash solqyldaq denesine qıylta kıgen batsaıy kóılekti qyz úıge engende, beısaýat meıman jigit qadala qarap edi, boıjetken ernin jybyrlatyp sálemdesti.

Qyzy men qonaǵynyń arasyndaǵy osy bir eleýsiz ǵana amandasýdy syrt kózben baǵyp, tanyp qalǵan erkek jalt burylyp sheshesine kóz tastady. "Ne der eken, qaıter eken?" degen suraqpen qıystaıdy. Kempir kúlimdep otyr eken. Tissiz ıegin álsiz jybyrlatyp aldy da, ańdaýsyzdaý etip eki qolyn jaıyp, betin sıpady. Sheshesiniń júırik kóńilmen tez tanyǵan bir syryn bu da túsinip, júz aýdarmaı razy keıippen yqylastana qosyldy da, ishteı jaqsy tilek arnady.

Shaı jınalysymen, as kelgenshe taǵy da birtalaı án aıtyldy. Bul tusta ánshiniń bar zeıinin, bar sezimin bir ózine tartqan sıqyr nury boldy. Ol Ápish qyz.

Algúl júzdegi sát-sát saıyn aýysyp turǵan nurly qubylýdy jaqsylyqqa balaǵan jigit úkili dombyrasyn shaıqaltyp qoıyp, tolqyndy yrǵaqty ústi-ústine tópeıdi. Jibek taldaı esilip, syzylyp kóterilgen asqaq áýen jaýdyraǵan qaraqat kózden syr ańqyp, sol syrdyń tóleýindeı etip qupıa nazdy jáne sezdiredi. Mynaý jańbyry sirkiregen beıýaq kesh tilek keshi bolsa, eki ishek, toǵyz perneni basyp jatqan on saýsaq emes júrek dirili. Úzdigip qalyp, erkelep janyp qıylatyn áýen júrek baıandaýy. Dúnıeni umytqan eki jas názik oramdy sazdan aldaǵy tirlik baqytqa, tirlik qýanyshqa asyqqan lepirý, yntyǵý tapqan. Jeńil yrǵaq, oınaqy naqyshta aqaý túspegen, kir shalmaǵan yntyqtyq ińkári bar. Alystan ańsap kep tabysqan qos maraldaı qos júrek ánmen jaýaptasqandaı tilsiz uǵynysyp, birine-biri eriksiz umtylysyp otyr. Órimtaldaı qyzdyń kúnásiz pák qarasynan kún shýaǵyna erkelep boı jazǵan erkin balaýsa qylyqty tanyǵan Birjan jastyq dáýrenniń syńaryn izdettirgen quıyn lepti adýyn kúıin alǵash ret sezinip toqtaýsyz shyrqaıdy. "Sen úrikpeseń, men jatyrqamaımyn. Jalynyma janyńmen qosyl. Alasyz kóńilińmen adalym bop kel. Aıalap ótýge men daıynmyn" degen sert sózin dombyra shertse, án ústemeleıdi.

Syrttan qatty kelgen at dúsiri estildi. Úıdegiler eleń ete qalysty.

— Kim eken?!

— Taǵy da saǵan kelgen shyǵar. Tynyshtyq bermedi ǵoı. Aıtyp aýyz jıǵansha, óktem daýys qosa shyqty.

— Tursyn! Ýaý Tursyn, úıdemisiń?

— Ýa, nemene? Jaıshylyq pa?

— Shyqsańshy munda, sonshama shirenip ulyq bolǵannan saýmysyń. Álde qatynyńdy búgin kóre qalyp pa eń, degen syrttaǵy daýys ándem-ándem shyǵady.

Tursyn odan ári otyra almady. Qonaǵyna "mynaý janymdy qoıar emes" degen syńaıyn álsiz kekesin kúlki júgirgen keskinimen bildirip, tabaldyryqtan syrtqa attady.

Ápish oqys muńaıyp jerge qarap qapty. Álgindegi balbul janǵan júz qýań tartqan. Únsiz kúrsinetin tárizdi. Birjan qyzdyń tez syna qalǵan ajaryna, kirbiń qabaǵyna kóz júgirtti de, ońashada kóp jylaǵan oıly, ýaıym torlaǵan keıpin tanydy. Tanydy da, qınalyp otyryp aıaýshylyq kónildiń umtylýymen Ápishti ishteı qatty unatty.

Tursyn sálden soń qaıta kirdi. Bunyń da júzi synyq.

— Al, shyraǵym, jóniń bólek azamatym ekensiń. Birjan dep at-ataǵyńdy talaı estýshi ek. Búgin ózińdi kórip, kóńilimiz toldy. Ámse, jaqsy ataǵyn osylaı dúńkildep ósip, shartarapqa kete bersin. Jata-jastana tyńdap sher-qumardan bir shyǵarmyn dep oılap qap em, qysqa jip kúrmeýge kele me, tyǵyz jumys bop qaldy. Ǵumyr bolsa, áli talaı kezdesermiz. Tastap ketti dep aıyp etpe, maǵan ruqsat ber, inim, — dep jolǵa jınala bastady.

Birjan ilese shyǵyp, Tursyndy attandyryp saldy.

— Jolyńyz bolsyn!

— Joldyń da joly bar-aý, Birjan shyraq. Dál osy jolyma ózimniń de qybym joq, degen Tursyn soıylyn súıretip jeldirte jóneldi.

"Apyr-aı, barymtaǵa attandy-aý, shamasy. Alys-julystan aryny azaıyp, taýy shaǵylǵandaı bolǵan eken. Býlyǵyp, kúıinip bastaǵan osy qaraketinen jerigen syńaıy bar sıaqty. Tartynǵany ras bolsa, shyn nege tartynbady. Nege aıtpadym? Nege toqtatpadym?"

Qonaqqa tórge tósek sap qoıypty.

Birjan qol sozym jerde jatqan Ápishtiń ystyq demin búkil tula boıymen sezerdeı kópke deıin uıyqtaı almady. Qyz da oıaý tárizdi. Tynysyn ishten tartyp, qybyrsyz jatyr. Jaıshylyqta irge jaǵyna alyp, baýyryna qysyp jatyp uıyqtaıtyn ájesiniń búgingi minezine qaıran. Qyzǵanyshy joq. Anaý qonaqty dál bir kenjesindeı qadirlep, osy úıdegi nemeresiniń jasaýyna arnap qabytqan biren-saran taza kórpesin ózi ádeıi tósetkizgen. Qazir qannen-qapersiz uıqyǵa kirisipti. Bul da qyz kóńilinen tys qalmady, buryn áldeqalaı qonaq túnegen túnderde kúrk-kúrk jótelin kóbeıtip, boz ala tańdy syǵalatyp baryp, aýnaqshyp-dóńbekship ázer kózi ilinetin.

Tystaǵy jaýyn álsin-álsin sebelep qoıady. Sodan ba, ortadaǵy oty sóngen kıiz úıdiń ishi birazdan keıin yzǵyp ketti. Sýyqqa mán berer qonaq joq. Eki qolyn aıqastyryp jelkesine tósep shalqasynan jatyr. Sol jaǵyndaǵy Ápishke qaraı bir aýnap tússe, demderi sharpysyp, alaý jalyn kúıge oranaryn sezerdeı álden-aq qyz-qyz qaınaıdy. Erkin jastyq, qıalyn mastyq shalyǵy bılegen burynǵy kezderde dál búgingideı buıyǵy tartyp, tartynyp kórmep edi. Qazirgi dirildi yntyq kúıin kúshpen tejep, sabyrlylyq tapqan haline jigit te qaıran.

Ápish te kirpigine kergish qoıǵandaı uıqydan baz keshken. "Syrbaz jigit. Boıynda nári bar. Qasıetinen qasireti kóp erkek az ba. Astamsyp kelip, tam sónisimen ury qolyn sumańdatýdan basqa bilerleri joq. Bul ondaılardan emes. Osy óńirde Birjannan qadirli jan bar ma? Joq qoı. Tilegi, talaby bir jarqyn kóńilimen qol sozsa, áı bylq ete almas edim. Dál qazir beri aýnasa, qushaǵyna qushaǵym tabysa keteri haq... Oıpyr-aı ne oılap baram. Mynaý ýytty sezimdi osyǵan deıin kezdestirmep edim ǵoı. Balken aıtqan asyqtyq osy shyǵar... Osy bolar... qoı, qoı. Syılastyqtan asyp ketpesek edi... Kókemniń betine qalaı qararmyn onda. Kókem demekshi, asyǵys attanýyna qaraǵanda, bir bálege ushyramasa jarar edi".

Ápish oıy on bólinip dýyldap jatyr. Bir sát kesek-kesek ystyq jastary qos samaıdan tómen syrǵanap qus jastyqqa tamyp-tamyp ketti. Kórpesin basyna búrkenip býlyǵa jylady.

Qaragerine taqym qysqan Tursyn qara túndi keýdesimen úńgip keledi. Atqa qonǵaly qasyndaǵy serigine jaq jazǵan joq. Eltiri tymaǵynyń qulaǵyn túsire kıip, baýyn baılap alǵan. Jaýyny sirkirep, at aıaǵy dúsirlep kele jatqan bul júrisinde áńgime-dúken qurýǵa zaýqy soǵar emes. İńirdegi án men sazdan órbigen qalyń oıynyń bir arqaýyn qaıta shıratyp, búlkekpen kele jatqan kóliginiń yrqyn ózine tapsyryp, kúngirt qıalǵa shomyp-shomyp ketedi.

Tursyndy shaqyra barǵan Qaban bolystyń shabarmany Edireı edi. Syrqyndy baıdyń zorlyqshyl jýan keýdesin asqarǵa balap, nashar men sińiri shyqqan kedeıge aıbar atyp, kóz alarta júretin dombytpasy kóp jelókpe bolatyn. Bolystyń habaryn ákelgende, aýyl-úıge doly daýyl turǵyzǵandaı kúmpildep jetse de, myna Tursyn ekeýi ońasha kele jatqan kezde tym qorash. Ańysyn ańdyp, aýzyn basady. Apalaqtap shabatyn baıǵustyń Tursynnyń tútep ketetin júzine qarsy ıini bir kóterilmeıdi. Ózinen kem, qor sanaıtyn "sasyq kedeıdiń" artynda buralqy ıtteı ilesip kele jatqan qazirgi kúıine yzasy qozǵanymen, syrtqa tebilmeı shermende bop qaldy.

"Osy nemeni-aq taırańdatyp qoıdy. Kóp bulǵańdata bermeı bir silkip alsa, júni jyǵylyp, óz-ózinen shókimdenip qalar edi-aý. Qabekeń de kim-kóringendi joqtan bar qylyp qolpashtaı beredi. Áıtpese, myna túksıgen Tursyn baýkespeni shońqaıtyp alǵanda, birdeńesi qurı ma". Edireı esik pen tórdeı aldynda bara jatqan Tursynnyń qaraýytyp kóringen súlbesin oqty kózimen atyp keledi. Eki tizesi attyń qos qulaǵyn qaǵyp, denesi erge quıyp qoıǵandaı qozǵalmaı myǵym otyrǵan dáý qaraǵa birer sát qorqynysh aýlaı kóz tastaıdy. "Ne degenmen dáý ózi. Anaý-mynaý eki-úsh jigitti jalǵyz túsiredi. Qapysyn tappasa ońaılyqpen qulatý da qıyn. Áı, jaraıdy. Meniń nemdi búldiripti. Osynyń qolymen Qabekeń ot kósese, baıdyń sarqyty maǵan buıyrar. Ázirshe qybyn taba turaıyn. Qasqyr alatyn degdar tazyny da túp atasy ıt ekenine qaramaı tórge shyǵarady ǵoı. "Iesin syılaǵannyń ıtine súıek tasta" degen, sonshama búlinetindeı bul neme qyzymdy oıatyp pa..."

Qyz degende Edireıdiń shamyna tıetin bir dúmpý keýdesinde solq etip aýnap tústi. Qunjyńdap tebinip qaldy da, shoqyraqtap shaba jónelgen atynyń basyn tarta qoıdy. Taǵy da keıindeı berdi.

Edireıde bala kóp, qatyn joq. Halal juby qaıtys bolǵaly jyl jarymǵa taıandy. Ýaqytymen qazan-oshaq syldyramaǵan, ot basynda aqjaýlyq júrmegen úı úı bola ma. Úı demeı mola deseıshi ony. Áıel almaıyn dep júrgen Edireı joq. Sonyń retin keltire almaı júrgen Edireı ǵoı. Qabekeńe qulaqqaǵys qyp talaı aıtyp taýy shaǵylsa da, úmit jibin úze qoımaıdy.

"Qabekeńe de ókpe taqpaımyn. Maǵan degen nıeti túzý. Qudalyq aıtyp talaıdyń aldynan ótti. Balamnyń aldy otaý qurýǵa jaqyndap qalǵanda, oń bosaǵada tolyqsyp otyrǵan qyzyn kim bere qoısyn..."

Ózin-ózi aldaýsyratqanmen Edireıdiń kúrsingende kókiregi qars aırylady. Qars aırylýynyń da máni bar. Qudalyqqa shyǵyp, qulyn-taıdaı ertip, az da bolsam kóńilin aýlaǵan Qaban bolys shabarmanynyń kóńilin de ózi qaldyrdy. Oǵan da sebep qyz bolatyn.

«Kókpektiniń» jylǵasyna jer tyrnap egin egetin Qarǵanbaı kedeıdiń jalǵyz úıli qonysyna áldeqalaı joly túsken Edireı úı ıesiniń jyrtyq ıindi boı jetip qalǵan qyzyn kórgende, qoqsyqtyń arasynan marjan arshyp alǵandaı esi shyǵyp Qabekeńe jetkenshe asyqqan.

— Qabeke, taptym! Óle-ólgenshe quldyǵyńyzda óteıin. Retin keltirińiz! — dep, shoqtaı janǵan kózderin bir taıdyrmaı tilek bildirgen-di.

— Syǵyr-aý, neni taptyń? Túsindirshi áýeli.

— Qatyn taýyp kep otyrmyn! Qudaıdyń mańdaıyma jazǵany da sol, — dep, ózeýregen shabarmanyn biraz ájýa-kúlki qyp aldy da, bolys ishteı kelisim jasady. Arsyldap qotan qoryǵan tóbetke de sińirli súıek tastaıtyn. Edireıdi de saýyrdan sıpap qoıyp, qolbala qylyp ustaý kerek.

— Kimniń qyzy?

— Eginshi Qorǵanbaıdyń. Kókpektidegi sýyr Qorǵanbaıdyń, — dep, Edireı pysyqtaı túsedi.

— Qoı ári. Tuldyrsyz kedeıdiń qaıbir ońǵan qyzy bolýshy edi. Eń bolmasa qara shaıyn durystap beretin jóni túzý de emes. Syz sasyǵan jerkepesine qalaı kirem, Qaban bolys lezde aınyp ketti.

— Qabeke, osy jolǵy tilegimdi oryndasańyz, qarǵylaǵan tóbetińiz bolaıyn, — dep Edireı ólerdegi sózin aıtty.

— Áı, Edireı, kóziń ábden qaraýytqan eken.

— Oıbaı-aý, endi ne isteıin. Qaraýytsa qaraýytqan shyǵar. Qý tizeni qushaqtaǵaly jyldan asty.

— Jaraıdy.

Qorǵanbaıdyń qyzyn kórgende, Qaban bolys sabyndaı buzyldy. Shoqpyttyń ishindegi sulýdy bul da aınytpaı tanydy. Aqyrynda kıiti men qalyńmaldy «osy mólsherim de jetedi" degen shamamen bir-aq aıdatqyzyp aparyp, qyzdy ekinshi toqal qylyp úıine túsirdi. Qaban jańa otaýda jas ıis qushqanda, Edireı ishi ulyp sýyq tósekte qyryq dóńbekshidi. Dóńbekshigenmen eter amaly, jasar aılasy joq, ózegine qurt túsken aǵashtaı júdedi de qaldy.

Qaban bolys shabarmanynyń halin uqty. Onyń ústine ózin kinály sanap, Edireıdiń de qolyna qus qondyryp berýdi oılastyra bastady. Ondaǵysy adamgershilik bıikten qaraý emes, qaraýlyǵyn jabýdyń joralǵysy ǵana edi. Sóıtip júrgende Tursynnyń Ápishin kezdestirip, qyzǵa ózi de qatty qyzyǵyp, shabarmanyna syrttaı sony laıyqtaǵan. Qasynda júrse, qapysyn taýyp kóńil qosý ońaı. Onyń retin tabady. Edireıge ishki syryn ońasha bildirgende, ananyń qysyq kózderi ushqyndap-ushqyndap ketip edi.

— Ázirshe dymyń ishinde bolsyn. Kedeı bolsa da Tursynnyń eti tiri, moınyna tuzaq tastap bulqynbastaı etip kóndirý kerek, degen. Sony Edireı áli kútip júr. Tursyndy sýqany súımese de, aq sazandaı appaq Ápishti oılaǵanda qolyndaǵysy jerge túsedi. "Ápish! Sulý Ápish! Áli-aq súırikteı saýsaǵyń maıysyp shaı quıyp berip otyrarsyń!".

Attar pysqyrdy. Aldan ot kórindi. Aýyl áli jata qoımapty. Bular bolys úıiniń kermesine at basyn tiredi.

* * *

Qasyna on shaqty álekedeı jalanǵan jigit ertip Tursyn qaragerine qamshy basqanda, Jetiqaraqshynyń shómishi kókjıekke eńkeıińkirep qalǵan edi. Tań qarańǵysy uıyp tústi de, mańaı meńireý búrkendi. Jer baǵdaryn juldyzǵa qarap tez boljaǵysh Tursynǵa ergen jigitter eshteńeni ýaıymdamaı, attaryn cap jeldirtip jedeldete júrip keledi. Kánigi tirliginde alys-julys pen at ústin ómiriniń ajyramas mánine balap ósken qyr qazaǵy aldan tosar qırakezik saparyn kóp oılaǵan ba. Ózderi úshin ózgeniń kúni buryn sheship, piship qoıǵan kesigin ǵana oryndaýda bas jarylyp, kóz shyqsa da taısaqtap kórgen emes. Qadaý-qadaý kóterilgen shoqparlaryn kókke bilemdep, sekek-sekek súıretilgen soıyldaryn aıaq basyna ilip alyp, at ústiniń jelikti júrisinde shaqpaq otyndaı týyndaıtyn ázil-qaljyńdy burq-burq atady.

Tursyn esik pen tórdeı alǵa ozyp, serikteriniń qyzý kúlkili áziline aralaspaı únsiz keledi. Buryn qaljyńǵa joq bolsa da, keńk-keńk kúlkisin aıamaı joldastaryn qolpashtap qoıatyn. Ol daǵdysynan qazir ajyrap qalyp, uzaq oıǵa shomady.

Qaban bolystyń sońǵy jarlyǵyn jaqtyrmaǵan-dy. «Qaban dese qaban ǵoı. Azýy soıaýdaı bop árkimniń sanynan bir tartyp, soıdaqtatyp ótpese kóńili kónshimes" degen sypsyń ósekti estipti. Estipti de, shala búlinipti. Osy sóz ońdy-soldy aıtylyp, el arasyna tarap ketipti. Túp tórkini bolystyqqa talasqan Sámen baıdan shyqsa kerek. Baqtalas baıdyń kemsite aıtqan sózi Qabannyń qytyǵyna tıip burqan-talqan bolmasyna qoımapty. Qany qaınap otyryp, Tursynǵa qadaý-qadaý buıryq bergen:

— Sámenniń kóziniń eti ósken eken. Kimdi basynady. Úrkóppe, dańǵoıdyń qudaıyn umyta bastaǵany-aý! Tursyn, seni ádeıi aldyrtyp otyrmyn. Kúpsingen keýdege jel tolǵan eken. Sony basyp kel. Qur kúpildektikten asa almaıtyn nemeniń arty belgili. Táýbasyn bir keltir. Soıyl-shoqparly saıysker jigitterińdi daıyndap qoıdym. Dál qazir atqa qon da, Sámenniń aıǵyr úıirin qaıtseń de aıdap qaıt! dedi.

— Qabeke, kim ne demeıdi. İn aýzynda qyltıǵan sýyr ekesh sýyr da kúshtilik bildiredi. Úıinde jatyp qymyz iship jelik shaqyrǵan áldekimniń qatyn bopsasyn tergeımiz dep jazyqsyz jandardyń kóz jasyna qalarmyz.

— Áı, ne ottap otyrsyń! Kimdi úıretkeli otyrsyń sen mundar! Qabannyń buıryǵyna qarsy keletin kimsiń! Kózińdi ashyp qara! Bir syǵyp, eki burap, omyrtqańdy úzip qolyńa beretin qudaıyńmyn, degen Qaban kúsh kórsetip qyńyr tartqan. Týlaǵanda qaıda barasyń. Bala-shaǵańdy oılamaıtyn kórsoqyr ma ediń álde. Alaqanǵa salyp álpeshtep otyrǵan qyzyńdy at kótine jatqyzyp shaýyp ákeldirsem qaıtesiń!

Tursyn jalt etip Qabanǵa qarady. "Mynaý ne deıdi, neni kóńirsitip otyr? Ápishimdi aýzyna alǵany nesi? Aram oıy bar eken ǵoı" degen shuǵyl oıdan shıryǵyp qamshysyn qysyp ustap tura berdi de, qaıta shókti. "Qoı, beker arandamaıyn. Qaraqan qý basyma myń qarǵysyn jaýdyrsa da túk etpes edi, Ápishimdi aıamas. Sámeni ne, Qabany ne ekeýi de zulym. Biri ólip, biri qalsyn..."

— Qashan júreıin?..

— E-e, solaı jónińe qısaısańshy, batyr. Qazir attanasyńdar. Jylqyny Úńgirtasqa qamap, izdi basqa tusqa tastap ketińder, — degen Qaban ornynan jyldam kóterilip, Tursyndardy óz qolymen attandyryp salǵan.

* * *

Birjan atyn erttep júrýge qamdanyp jatqanda, aýyl ústine taıanyp qalǵan eki-úsh attyny kórdi. Ortada jetekteýli kele jatqan qaragerdiń ústindegi adamnyń basyn aq shúberekpen tańyp tastapty.

Ápish qonaq jigitke urlana kóz tastap úı irgesinde turǵan, kele jatqandarǵa qarap jiberip, ashshy daýyspen shyr ete tústi.

— Kóke!..

Basy jarylyp, qoly synyp músápir halde oralǵan Tursyndy eki jigit attan kóterip túsirip, kóterip aparyp tósegine jatqyzdy.

— Otashy kerek!

— Basynyń jarasy da qatty.

Báıbishe tis jaryp lám demesten ulynyń qolynan ustady, synyǵyn kórdi. Kózi shúńireıip bir túnniń ishinde júdep qalǵan balasyna qabaq túıe qarady.

— Táıt! Sonshama súmireımeı. Qoı dep edim, qoımadyń. Endi kep synyqqa bola salyń sýǵa ketip... Opyrylyp túseriń bar, otyrmaımysyń jaıyńmen... dep, jeńdi túrip jiberip, bilekti sıpalaı bastady. — Qatty urǵan eken. Eki-úsh jerden synypty. Eshteńe ete qoımas. Endi táýbańa kelersiń. "Zorlyq túbi qorlyq" degenimdi tyńdamaýshy eń.

Birjan ananyń kúńkildeı ursyp otyrǵan qazirgi qalpynan kóz almaǵanymen, otashyǵa adam jiberilmegenine qynjylyp otyr edi; kenet Tursyn sál yńyrsyǵandaı betin tyrjıtyńqyrap qaldy.

— Boldy. Ornyna saldym. Ápishjan, belbeýimdi ápershi. Qazir tańyp tastaımyn.

Kempir jumysyn bitirgen soń mańdaıynan shyp-shyp shyqqan terdi qolynyń syrtymen súrtip tastap, ornyna baryp otyrdy. Kúpisin jamyldy. Sodan keıin sóılep ketti.

— Al, balam, aqyry basqa soǵylyp toqtadyń. Aǵaıyn berekesin arsyldap qýýshy eń, endi meni myna qartaıǵan shaǵymda tiri óltirip jáne otyrsyń. Sen munda qan jýynsań, anaý sen aýylyn úrkitken eldiń qansha bozdaǵy qoı baýyzdaǵandaı qanyna shomylyp jatyr eken. Qoımadyń. Óspeıtin urpaq ónegesiz iske qumar. Táńirden tiler tilek qalmady. Seniń jamanatyńdy kúnde estigenshe qudaıdan qaza kútýden basqa túgim joq. Endi qar baspaspyn. Basqyzbas jasaǵan. Búkil tirligimde bir emirener sát keshpeppin. Osy túnde ǵana anaý, ónerinen sadaǵa keteıin, ánshi jastyń ıgilik dámindeı áýezin estip em, eń bolmasa sári asyndaı sol qumarymdy da tolyq bermeı myna báleńdi aldyma kóldeneń tostyń-aý. O da bolsa talasqan ıttiń talqysyna túsken qý tirligimniń sybaǵasy bolar. Túńilip-túńilip taýsylyp tynǵam. Esiń bolsa endigi bir ǵana nıetimdi tyńda. Men anańmyn. Ápish balań. Ana keshirimshil, bala kekshil. Ápishti jylatpa. Osy qyzyǵymnyń qyldaı qıanat kórip, kóz jasyn tógýine sebepker bolsań kórde de tynysh jatpaımyn. "Teń teńimen, tezek qabymen". Kóńli qalap, júregi tańdasa eriksizdik toryn qol-aıaǵyna tastama. Ókinishpen ógeısip ótpesin, dedi de, kúpisin jamylyp jantaıa ketti. Ananyń tilek sózi tusynda úı ishindegiler túgel únsiz qap edi, Birjan Ápishke qıystady. Ápish te muny kóziniń astymen baǵyp túr eken; eki beti dý etip qyzaryp ketti. Ápishtiń sheshesi ene sóziniń ár lebin duǵasyndaı simirip eltip qapty, erni jybyrlap eki alaqanyn tósep betin sıpady.

Tursyn ántek qana bas ızeı túsip, kelisim tanytqan syńaı bildirdi.

Birjan attanýǵa qamdandy. Qamshysyn saptamasynyń qonyshyna tyǵyp, ornynan kóterildi.

— Al, otaǵasy, tez aıyǵyńyz. Ruqsat bolsa, men júreıin. Aman-saý kóriselik.

— Jolyń bolsyn, shyraǵym. Ápish, attandyryp sal aǵandy.

Atqa qonǵan Birjan qyzdan kóz almaıdy.

— Ápish, esińe ala júr.

— Aǵasy umytpasa, qaryndasy umyta qoımas. Umytpas ta.

— Umytarmyn ba, o ne degeniń, Ápish qalqa! Oralarmyn.

— Siz qaıta oralǵanda, qurbyńyz ornynan tabylsa ǵoı. Kim bilsin, degen qyz áldebir qaıaýly muńyn sezdirgendeı kúrsinip qaldy.

— Ápish, Ápishjan, nıetiń shyn eken. Kelemin. Jetermin qaıta. Ózińnen belgi shyqpaı ózeýrep qatygezdik jasaımyn ǵoı dep qorqyp qap em. Aıta almaı qınalyp bara jatqan em. Saǵynarym, izderim de óziń ǵanasyń, Ápishjan, dep, Birjan at ústinen eńkeıip qyzdyń shashynan sıpady.

— Tez oralyńyz, Birjan aǵa, kózin tómen tóńkergen Ápish sál basyn ıdi. Tosam. Saǵynyp tosam!

— Tos, Ápish! Kóp kútkizbeımin.

— Saý bolyńyz!

Uzap bara jatqan ánshi jigittiń sońynan qarap qalǵan qyz qara kózi jasqa býlanyp qybyrsyz tur. Erinderi baıaý kúbirleıdi.

— Qosh, umytpa, Birjan aǵa!..

* * *

Qol aıaqqa qyl arqan túskenine attaı úsh jyl toldy. Qınalǵan janǵa qaıǵy-sheri kóp tolǵaqty kúıik jamalǵanyna da týra úsh jyldyń muǵdary ótti.

İshtegi jegiden qutylar pana taba almaı, ekilenip bulqynǵanda, shorlanyp bitken eski jaranyń ornyna bilem-bilem jańa jara túsedi. Shyp-shyp qan shyǵady. Qyl arqan qan sińip, qaq-qaq bolǵan. Aıaqtaǵy temir kisen kún ótken saıyn aýyrlaı túsip, zil batpan salmaǵymen qozǵalýǵa pursat bermeı, keregeniń saǵanaǵyna tapjyltpaı tańyp tastaǵan. Sodan ba saharanyń saǵymyndaı sýsyǵan erkin, erke Birjan bul kúnde ústine jalǵan japyrylyp qulaǵandaı aýyq-aýyq kúrsingende, kókiregi qars aırylady.

Alǵash, osydan tórt-bes jyl buryn shaý tartyp, aqshýlan saqaly molaıyp, káriliktiń alǵashqy syzdy salqynyn sezip, burynǵydaı uzaq-uzaq saparǵa shyqpaı úıinde otyryp qalyp edi. Temirtas, Qalken uldary ósip, Aqyq, Asyl qyzdary boı jetip barady. Halal juby Ápishi baıaǵysyndaı. Saldyń qas-qabaǵynan kóńil kúıin tanyp, júrip jatatyn.

Birjannyń Erjan, Nurjan aǵalary inisiniń osy bir úıkúshik bolǵan tirligine shúkirshilik bildirip, «Endi qartaıǵan shaǵyńda áýp-áýp etip bedelińdi túsirmeı sharýamen aınalys. Osynshama jyn qýǵanyń jetedi», dep, ózderinshe aqyl aıtyp qoıatyn.

Birjan biraz shydady. Birjan shydaǵanmen, sal-seri joldastary shydamady. At kópir bop kelip jatty, aýyldy dýmandatyp jatty. Qonaqasy sýdaı tógildi. Birjan kedeı bolǵanmen, aǵaıyn-týys baı. Biraq baı týys baǵylanynyń basy kemigen saıyn keıistigi ulǵaıyp, kedeı Birjanǵa kekireıe qaraıtyn boldy. Aýylda jıyn azaıdy. Dúrmek dúbir joǵaldy. Aqyn jalǵyz qaldy. Aqynnyń ózimen birge oıy ǵana qaldy. Dármensiz oı uzaı túsedi. Uzatyp aýlaqqa, ońashaǵa ánshini alyp ketedi. Birjan jalǵyz qalǵan, jaırap qalǵan dúnıeden ińkár izdep, kóńil aldap, án shyrqatady. Ońasha egiledi, ońasha jylaıdy. "Aıtyp qalaıyn, sońǵy ret ashylyp qalaıyn" deıtindeı oqshaý terekke syr shertedi, serek jartasqa til qatady. Kúbirlep jyr joldaryn izdeıdi, kúńirenip áýen shaqyrady.

— Eı, dúnıe! Men saǵan án syıladym, sen zar berdiń! Mol berdiń. Aıamadyń. Týlaǵan janymnyń parsha-parshasy shyqqan tilim-tilim jarasyn kórshi...

— Eı, dúnıe! Men asqaryńa qulash sermedim, sen shyńyraýyńa tarttyń. Sonshama azap bererdeı neńdi búldirip em. Ne jazyp em saǵan!..

— Eı, dúnıe! Boztorǵaı qurly qadirim joq. Cap dalada jalǵyz túp qaraǵan da boı kóteredi. Kóleńke túsiredi. Meniń saıamnan pana tapqan tiri pendeni kórsetpediń. Ne istedim saǵan men?..

Ánshi zary tynbaıdy. Án kúńirenip shalqıdy, kúrsinip tógiledi. Ýly dertpen boıdy alǵan ońasha oıy aýlaq-aýlaq ákete beredi.

Birjannyń oqshaýlanýy kóbeıdi. Onyń ústine Qaraýyl men Kereıdiń daý-janjalyna qaramaı Qaraýyldaǵy dos, serikterinen de qol úzbedi. Bóriktiniń namysy bir. Biraq namys qýǵan Birjan joq. Onyń qýary oıy. Ońashalyǵy. Qymbat dúnıe tárk etse, qımas tirligi azabyna aınaldy. Yqylyq atqan kókirekten zapyran tógilip, "Eı, dúnıe!" deıtin bitpes sherge ulasty. Sonyń aıaǵy "Birjandy shalyq basty, jyn ıektedi" degen sumdyq kesikke baılap, aıaq-qolǵa kisen saldyrdy. Asqaq Birjandy tutqyn qylyp ustady.

Ál-qýat kún sanap kemip barady. Mysqaldap taýsylǵan dármen es-sanany da álsiretedi eken. Esi keıde bar, keıde joq. Qaýeset habar azdap shyndyqqa aınalǵandaı. Bota kózderi jasaýrap, qur súlderimen keregeniń tor kózinen qarańdaıtyn jandarǵa únsiz, dármensiz tesiledi. Ánnen tyıylǵan ánshi sózden de qaldy. Endigi ermegi de, bir ýaqyt ýanyshy da oıy. Bitpeıtin, úzilmeıtin oıy.

Aıaq-qolǵa qyl buraý túskenine úsh jyl toldy.

Úsh jylda úsh kún dombyra ustaǵan joq. Úsh saǵattyq erkindik kórmedi. Sózden qalǵanda, jasy da toqtady. Endigi kúńgirt janarda bir tamshy sor joq, qurǵap, keýip bitken. Endigi qalǵan ǵumyrda tirlik ótken, tirshilik ketken. Únsiz azaby, bitpes tozaǵy bar.

Aqıyǵy, arysy buǵaýlanǵanda, eli júdeý tartty. Shubyryp keldi. Jadaý tarady. Aǵylyp, tógilip oraldy. Aǵylyp, tógilip eńiredi. Biri sendi, biri senbedi.

Al dúnıe, óterińdi bilip edim,

Bildirmeı serilikpen júrip edim.

Bul kúnde aryq qoıdan baǵam keıin

Úsh júzdi saıran qylǵan Birjan edim, —

dep halqyna ánimen qosh aıtysady. Ánimen ótken kúnin ańsaıdy.

Birde qurdasy Tánkebaı keldi. Bar denesi jer tartqan saldy qushaqtaı qulady.

— Ne bolǵansyń, Birjanym?! Sen mundaı azap tartyp jatqanda, meniń tiri qalqaıyp jer basyp júrgenim kimge qajet. Keshegi dýmandatyp júretin aqıyǵym, búgin seniń mynandaı qorlyqta, tirideı jermeshel bop qalǵanyń kimniń arqasy, kimniń jalasy! Álde dúnıe degen qatybas ómir osy ma. Qyranyn qanatynan qaıyryp, jer soqtyryp kete bere me? dep óksip-óksip jibergen Tánkebaı ornynan opyr-topyr umtylyp aıqaı saldy.

— Ýaı, Kereı, jyndanǵan Birjan emes, sendersińder. Ýaı, Erjan, Nurjan, sen ekeýińsiń! Arym, namysym, ánshim, aqylym Birjan jyndanbaıdy. Jyndandy dep sender únin óshirmeksińder. Ánin urlamaqsyndar! Óshpeıdi, urlanbaıdy. Urlaı almaısyńdar! dep, qatty yzadan kijine sóıledi.

Qurdasynyń daýsyn estigende, Birjannyń tandyr bop keýip qalǵan kózderinen únsiz jastar burshaqtaı saýlap úzilip-úzilip tústi, tógilip-tógilip ketti. Kópten beri alǵash ret janyn uqqan, syryn, sherin túsingen muńdas dostyń kúıiginen demeý taýyp, uzaq jylady. Tánkebaıdyń jas jýǵan betin betine basyp otyryp, jalynyn joǵaltqan ushqyr kókirekten ókinish atty.

Qarasý esik aldy laılandy,

Baı bolmaq, kedeı bolmaq qudaıdan-dy.

Qamzoldaı qysqa pishken dóńgelenip,

Dúnıe óterinde shyr aınaldy...

Án qamyqqanda, turǵandar túgel jylady. Án Birjannyń aqtyq qosh-qoshy sıaqty. Zapylanyp ýhileýi tárizdi. Dos-jarǵa amanaty da ispetti. Aq saqaly uzara ósip, jaq júni úrpıip ketken júdeý júzde qan-sól joq. Júdeýlik, kemdik taby bar. Qadala qarap, óksı egilgen Tánkebaı "Qysqa pishken dóńgelengen qamzoldaı" tirliktiń qatygezdigin betpe-bet kórip otyr. Kókshede bulaq kóp. Kóli seksen. Sazdaýyqtan jylap aqqan bulaq tostaǵan kólge saqyldap kúlip quıatyn. Seksen kóldiń eki tostaǵan kózi sýalypty. Kúlip quıatyn qos bulaq jylap aǵyp qurdymǵa quldılaıdy. Birjan kózi qos tostaǵan, kúńgirt kól. Ánshi jasy qurdymǵa bet alǵan ókinish tamshysyndaı saǵynysh bulaqtary. Aǵyl-tegil tógilip jatyr. Shyr aınalyp dúnıe ótip barady. Aqyndyq, saldyq sol tamshylarmen birge úzilip bara jatyr.

— Apyrym-aı! Mynaý tynysty taryltar zilzala ǵoı. Óksimeshi, qurdasym! Sen... Sen tarylmashy. Sanaýly kúnińde sarǵaımaı, samǵap bir qalshy, ardaqtym. Abzalym, Birjan! Taýyspashy móldir tunyq bulaǵyńdy. Serpilshi, qaıta bir serpilshi! dep, Tánkebaı dosynyń ıyǵynan ustap turyp silkip-silkip qaldy. Án toqtady. Birjan jasy da tyıyldy. Óz súrleýin taýysyp bitken jolaýshydaı til qatpaı, sulq tústi.

Qol-aıaqqa qyl buraý oralǵanyna tup-týra úsh jyl toldy.

Uǵymtal, sergek júrektiń uǵymsyz dertke shalynǵanyna da úsh jyldyń kóktemi jetti.

"Áı, osy kóktemim aqyrǵy kóktemim-aq bolar. Endi kóre almaspyn. Qarańǵy kórdeı myna beıýaq erteń tań bolyp qaıta biliner me? Temirtas, Qalken qos qarashyǵym, qaıdasyńdar? Kelseńdershi, mańdaılaryńnan ıiskeıin. Qolymdy bosatyńdarshy, arqan batyp barady. Ápish-aı! Seni de sorlatty ǵoı. Jibermeıdi ǵoı maǵan. Kim kóringenniń tepkisinde ketermisińder. Kelseńshi! Qýsańshy myna meńireý qarańǵylyqty. Sham jaqshy! Ákelshi jaryqty. Eń bolmasa sańylaý engizshi myna qapasqa.

Kóktem ıisi ańqydy-aý! Túńlikti túrip tastar ma edi. Temirtasym qaraǵym, aıdaryńnan bir sıpatshy. Kele ǵoıshy, qulynym..."

Birjan álsiz kúbirleıdi. Kebersigen erinder únsiz sybyrlaıdy. Aýyq-aýyq yńyrsyp qan shyqqan bilegin ystyq demimen úrleıdi. Bir sát antalaǵan qarańǵydan azý tisi aqsıǵan Janbotany kóredi, qaıqaıtyp qamshy siltegen poshtabaıdy kóredi. Keregege tyǵylyp betin basady.

— Urma! Qaıt keıin!...

Úni býlyǵyp án salmaq bolady. Tolqyn kelgenimen aýyzdan sóz shyqpaıdy. Soǵan ýaıymdaıdy. "Janbotam" qaıda? Nege aıtpaımyn". "Adasqaq" ta joq. Mynaý doıyr "ól!" deı me? Ólgenim durys pa álde? Qorlyq tańbasyn súıegime salǵyzǵansha, nege ólmeımin"...

Ólim degen túısik mıyna oralǵanda, sulyq qalady.

Keýdeden bir kúı aýlaıdy. Ol ólimnen seskený emes, qaıta sol jumbaq belgisizdikke asyǵý sıaqty. "Ólsem qaıter edi? Eshteńeni túsinbes meńireýge batam ba? Shyn batam ba? Eshýaqta qaıta oralmaı jer bop, topyraq bop shirip, tozyp taýsylam-aý..."

Aýyl shetindegi qarasha úıden qarlyqqan daýys buryn jıi estilýshi edi, Mamyr týǵaly sırek shyǵatyn boldy. Ádettegideı ertemen túńlik te ashylmaıdy. Boz ala tań kóp tesikten naızadaı úńgip jarq-jurq shanshylady da, jyljı-jyljı kerege boılaı baryp beıýaq ymyrtqa súńgip, joǵalyp tynady. Syrttaǵy jaryq dúnıeniń belgisindeı osy naıza — sáýleler Birjannyń kóz qurtyna aınaldy.

Bu kúnde til — kúrmelgen. Kúrmep qoıǵan ózi. Til aıtpasty saırap turǵan kóńil aıtqan soń qaıǵy-qasiretten týyndap bara jatqan ishki jegisin anda-sanda bir ýhilep, ashshy, aýyr demmen lyqsytady da jáne tynshıdy.

Keýdede zil qaratas bar. Zil qaratas dert meńdetken aýrýy emes, júıe-júıkesin sendeltken sher-shemeni. Sol sher-shemeni qoıýlanǵan kezde alaqandaı kózderi baqyraıyp, kirpik qaqpaı melshıip qalady.

Kózi ilinip ketken eken. Shyr-shyr etip bezek qaqqan bala daýsynan shoshyp oıandy. Jazbaı tanydy. Temirtasynyń jan ushyrǵan shyryly. Birjan shydaı almaı keregeniń syrtynan ustaǵan shıdi saýsaqtarymen osyp-osyp jiberdi. Sańylaý bilindi. Sańylaýdan keshki dala, keshki dalada kóıleksheń bala, qamshyly molda kórindi. Ysyldaǵan ábjylandaı aýyr qamshy segiz-toǵyzdardaǵy balanyń arqasyna shyp-shyp tıgende, Temirtastyń kóz jasy men qońyraýly báıek úni qosa shyǵady.

— İbilis ıektegen nemeniń tuqymy! Aıaǵyńdy qıa basasyń ba solaı qaraı. Endigári qıa basyp kórshi! Anaý jyn shalyqtaǵan ákeńniń qasyna tas qylyp matatyp qoıaıyn! Seni qashanǵy qorımyn, á! Áı, Nurjan, myna kúshikti baılatyp tasta!

— Urmańyzshy, moldeke! Kókeme tamaq aparyp bereıin dep edim. Qarny ashty ǵoı, moldeke! Urmańyzshy! degen balanyń ashshy daýsy Birjandy mynda dóńbekshitip jatyr.

— Erjan, Nurjan! Ońbassyńdar ekeýiń, ońbassyńdar!

Birjan dir-dir etip eki aǵasyn qarǵaıdy. Qulynshaǵyn aıaıdy. Arystandaı aqyryp, burq-sarq bulqynady. Jolym úı dúr-dúr shaıqalady. Bulqynǵan denege qyl arqan kire túsedi. Jaradan shyp-shyp qan aǵady.

— Sorly qudaı sorlatqany az ba edi? Munyńyz qalaı, moldeke! Tımeńiz balama! dep kımesheginiń etegi shubatylyp Ápish jetti. Júzi sarǵaıyp ájimdi óńi kúlbettenip ketipti. — Esi aýysty dep kúıeýimdi baılatyp tastattyńyz. Jyny juǵady dep bala-shaǵany jolatpaısyz! Tozaq otyna tirideı kúıdirip otyryp, urmańyz balamdy. Ony urǵansha meni uryńyz!

Qaharly qoldaǵy ashýly qamshy sóz tyńdar ma, áıeldiń de arqasynda oınap ketti.

— Qor boldyńdar-aý! Tiri jetim, tiri jesir sor mańdaı beıbaq boldyńdar-aý! Eı dúnıe, endi kórsetpegeniń osy ma edi. Kóz aldymda qatyn-balamdy týlaqsha sabatyp tiri qoıǵanda, almaǵyń ne edi menen! Neń qalyp edi áli de tonamaǵan? Ánimdi aldyń! Ataq-abyroıymdy aldyń! Ómir serik dostarymdy, el-jurtymdy aldyń. Qanbap peń, toımap peń! dep ah uryp kúrsindi de, basyn keregege soǵyp, kemseńdep jylap jiberdi.

Qarasha úıge qara-qura kóp enbeıdi. Engizbeıdi. Keshegi kerbez ánshi búgingi kereksiz "jyndy". Arqaǵa aty shyqqan, búkil Orta júzdi ánmen uıytqan Birjan sal "aryq qoıdan baǵasy kem" kem-tarlyǵyn oılap-oılap ketedi.

Bulyń-bulyń sýret keledi. Aq-qarasy aıqyn, taza uzynsha kózdi Abaı demin ishine tartyp tyńdap otyr. Balqyp otyr. Aınaladaǵy jıyndy túgel umytyp ańyra qadalyp, ánshi júzinen kóz aıyrmaıdy. Án bitkende Birjanǵa qýana buryldy:

— Ózge, ózgeńdi qaıteıin, Birjan aǵa. Bosaǵadaǵy ándi órletip tórge shyǵardyń-aý! Qadir-qasıetińdi tanydym-aý! Senen zor, senen qadirli kim bar!

Birjan myrs etti. Qantalaǵan bilegin sıpady. «Qaıran, Abaı-aı! Jalǵyz seniń ǵana qadirimdi bilgeniń dál qazir myna óńsheń jyrtqyshtyń qaperine kirer me. Tórdegi basym bosaǵadaǵy torda otyrǵanyn estidiń be eken? Estigen bolsań, bir habar bildirer ediń-aý!».

Kókirekte syryl bar, demigip jatyp alys-jaqynyn eske túsiredi. Sal-seri dostaryn izdeıdi. Bult búrkese, jel úrlep úı shaıqalady, kerege-ýyq syqyrlaıdy. Qybyrsyz janǵa tyqyr da ermek. Basyn julyp alyp talaı túnde tyń tyńdaǵan. Kileń kúreń jorǵaly, kúderi belbeýli ónerli dostary kózi ilinse ińirletip kúı shalyp, san qubyltyp án salyp jıylyp kelip turǵandaı bolady. Sodan uıqysy qashady. Qarańǵyǵa uzaq telmiredi. Aýlaqtan, tynshyǵan aýyldyń tý syrtyndaǵy jyńǵyldy saıdan kisinegen attyń, kiseli beldiktiń shyldyryn estimek bop kóterilip otyrady. Yńyldap án salady, dostaryn shaqyrady. Kúbirlep jyr tolǵaıdy. Serikterin izdeıdi. Tilinip-tilinip ketken erinderin jalaıdy. Qarmanyp aýa qushady balalaryn aıalaǵany, aımalaǵany. Án jylaıdy, armandaıdy. Jyr kúrsinedi, kek atady. Án shıryǵady, ańsaıdy, óksıdi, ógeısıdi. Kúbir-kúbir erin emirenedi, saǵynady, jalynady. Jalynysh saǵynyshqa aýysady. Saǵynysh áýenge, sazǵa ulasady.

Temirtas, Asyl, Aqyq qaraqtarym,

Úkideı jaqsylardy balaqtadym.

Birge ósken qurby-qurdas, zamandastar

Esikten kele me dep alaqtadym.

Salǵanym aǵash úıge yzbotty pesh,

Bir qudaı ǵapý-aılap kúnámdi kesh!

Birde saý, birde aýrý Birjan ǵaryp

Zamandas, aıaqtaǵy kisendi shesh!..

Jazyqsyz tutqynnyń zapyran góı-góıi saz bop tógiledi, saz bop alystaıdy. Alystaǵy qoıshy, taýdaǵy jylqyshy janaryna jas alyp, únsiz egilip tyńdaıdy. Án jattalyp, qıyrdan qıyrǵa tarap jatty. Uıqysyz túnderde úzilmeı uzardy. Aýyzdan-aýyzǵa ketti. Aýyldan aýylǵa kóshti. Án saldyń zary, saldyń basyndaǵy zamanyna degen naz-nalasy bop muńǵa muń qosyp, alys-alysqa ketip jatty. Yqtıardan tys erik alǵan áýen kókiregin jaryp shyǵyp, shartarapqa shyǵandap tarady. Toryǵý emes. Túńilý emes. Ótkendi ógeısý, áli de bolsa bir qanat serpip, qıaǵa qyrandaı samǵaýdy ańsaý. Sonyń belgisi osy áni. Toqtamaǵan tynbaǵan, urlanbaǵan, "jyndanbaǵan" áni.

Qolyna arqan túsip, aıaǵyna kisen salynǵanyna attaı úsh jyl toldy.

Jel qanatyna án men jyr toǵytqan sergek oıdyń qapasqa qamalǵanyna da úsh jyldyń muǵdary boldy.

Qyzǵylt óńdi, keń mańdaıly sulý jigittiń ornynda aq saqaly jelbirep, urty sýalyp, kózi úńireıip, murny soraıyp tiri arýaq otyr. Tiri arýaqta sur joq. Til joq. Qurmet-qadiri qashqanda, qurby-qurdas ta alystaıdy. Jolamaı, joǵalyp ketedi. Birjan solardy oılaǵanda, at izin sırek salyp, qara kórsetpeı ketken aǵaıyn-týysty izdegende, jany órtene kúńirenedi. Qoja-molda, baı aǵalardyń elge tyıym sap, aýylǵa ener qara-qurany alastap qýatynyn baılaýda jatqan Birjan qaıdan bilsin. Neler zarlaǵan men jylaǵandy jubatqan ánshi sal ózi eńiregen kezde mańaıynan qol ushyn berer, sálem sózimen kóńil aýlar jaýbórik kórmegen soń, ishinen sumdyq túıtkilge kezdesip, bar tulaboıy qaltyrap, adam bitkennen úrke túsedi. Sol sátterde dúnıede eki aıaqtydan ótken jyrtqysh ta bolmaıtyndaı kórinip, bar túısigi endigi erkindigi men bostandyǵy ispettes "ólim", "ajal" degen uǵymǵa saıady. "Qazadan qashyp qutylǵan pende joq. Dúnıeniń tórt buryshyn túgel aralaǵan Qorqytty da aqyrynda ajal qutqarmaǵan. Sodan artyq emespin. Keler bolsa tezirek kelse eken. Jetse eken jyldam... Men ishpegen ý joq, áli kelem ıtshilep... Bunyń nesi tirlik. Jalǵyzdyqtaǵy qaıǵy aýyr eken. Meniń kúńirengenim keıbireýdiń kúlkisin kóbeıtse, quz bıiktiń túpsiz shyńyraý jıegine taqalǵanym bolar. Qulaıyn da... Birjolata ósheıin de..."

Mamyrdyń ortasynda, shýaq kúnderdiń artyn ala, sýyq yzǵarly kúnder keldi. Sol yzǵar ashyq-tesigi kóp qarasha úıde yzǵyp tur. Kirip-shyǵar kisisi az tutqyn qostyń oty da jaǵylmaıdy. Qybyr-tyqyrdy ańdyǵan Birjannyń sanasy ǵana saý, biraq uıqyly-oıaýdaı bir haldiń aıyqpaı jetkeni sonshalyq, sýyq sorǵan erinderi kógerip, qozǵalmaı, tabjylmaı súlesoq jatyr. Qol sozyp qasynda jatqan kúpini de jamylýǵa áreket jasamaıdy. Aýyq-aýyq yzyńdap oralatyn án joldaryn aqyryn sybyrmen aıtady.

Saıasy kem bolady qý qaıyńnyń,

Jigitter keregi ne ýaıymnyń.

Kelgende alpys jasqa qondy qonaq

Bilmeımin ne qylaryn qudaıymnyń...

Osy sybyr, osy yzyń úzilmeıdi. Aıtqan ózi me, ózge me ony tekserip jatqan joq. Áıteýir uzaq túnniń baıaý tańy syzat bergenshe, bir uıqy, bir elespen saryn men yzyńǵa mıdaı aralasyp jatady.

Birde tań aldy bolatyn. Ap-anyq dybys estildi. Kádimgideı bop tabaldyryqtan attap áldekim kirdi. Tizesin búgip, tal shoqy úkisin bulǵań etkize ıip sálem berdi.

— Arqanyń aqıyǵy asyl Birjan, halińdi uǵyp, habaryńdy estip ádeıi keldim. Men seni uǵynyp taýyp, úmit etip asylǵa balap qalyp em. Ardagerim, azamatym dep, erekshe týǵan zamandasym dep qadir tutyp em. Tur! Serpil! Moıyma! dep, jubanysh aıta keldi.

— Apyr-aı, Saramysyń?

— Iá, Saramyn. Eshkiólmesten kep turmyn. Ýa, Birjan aǵa,

Jorǵa ediń sarynyńmen samǵaıtuǵyn.

Báıge aty serpinińdi shalmaıtuǵyn.

Ánińdi on eki yzbot jiberseńshi,

Esimnen óle-ólgenshe qalmaıtuǵyn.

Sonyńdy umyttyń ba? Umytpa! Tur! Kóteril. Berilme qaıǵyǵa. Sen odan joǵarysyń, dep qyzyl erinderi dirildep sál ezý tartty.

— Jaqsy keldiń-aý, Sara! Túńilip ketermin be dep jatqanymda túnegimdi serpip jettiń-aý. Kim qaldy, kimim qaldy dep alaqtaı berýshi edim,

Dem berdi, Sara janym, osy sóziń,

Tas túlek turymtaıdaı eki kóziń.

Sóz aıtar qandaı kisi degen kezde.

Kóterer qoltyǵymnan keldi keziń!

Raqmet! Kel, qasyma kel. Dos kóńiliń áli baıaǵydaı eken. Bek yrzamyn, janym Sara! dep, qolyn sozǵanda keregege tıdi. Kózin ashyp aldy. Taǵy da eles eken. "Apyr-aı, aldary bar, ańsatary bar eles degen de jaýyń bolady eken-aý. Jetkizbesi bar nege shyrmaı beredi. Qyl moıynǵa tóndirip ákep, asqyndap, atqýyldap turǵan bir pále..."

Qarasha úıdiń esigi kúnine bir-aq mezgil ashylady. Esikti ashatyn da, tamaq ákelip, saldy súıemeldep aýlaqqa alyp baryp keletin de sańyraý Tórequl. Sańyraý Tórequlǵa Birjan sal da bir, ala ógiz de bir. On jasynda eki qulaǵynan birdeı kereń bop qalǵan janǵa án de, zar da estiler me. Erjan men Nurjannyń taýyp qoıǵan kúzetshisi osy.

Búgin de Tórequl Birjandy ornynan kóterip turǵyzdy. Moınyndaǵy kiltti alyp, kisendi aǵytty. Ánshini jetektep tysqa shyǵardy.

Aspanda órkesh-órkesh aýyr sur bult baıaý jyljyp barady. Kún kórinbeıdi. Ókpek jel bar. Qystan shyqqan birer tal qyzyl qýraıdy dirdektetip tór. Tórequl Birjanǵa jyńǵyldy saıdy ymdady. Ádettegideı julqa tartyp, súıreleı jónelgen joq. Artynan jaı basyp ilbip keledi.

Birjan tysqa shyqqaly aınalasyna jıi kóz tastaıdy. Kúnine osy bir serýenin asyǵa kútetin. Qońyrqaı úıli qara lashyqty aýylǵa jaltaq-jaltaq qaraıdy. Aýyldyń tirlik belgisi az. Tútin shamaly. Qarasıraq buralqy ıtter kúli ushqan jeroshaqtardy tintinip, áldebir súıekke talasyp yryldasyp qalady.

Qarasha qońyr úıdiń esigi ashylyp, syrtqa bir bala shyqty. Temirtasy eken. Kókesine alystan qadalyp tur. Sholaq kóılek, sholaq dambaldan basqa lypasy joq. Birjan kibirtiktep toqtady. Sańyraý da aıaldady. Bala saıǵa qaraı júgirdi.

— Temirtasym! Qulynym! Saǵynǵan ekensiń.

"Myna sańyraý neme bóget bolmasa eken! Aıtpasa eken analarǵa..."

Temirtas ákesin kórgende jylap jiberdi. Qushaǵyna súńgidi. Birjannyń da kózinen taram-taram jas aqty.

— Kóke! Kóketaıym!

— Jylama, Temirtas! Ul bala jylaı ma eken. Sen myqty bol. Apańnyń endigi tiregi sensiń. Berik bol!

— Kóke, seni nege bosatpaıdy?

Birjan úndegen joq. Jas jýǵan ulynyń júzin kórgende qatty qobaljyp, ashshy zár jutqandaı tyjyrynyp ketti.

Sańyraý Tórequl ákeli-balaly ekeý emin-erkin sóılesip, maýqyn bassyn degendeı aýlaqtap tur. Ekeýdiń ne aıtyp jatqandaryn estimese de, júzderindegi qaıǵyny ańǵaryp, tolqyn oımen túıilip qaldy.

«Jasyń jetpeı, buǵanań bekimeı jetim qalasyń-aý. Aldyńda malyń joq. Kimge kóz salar ekensiń...»

— Kóke, qashyp keteıik. Bala diril qaǵady. Dirildep turyp bir amal aıtady. Qolynan bar keleri de sol.

— Qashyp qaıda ketermiz. Ýaıymdama, qulynym. Men aýrý dep ustap otyr ǵoı. Erteń jazylam. Sonsoń baıaǵydaı ózińdi qydyrtam áli, dep, ulynyń mańdaıynan súıdi. Al, Temirtas qalqam, úıge qaıt. Tońyp qaldyń. Bireý-mireý kórip qalsa, ursyp júrer.

Bala kibirtiktep qaıtyp barady. "Kókem jazylady" degen qýanyshy da bar. "Jazylmasa, bosatpasa qaıtemiz" degen kúdigi de bar. Uzaǵan saıyn toqtap burylyp, ákesiniń erini tıgen mańdaıyn ustap-ustap qoıady. Birjan, "bar, bara ber, balam!" degendeı basyn ızedi. Kóńli jaılanǵan Temirtas júgire jóneldi.

Úıge kirgizip, Tórequl saldyń arqanyn sál bosatyp baılady. Shyǵyp ketip birazdan soń taıjaqydan tikken jeńsiz ákep kıgizdi. Sonyń bárin bir aýyz lám demeı jasap júr.

— Apyr-aı, myna Tórequl eki aǵamnan artyq jaqsylyq jasady-aý. Adamnyń asyl qasıeti ishinde bolady eken. Dál sony tanytty-aý. Seni el sańyraý dep ataǵanmen, qulaǵy saýlardan góri muń-zardy sen estigish, uqqysh bop shyqtyń. Raqmet deıinshi. Estimeseń de aıtaıynshy..."

Birjan rıza keıippen basyn ızedi. Arqaǵa qaqty. Tórequl basyn shaıqady. Qabaǵyn túıdi. Qalaı shaıqady, kimge qabaq túıdi aıtqan joq.

Kún túnge, tún kúndizge aýysyp ótip jatyr.

Yzǵardy shýaq qýyp, maı kúni, mamyr kúni tamyljyp taǵy ashyldy. Aspannan jylýy mol nur sorǵalady. Jan-janýar túlep oıandy. Tirligi mol kúneske talpyndy. Báısheshek boı jazyp, qyzǵaldaq qaýyzyn ashty. Kólge sańqyldap ushyp qaz qondy. Jelige qulyn baılandy. Kúmp-kúmp etip sabada qymyz pisildi. Jaılaýǵa bet alǵan aýyl-aýyl jyljyp qonyp, irge aýystyryp, qonys jańartty.

Aqyn tirligine ǵana ózgeris engen joq.

Jańǵyryp jaz shyǵar. Jańaryp án-jyr qalyqtar. Qynamende bolar. Qyz-qyrqyn, jigit-jeleń jelkildep shyǵyp, jelik qýar. Án salar. Birjannyń "Láılim shyraq", "Kerkekil", "Aq serkeni", "Máti-Dáýlen", "Jambas sıpar", "Kókegine" basar da. Biraq sol qyzyq pen saıran, oıyn men toı endi qas qaǵymǵa qaıta oralyp keler me. Mynaý tolyqsyp ósken boıjetkendeı shýaqty ǵumyr aqyn keýdesindegi yzǵaryn nege alastamaıdy. Jupary ańqyǵan mereıli mekeni sonaý dúbirli dýmandy kezeńin eske túsirip, qusamen qınaıtyny nesi. Osy jaılaýda Ápishin ákelmep pe edi! Sondaǵy saltanat-sáni qaıda? Sondaǵy esken jeldeı gýlegen salqar shabyty qaıda? Sondaǵy ánshil, ónershil sal-seri nókeri qaıda? Sondaǵy aıalaǵan, ardaqtaǵan aǵaıyn qaıda? Birde jylatyp, birde qýantatyn qaıǵy men qýanyshty egiz ǵoı deýshi edi. Kúlkisi ketip, óksigi qalǵany nesi? Sondaǵy úmit pen kúdikti birdeı baǵyp, alashaq bereshekti teń bólisken dostar qaıda? Bult bassa qashyp, kún shyqsa ilesip boı kórsetetin kóleńke bolǵany ma?

Mamyr kúninde shýaq mol. Báısheshegi boılap ósip, tunyp barady. Dalada tamyljyǵan jańa ómirdiń, jas órkenniń úni bar. Jer betinen yzǵar men sýyqty qýyp, alastap jatyr. Áli kelmeıtini ánshi kókiregindegi yzǵar ǵana. Alastamaıtyny ánshi júzindegi muń ǵana.

Aýyl kóshkende, Birjandy túıege mingizgen. Túıeniń muryndyǵyn Tórequl jetelegen. Tórequlda etik joq, shoqaı bar. Tórequlǵa at tımeıdi, jaıaý júredi. Jaıaýdyń júrisi ónbeıdi. Aıdalada ekeýi keıindep qaldy.

— Áı, Tórequl!

Tórequl estimeıdi, jyryq muryn atan baqyrady. Túıe ústindegi aıaq-qoly tańýly Birjan ıtińdep keledi. Oıǵa shomady. "Tórequl! Meni sańyraý sen túgil esti-qulaqty aǵaıynym da tyńdamaıdy. Shyr etip týǵanda, atań saǵan Tórequl dep azan shaqyryp at qoıǵan.

«Tóresi durys, quly ne? Tóreden qul shyqpaıdy. Qul tóre bolmaıdy. Qashanǵy Tórequl bolyp úı-kúısiz júre berersiń. Ketseńshi. Qashsańshy bir jaqqa. Meni tutqyn ǵyp ustaǵanda, seni aıar ma. Ózińdi óziń tutqyn qylmaı bosatsańshy. Keteıik te úsh muńlyq úsh jaqqa. Aıaq-qolymdy shesh. Atandy qoıa ber. Óziń qutyl...".

— Áı, Tórequl!..

Tórequl estimeıdi. Atan baqyrady. Birjan oıǵa shomady.

Alystan án jetedi. Kósh ústinde jorǵa-júırigin mingen qyz-bozbalanyń júrek tynystary ol. Arqanyń qońyr, beıýaq keshterin tilip ótip talaı kózde jas tundyrǵan Birjannyń sezim nury áýenderi ol.

Eı, bozbala-aı,

Ótti-aý, zaman-aı,

Qosh bol aman! —

dep búlinip, qozykósh jerden jetip jatqan "Qozykóshi".

Ahaý aıdaı,

Jarıam aıdaı,

Dostyń kóńilin qaldyrma,

Qyz qalqataı! —

dep úzdigip jalyndaǵan "Býryltaıy" ol.

Qıyn eken jalǵanda súıgen ǵashyq,

Sóılespese ekeýi maýqyn basyp, —

deıtin opaly jastyq tilimen ún qatatyn "Ǵashyq jary" ol.

Biraq Birjan selt etpeıdi. Júrekten shyqqan tolqyndy yrǵaq enshi alǵan uldaı, otaý kótergen qyzdaı. Qaıta oralmaıdy. Ol qalyń kópshiliktiń qanyna sińip, boıyna jaıylǵan. Endigi ıesi halyq. Búlinip, bulyqsyp jetkenimen, búrkeý kóńil qabyldamaıdy. Aqyn júzi selt etpeıdi. Sup-sur óńi alǵa qadalady. Dirildi saýsaqtary órkeshke jabysady. Ánshi erni kúbirleıdi. Jańa yrǵaq, jańa órnek izdeıdi. Ánshi kirpik qaqpaıdy. Sonaý ubaq-shubaq shubyrǵan kóshten bala-shaǵasynyń qarasyn bir shalyp qalýǵa yntyq. Sol yntyq umsyndyryp, tyń sarynǵa jol berdi. Birjan aqyryn ǵana qońyr únmen keń dalaǵa zar qosty:

Aq úıdiń aı kóriner mańdaıynan.

Sheshenniń sóz shyǵady tańdaıynan.

Temirtas, Asyl, Aqyq — qaraqtarym,

Iisketip ketseńdershi mańdaıyńnan.

Án alysqa uzamaıdy. Qozykósh jerge ketpeıdi. Ol saǵynysh atady, ókinish aıtady. Baıaý sozylǵan áýende zorlyqshyl kúshke álsiz ǵana yqylyq atqandaı qabaq túıý bar. Ol qorlyǵyn sezingen ór kóńildiń ábden tıtyqtap, jalyǵyp shyqqan jalyn demimen ǵana uzarady da tez óshedi. Án aldaǵy, kósh mańyndaǵy jigit-jelenderge jetpeıdi. Kúıik úni kómeski, kúńgirt. Jastyqtyń rahat, jalyny mol asqaq áýenderi ony kómip-kómip ketedi.

Atan aýyq-aýyq baqyrady. Tórequl basyn bir kótermeı ilbı beredi. Birjan oıǵa shomady. Oı saǵynyshqa bastaıdy. Asyl, Aqyq, Temirtasyn izdettiredi.

Kóktem býsanyp, jer túlep túr. Aǵashtar búrshik atyp, boztorǵaı zańǵar kókke ilip qoıǵan ortekedeı qalyqtap turyp qoımaı-qoımaı quıqyljıdy.

Tasyrlatyp áldekim qýyp jetti. Aýyzdyqpen alysqan atyn shirene tartyp qatarlasyp keldi. Tórequlǵa qarady, atanǵa qarady, Birjanǵa qarady. Tórequlǵa qarap, ernin shyǵardy. Atanǵa qarap, murnyn shúıirdi. Salǵa qarap, qarqylǵa basty. Mazaqtap, mensinbeı kúldi. Er ústinde bir búıirleı saıa otyryp qamshynyń sabymen bir shekip, bórkin keıin syrǵytty. Qyzyl beldeýlenip bórik izi qalǵan mańdaıyn sıpap qoıdy.

— Arýaq — qudaı barlyǵy ras eken. Saldy arýaq atypty. Atsa atsyn! Maǵan keregi de osy. Sazaıyndy tartqan ekensiń! Sen sal bolǵanda, men kimmin? Ha-ha! Saldyǵyńa bolaıyn seniń!..

Qamshysyn qaıqaıta kóterip Birjanǵa jaqyndap tóne berdi de, taısaqtap burylyp ketti. Kóterilgen aýyr doıyr Tórequldyń jon arqasyn osyp tústi.

Atty adam uzap barady. Qarq-qarq kúlip mazaqtap barady. Kúlkisi, úni tanys. Birjan esine túsirip otyr. Poshtabaıdan estigen úni. Mynaý poshtabaı emes. Biraq poshtabaıdyń kózi. Balasy. "Jaýyzdyq-aı! Aınalyp soǵyp qaıtalaı beredi ekensiń-aý! Balalap ósip, urpaqtan urpaqqa aýysar seniń tamyryńa balta salar tabylar ma?"

Tórequlda ún joq. Arqasyna tıgen soqqyny da aýyrsynǵan joq. Aıańyn úzbeı, ilbip keledi.

Aıaq-qolǵa qyl buraý túskenine úsh jyldyń júzi bolypty.

Júırik dombyranyń sheshen sóıler qos ishegine qol tıgizbeı, túıtkildi júreginiń aýyr yrǵaǵyn ǵana qaıratqanyna úsh jyldyń mólsheri ótipti.

Qapaly kóńildiń qaıǵyly sherindeı ýhileý taýsylǵanymen, únsizdik joıylmaıdy. Aqaý túspegen janynyń saý jeri joq. Sodan ba, qabaq shytyp jasaýramaıdy. Kúrsinip qalyp, tilek te kútpeıdi. İzderi, ańsary joq. Ashý-keıiske toly júzi bolýshy edi, búgin odan da aırylyp qaldy. Óńinen renish te, súıinish te bilinbeıdi. Ánshilik pen serilik uıyǵan tal boıda enjarlyq beıim. Erkin, bulǵaq, ázil-syqaqty jannyń qazirde samarqaýlyǵy basym. Qat-qat tamǵan ystyq jas pen shyp-shyp shyqqan qyzyl qan aqyn boıyndaǵy shabytty qyzý júregin túgel sarqyp bitkendeı. Mezetsiz shaqtyń urlanyp jetken tyıymsyz qudiretine bas ıgendeı kúrt túsipti.

Tórequl búgin ádettegiden ózgerip, eki-úsh márte kirdi. Urlap, jasyryp ákeldi me, surap ákeldi me, bir janan sary ýyz qymyzdy qoıyp ketti. Ekinshi oralǵanda aýyz tıilmegen janandy kórdi. Basyn shaıqady. Saldyń qasyna bir tizerlep otyrdy. Nasybaıyn eki tanaýyna júgirtti. Birjanǵa usyndy. Birjan sańyraý, soqyr adamdaı. Máńgirip otyr.

Tórequl taǵy tysqa shyqty. Bult úıirile bastapty. Batystan sybyzǵylatyp jel kóterildi. "Daýyl bolady"... Tórequl úı irgesindegi oraýly zatyn ashty. Qoldan shapqan dombyra eken. Soǵan ishek taǵyp, tıek ornatpaq. Pernesin ózinshe qondyryp, tyńq-tyńq shertip qoıady.

Jel kúsheıdi. Bult qoıýlandy. Jalp-jalp úzik-týyrlyqtar jalpyldady. Biri baqanyn, biri qazyǵyn kóterip aýyl adamdary ábigerge tústi. Álginde órkesh-órkesh bult arasynan aqshyl sáýle qıǵashtana kórinip tur edi, o da joǵalyp ketti. Aspandy bult tegis búrkedi. Uzaq yzyń salyp jel qataıdy.

Tórequl túńliktiń tórt baýyn qaıta baılap, qazyq qaǵyp, jelbaýdy qataıtty. Saldyń qarsysyna otyrdy.

Birjan basyn kóterdi.

— Ne aıtaıyn dep eń, Tórequl?

Tórequl úndemesten artyna burylyp, dombyrasyn aldy. Salǵa usyndy.

— Qolymdy bosat.

Dombyra qolyna tıisimen kúmbirlep sheshen sóıleı jónelgen joq. Kibirtiktegen saýsaqtar qos ishekti bir-birlep shertip ótti. Aqyryn kúrsingen álsiz keýdedeı qat-qat yzyń shyqty.

— Qasıetti, qara dombyra-aı! Sen ekeýmiz yqtıarsyzdyq kebin tartyp, bir-birimizden aırylyp qalyp edik. Aqyrǵy sátte tabysyp otyr ma ekenbiz? Bir bezildeshi, kári serigim!

Osydan keıin únshil aspap quıqyljyp ketti. Alystan daýyl úıirip, tolqyn aýlady. Tystaǵy dúrildep jetken nóserge qosylyp bebeý qaqty. Sonaý joǵalyp ketken dostardy búline izdedi. Sonaý ystyq dostyq meıirdi saǵyna shaqyrdy. Perzentterine baqyt tilep, ańyrap sharq urdy. Kóp-kóp tolǵady. Kóp-kóp qubyljytty. Sonaý qyzýy mol jastyqty ógeısidi. Sonshalyq názik muńmen til qatyp otyryp, aqtyq qosh-qoshyn aıtty. Sonaý dúbirli kezeńin kóz aldyna elestetip otyryp, endi bir qaıta qaýyshpas ókinishimen kúrsin atyp, aqyrǵy amanatyn joldady. Sonaý tilek keshinde armany qabysqan Ápishke syryn shertti. Qoshtasyp, baquldasyp shertti. Sonaý kórkine qumartyp, kóńilmen tanıtyn kóp qurbysyna qupıa nazyn arnady. Armandap, ashshy jasy aǵyndap otyryp arnady. Sonaý ánimen uıytqan tesik ókpe, alqynǵan demdi el-jurtyn oılaı túsip, qapastaǵy halinen aýyr kúı tókti. Zaryǵyp, ańsap, qoshtasyp otyryp tókti.

Tórequl júzin jas jýdy.

Dombyra jylady.

Nóser tópeledi.

Sonaý jazırada jaı oǵyndaı jalt-jult etken jalyndy jigit úziler shaǵynyń sońǵy demin eki ishekten yqylyq atqyza shyǵaryp jatyr...

Qyl ishek úzilip ketti. Saýsaqtar sulyq qaldy. Aq saqal tóske qulady. Úsh jyldyń azabyna tózgen alyp júrek, aqyn júrek soǵýyn toqtatty.

Alpys tórt jasqa aıaq basqanda, 1894 jyldyń kókteminde sal Birjan máńgi kóz jumdy.

Dombyra bebeýi tystaǵy daýyl únine jalǵasty. Sonaý-sonaý kúnderdiń mol yzyńyn joǵaltpaı, ilip áketti.

1973 jyl.

---