InfoHub Logo

poves

Birinshi jeli

Azynaǵan sýyq jel alystan tutasa sozylǵan arýananyń uzaq bozdaýyndaı bir sarynmen tynymsyz ýildep tur. Úskirik bet qaratpaıdy. Yzǵyryǵy jylan tilindeı sýmańdap tula boıdy qýalaı timiskilep, ashyq jerdi ashyta qaryp-qaryp alady.

Anda-sanda kelip-ketip jatqan biren-saran samoletterdiń gúrili bolmasa, aeroport mańy tynysh. Sapyrylysqan qala tirliginen oqshaý, saıabyr kórinis bar.

Restoran ishi býaldyr kókala tútinge bólengen. Bir kez qalyń shynyly aınalmaly esikten eki kisi kirip keldi. Aldyńǵysy — qyryqtar shamasyndaǵy orta boıly, qara bujyr betti, qońqaq muryndy jýantyq a dam da, ekinshisi — tápeltek, mosqal qara.

Ekeýi kidirmesten tórge ozdy. Zalda otyrǵan biren-saran adamdy kirpik qaqpastan súzile túgendeı qarap ótip, buryshtaǵy bos stolǵa jaıǵasty. Jastaýy janqaltasyna qol suǵyp, temekisin aldy. Ottyǵyn shaǵyp, papırosyn tutatty. Soryp-soryp jiberdi de, shalqaıa berip aýzy-murnynan kókshil tútindi túıdek-túıdek burqyratty.

Tápeltek qara ornynda qopańdap, qolyn bulǵap daıashyny shaqyrdy.

— Ne qalaısyzdar? — dep daıashy kelinshek dastarqan mázirin kóldeneńdete berdi.

— Ne bar?

— Maıly borsh, antrekot, et...

— Ákele ber. Tońyp keldik. Jylytatyn ózek órterińdi tezdetseń tipti jaqsy bolar edi. Asyǵyspyz, — dep tez-tez sóılegen tápeltek qasyndaǵy kórshi stolda otyrǵan úsh jigitke qabaq astynan kóz tastap qoıdy.\

Tamaq keldi.

— Ýaqyt boldy ǵoı, — dep tápeltek qara kúńk ete qaldy.

— Sál tosaıyq, — degen bujyr bet dáý ezýindegi shujyqtyń qabyǵyn saýsaǵymen silkip túsirdi.

— Anaý úsheýin kóresiń be? Kúdikti sıaqty.

— Qoryqqanǵa qos kóriner degen. Shurq etpe.

Tápeltek qara daıashyny taǵy shaqyrdy.

— Esep aıyrysaıyq.

Bular aqshasyn tólep jatqanda, kórshi stolda otyrǵan úsh jigit esikke qaraı bettedi. Úsheýdiń ishindegi jasy úlkeni — qyryqtar shamasyndaǵy tolyq, dembelshe deneli jigit — mılısıa maıory Murat Sekerov dalaǵa shyǵysymen eki serigine kezek-kezek kóz tastady.

— Ne isteımiz? Túr-tústeri kelip tur.

— Ne isteýshi ek, alamyz, - dep uzyn boıly, taldyrmash jigit elgezek jaýap qatty. Bul Sekerovtyń qaramaǵynda qyzmet isteıtin Mıhaıl Kazakov bolatyn.

— Ustaý ońaı. Ustaǵanda... dál bassaq, durys. Eger de... aıypsyz jandardy beker áýrelep júrsek, — dep Sekerov sál bógele berdi de, oıyn jalǵady. — Mundaıda asyǵystyq — albyrttyq tárizdi. Urymtalyn ótkizip alý — jeńilispen de teń. Nurlan, sen ne deısiń? — dep maıor manadan únsiz turǵan ekinshi serigine buryldy.

— Ustaýymyz kerek. Qatelesýimiz múmkin emes, Murat Sekerovıch. Tápeltek qaranyń ury ıtteı timiskilengenin kórdińiz ǵoı. İshtegi sekem eriksiz syrtqa tepkish keledi. Ony búrkeı bilý — naǵyz sheberlik bolar.

— Onyń ras. Sezikti sekirer. Jylankózdiń jylmańdaýy jaman, — dep maıor kelisken syńaı tanytty.

Bular esik aldynda kóldeneń turǵan jeńil mashınaǵa qaraı bettedi.

— Saq qımyldaıyq. Abaı bolyńdar!

Murat aıaz qaryǵan nurly júzin alaqanymen ýqalap-ýqalap jiberdi.

Tápeltek qara men tolyq bujyr da syrtqa shyqty.

— Sen meni tanymaısyń, men seni tanymaımyn, — dep tápeltek sybyrlap úlgerdi.

* * *

— Mıradze Salım Sagdar-oǵly. Aty-jónińiz solaı ǵoı.

— Iá, famılıam Mıradze.

— Qaıda isteısiz? Qaıda turasyz, mamandyǵyńyz bar shyǵar?

— Ár túrli mamandyq ıesimin. Ázirshe bospyn.

— Altyndy qaıdan aldyńyz?

— Ózimdiki.

— Osynshama altyn jeke adamda bolýy múmkin emes.

— Taýyp alǵam.

— Qashan? Qaı jerden?

— Ótken jazda Krasnoıarskiniń vokzalynyń aldynan.

— Shyndyǵyn aıtyńyz.

— Joldas maıor, meni bosqa qınap otyrsyz. Aıybym joq. Altyn ózimdiki. Taýyp alǵanym ras. Bala-shaǵamnyń qamy. Jazda Enıseıskige pıaz aparyp satqanym bar. Bul jaqtaı emes, onda pıaz degenińiz qyp-qyzyl aqsha. Uıqy-kúlki kórmeı, ystyq-sýyqqa tózip qaraket jasamasań, aýzyńa eshkim as ákelip salmaıdy. Pıaz satpa degen ókimettiń tyıymy joq. Sattym. Sodan Krasnoıarskige keldim, — Mıradze az- kem ún-túnsiz qaldy.

— Sonsoń...

— Samolettiń bıletine kezekte turǵan jolaýshylar kóp eken. Temir jol vokzalyna keldim. Nesine asyǵam. Poezben qaıtpaq boldym. Kún ysyp, ózim sharshap kep, vokzaldyń aldyndaǵy skverdiń ishine kirdim. Joldas maıor, Krasnoıarskide boldyńyz ba? Skveri tamasha ǵoı, shirkin! Uzyn oryndyqta kósilip dem alyp otyr edim, kózime áldene iline ketkeni. — Salım áńgimesin úzip maıorǵa barlaı qarady. Murattyń ózine qadalyp otyrǵanyn kórip tamaǵyn qyrnady. — Álgige kózim túse berdi. Kishirek qara chemodan oryndyq pen butanyń arasynda tasalaý jerde jatyr eken. Aldym da, qasyma qoıdym. Mańaıdan tiri jan kórinbedi. Olaı otyrdym, bylaı otyrdym, joǵyn izdegen eshkim bolmady. Sodan poezǵa otyryp, tartyp berdim. Jolshybaı chemodannyń aýzyn bákimmen ashyp em, kákir-shúkirdiń arasynan oraýly altyn shyqty. Altyndy aldym da, qara chemodandy terezeden laqtyryp jiberdim.

— Sonymen...

— Sonymen deımisiz... Altynǵa qyzyqqanym ras. Eshkimge aıtqanym joq. Bar jazyǵym sol ǵana — dep Mıradze múláıimsı qarap, qońqaq murnyn alaqanynyń syrtymen bir súıkep ótti.

Murat oılanyp otyr. Aldyndaǵy aıaq-qoly balǵadaı sap-saý jigittiń qyrsyzdyǵy men qunsyzdyǵy qınaıtyn tárizdi. Salımnyń tamyry bileýlengen júndes qoly — tıyn-teben sanaýdan basqaǵa úıretilmegendeı sezildi.

— Badaev Ashdardy qalaı kezdestirdińiz?

— Badaev degendi bilmeımin.

— Ekeýiń bir keldińiz ǵoı.

— Stol basynda kezdeısoq tabaqtas bolǵanymyz ras. Tabaqtas bolǵannyń bárin bile bersek, álemdegi adamnyń ekiden biri tanys pen týys bop shyǵar.

— Azamat Mıradze qaljyńǵa saımańyz.

— Qaljyńdasatyn men oıyn-toıda otyrǵan joqpyn, azamat maıor. Kezdestik te, shúıirkelesip qaldyq. Ózińiz qazaqsyz. Qazaqqa qonaq kelmese asy batpaıdy. Men de suhbattasqandy táýir kórem, — dep Salım jalpaq alaqanynyń qyrymen ıegin sıpap-sıpap qaldy.

— Azamat Mıradze, ótiriktiń de shegi bolady. Qısyny kelispeı tur. Jaraıdy búginshe aıtqanyńyzǵa sendik deıik.

Maıor Mıradzeni jiberip, biraz jalǵyz otyrdy. Stolynyń tartpasyn ashyp, aldynda jatqan selofan qaltadan segiz túıir jáne tórt altyn plasınany shyǵardy. Bul — alǵashqy tintýde Mıradzeniń boıynan tabylǵan edi. Sekerovtyń tartpasynda taǵy da 50 jáne 25 tıyndyq on tórt altyn moneta men eki altyn plasına jatyr. Muny ol Balaevtan alǵan-dy, eki oraýdy endi salystyryp qarap otyr. Altyn plasınalar bir-birinen aýmaıdy. Balaev pen Mıradzeniń qylmysty iske baılanysyn dáleldeıtin kýá de osy bir tektes altyn. Biraq bul ekeýi birin-biri tanymaımyz dep azar da bezer bolýda.

Maıor kómekshilerin shaqyrdy.

— Nurlan, saǵan tapsyrmam: Mıradzeniń aýlyna bar. Úı-ishin tekser. Balaevpen jaqyndyǵyn bil. Qalaı, qashan kezdeskenin anyqta. Artyq ketýshi bolma. Qyzbalyqqa salynba. Oılanyp-tolǵanyp qımylda. Men osyny saǵan senip tapsyryp otyrmyn. Bala-shaǵasyna orynsyz kúdiktene berme. Adam janyn jaralaý ońaı, jazý qıyn.

Sen, Mıhaıl, myna altynnyń hımıa-mıneralogıalyq jáne tehnıkalyq kompleksti ekpertızasyn jasatqyz. Qaıdan, qaı baseınnen alynǵan eken, sony anyqta. Ol da biraz nárseni sheshýge kómektesedi. Joldaryń bolsyn. Baryńdar.

* * *

Murat Mıradzeni taǵy aldyrdy.

Mıradze burynǵydan da beter kirpıazdana kekireıip, qońqaq murnyn oń qolymen jıi ustaıdy. "Arbasýǵa daıynmyn" deıtindeı kýaqy kúlkini ezýine úıire kelipti. Shegesi bosaǵan oryndyqty aýyr denesimen syqyrlata túsip, qonaqqa kelgen adamdaı-aq emin-erkin otyr.

— Azamat Salım Sagdar-oǵly Mıradze, siz valútalyq operasıany buzý jáne valútamen alyp-satarlyq jasaý qylmysymen aıyptalyp otyrsyz.

— Men alyp-satarlyq jasaǵan joqpyn ǵoı. Qatelesesiz.

— Altyndy aeroportqa satý úshin ákeldińiz. Kimge satpaq boldyńyz?

— Men eshkimdi de bilmeımin.

— Al úıińizden tabylǵan eki túıir samorodokpen bir altyn plasınany da bilmeıtin bolyp shyǵarsyz?

— Men altyn tyqqan joqpyn. Bar altynym boıymda bolatyn, ony sizder aldyńyzdar.

— Sizden basqa ol úıde qazir eshkim turmaıdy.

— Sondyqtan da basqalardyń ádeıi tyǵýy múmkin ǵoı.

— Altynyn ádeıi sizdiń úıge tyqqan degenge ózińiz senesiz be?

— Kim bilsin. Adamǵa sený qıyn ǵoı. Bireýdi sý túbine batyram degender ne istemeıdi?

— Altyn sizdiki, Mıradze!

— Múmkin emes.

— Ábden múmkin. Selofan qaltada sizdiń qoltańbańyz baryn ekspertıza anyqtady.

Mıladze sulq qaldy. Sálden keıin suraqty úze turýǵa ruqsat surady.

Erteńinde suraq qaıta bastaldy.

— Balaev Ajdarmen jaqyndyǵyńyz bar ma?

— Balaevty bilmeımin.

— Sizdiń jaqyn qaryndasyńyzǵa úılenipti ǵoı.

— Estimep edim...

— Mynaǵan qarańyzshy, — Murat sýyrmasynan qystyrmamen bir-birine tirkelgen bir top qaǵazdy alyp, stoldyń ústine qoıdy. — Esińizge túsirer me ekensiz?

Mıradze áldenege kúdiktenip, jyltyńdaǵan qarashyǵyn oınatyp moınyn soza tústi.

— Bu ne?!

— Samolettiń, poezdyń, parohodtyń bıletteri. Mynaý — adrester men tanystaryńyzdyń aty-jóni jazylǵan qaǵazdar. Anyqtap qarańyz. Bulardy da úıińizden taptyq.

— E-e, munda turǵan ne bar? Pıaz satyp kóp jerge baram. Ony jasyrǵam joq-ty. Solardyń bıleti, — dep Mıradze mińgirleı berdi.

— Iá, marshrýtyńyz shynymen-aq kúrdeli eken. Mine, myna bıletpen Krasnoıarskıe barypsyz. Týrýhansk, Enıseısk, Igarkada bolypsyz. Saıahatyńyz táýir-aq! Al myna esimder — saýdalas dostaryńyz bolar, — dep Murat usaq-usaq áriptermen tyshqan izindeı jypyrlaǵan jazýǵa toly bir paraq qaǵazdy kóldeneń tosty.

— Dosym bolsyn deıik.

— Onda aty-jónderin tolyq aıtarsyz.

— Adamdy áýreleýge qumarsyzdar-aý. Olardyń maǵan eshqandaı qatysy joq. Eshkimdi bilmeımin.

— Jaraıdy. Ótken jazda Krasnoıarskiden poezben qaıttyńyz ǵoı?

— Iá. Poezben qaıttym. Samolettiń bıleti bolmady. Jazda poezben júrý de rahat.

— Azamat Mıradze myna bıletti onda nege saqtadyńyz?

Murat orynan turdy. Mıradze de turýǵa yńǵaılandy.

— Otyra berińiz. Sonymen, siz poezben qaıttyńyz. Al samoletke bılet alasyz. Bul qalaı bolǵany?

— Qaı bılet?! Men eshqandaı bılet kórgen emespin, joldas maıor, — dep dirildegen qolymen Salım kózin kólegeıledi.

— Enıseıskige jalǵyz baryp pa edińiz?

— Jalǵyz barsam, jol jaba almaıdy ǵoı deısiz be? Jalǵyz barǵam. Talaı kórgen jerim.

— Koreıkov degendi bilesiz be?

Mıradze aýzyn asha berdi.

— Sý berińizshi?

Staqannyń erneýine tisi saq-saq tıdi. Ezýinen tamshylaǵan sý edenge tyrs-tyrs tamyp jatyr. Sol sýmen birge Mıradzeniń kúni boıǵy batyldyǵy da sarqylyp bara jatqandaı.

— Sonymen Koreıkovty bilesiz ǵoı.

— Bilemin. Kórshim. Pıaz satýǵa birer ret ol ekeýmiz birge shyqqanbyz.

— Ótken jazda da birge boldyńyzdar ǵoı.

— Iá, Enıseıskige pıaz aparǵanbyz.

— Álginde jalǵyz boldym demep pe edińiz?

— Koreıkovty aıap edim. Jalǵyzilikti adam. Mılısıanyń áýresimen jumysynan qalmasyn dep...

— Al Koreıkov olaı oılamapty, mılısıaǵa ózi kelip otyr.

— Joldas maıor, shynymdy aıtaıyn. Taǵy sý berińizshi, tamaǵym qurǵap ketti.

Salım sýdy bir urttap staqandy qaıtaryp berdi.

— Enıseıskiden oljaly qaıttyq. Qasymda Koreıkov bar edi. Krasnoıarskige kelisimen, men vokzalǵa kettim. Koreıkov jaqsy adam, biraq seriktikke jaramaıdy eken. İshken-jegenin eseptep, qaltasynan birer tıyny artyq shyqsa, berekesi ketip mazasyzdanyp bitedi. Ony aeroportta qaldyryp jalǵyz ketpekshi bop, vokzalǵa keldim. Sol jerden qara chemodandy taýyp aldym. İshindegisin kórgen soń, alǵashqy oıymnan aınyp, Koreıkov ekeýmiz samoletpen ushtyq. Bar shynym osy. Jasyrǵanym joq. Altyndy taýyp aldym.

Magnıtofonǵa jazylǵandaı osy bir jaýabynan esh tanbaıdy. "Altyn" degende daýsy da tarǵyldana ózgerip, ishindegi bir tylsym qyldy úzip alatyndaı asa qınalyp, renjip aıtady. Sol renishi óziniń kúı-haline emes, "altynnan" aıyrǵan aldynda otyrǵan dóńgelek júzdi, jer qozǵalsa qozǵalmas salmaqty maıorǵa degen áldebir ishtegi qyjyldy minezden týatyn tárizdi. Ony Murat ta sezedi. Sezedi de, ishteı qınala bas shaıqaıdy. Sonda da mynaý adamnan túńilýden, jerinýden aýlaq. Kórer kúni, tatar dámi, saırandaıtyn qyzyǵy kóp jasty qaıtaryp ákep úıirge qossa, eńbeginiń janǵany ǵoı. Adasqannyń aldy jón, arty soqpaq. Adam úshin alysý — azamattyq borysh. Ol úshin Salımnyń shynyn aıtqyzý kerek. Qylmysyn moıyndatyp, azǵyndaǵanyna kózin jetkizý qajet. "Bir sekirdim — qutyldym, eki sekirdim — qutyldym" degizip, synadaı jerden syzat alǵyzyp jibertý — mılısıa qyzmetkeriniń dármensizdigi bolmaq. Jeńil qarap, jermesheldikke salyný op-ońaı. Qınaıtyny — qınalýdan, izdenýden jalyǵý ǵana.

Murat basyn shaıqady.

— Taǵy da ótirik aıtyp otyrsyz, azamat Mıradze.

— Imandaı shynym, nanyńyz maǵan, — dedi de Salım shalbarynyń qaltasynan ábden kir basqan bir baılar sharshy oramaldyń ortasynan qaq aıyrǵan jartysyn alyp betin súrtti. Maıordyń kózi oramalǵa túse berdi. Osynyń jartysyn Balaevtan kórip edi-aý.

— Balaevty tanymaısyz ǵoı?

— Ia, tanymaımyn.

— Oramaldy qaıdan aldyńyz.

Mıradze únsiz. Qolyndaǵy oramaldyń jartysyn ýqalaı berdi. Qara tory júzin ter jýdy.

— Azamat Mıradze myna oramalyńyzdyń jartysyn Balaevqa qalaı bergenińizdi eske túsirińiz.

— Boıdaq adamnyń uqypsyz bolatyny belgili ǵoı. Áneýkúngi aeroport restoranynda menimen tabaqtas bolǵan bir adam oramalynyń jartysyn jyrtyp bergen edi. Al onyń Balaev ekenin de, Jolaev ekenin de bilmeımin.

* * *

Nurlan syqyrsyz ashylǵan esikten kabınetke sóıleı kirdi.

— Jańalyq bar, Murat Sekerovıch.

— Seniń jańalyq aıtatynyńdy bilgem, — dep Murat kómekshisine otyr degen yńǵaı bildirdi. — Qabaǵyń qatyńqy ǵoı. Uıyqtamaǵanbysyń?

— Meńki aýdanynan kelip turǵan betim osy.

— Ne bitirdiń?

— Mıradze men Balaevty qalaǵa alyp kelgen taksısty taptym.

— Ras pa? Qalaı?

Murat temekisin tutatyp alyp, Nurlanǵa eńserile buryldy.

— Ótken joly Mıradzeniń burynǵy jubaıymen kezdesip edim ǵoı. Kúıeýiniń soltústikke jıi-jıi baratynyn aıtqan-dy. Qaıda, kimge baratynyn durystap surap alaıyn dep keshe keshkilik aýdanǵa tartyp kettim. Jolym bolmady. Álgi áıel bir jaqqa qonaqqa ketipti. Sodan tańerteń avtostansıaǵa kelsem, Almatynyń bir taksıy bos tur eken, soǵan mindim. Jol-jónekeı árneni bir surap otyryp, oılamaǵan jerden oljaǵa batqanym. Álgi taksıst Mıradze men Balaevty Meńki aýdanynyń Novobogat selosynan qalaǵa alyp barypty. Túri-túsin aınytpaı aıtyp otyr.

— Taksıst qaıda?

— Osynda.

— Shaqyrshy.

Azdan soń keńsege orta jastaǵy, shashyn shalqasynan qaıyrǵan adamdy ertip, Nurlan qaıta kirdi.

— Otyryńyz.

— Raqmet.

— Aty-jónińizdi aıtyńyzshy.

— Nebeda Petr Borısovıch. Mamandyǵym — shofer. Kóbinese aýdan ortalyqtaryna kisi tasımyn.

— 16 ıanvarda qandaı adamdardy tasyǵanyńyz esińizde me?

— Esimde. Aeroport basynda jolaýshylardy tosyp turǵam. Tápeltek qara jigit kelip, Meńki aýdanynyń Novobogat selosyna aparýymdy ótindi. Ony otyrǵyzyp alyp tartyp kettim. Novobogatqa kelip, bir adamdy mingizip aldyq ta, qalaǵa qaıta oraldyq.

— Olardy tanısyz ba?

— Bir kórgen adamdy umytpaımyn, joldas maıor.

* * *

— Azamat Mıradze, endi ne aıtasyz?

Salım Sagdar-oǵly endigi qasarysýdan túk ónbeıtinin túsinse kerek, basyn ızedi.

— Balaev — jaqynym. Altyndy satyp alatyn adamdy tapqan da sol. Ekeýmiz birge keldik. Sodan osy aradan birge shyqtyq.

— Altyndy kimge satpaq edińder?

— Ony men bilmeımin. Dál osym shyndyq.

— Altyndy qaıdan alǵanyńyzdy aıtpaısyz ba?

— Taýyp aldym.

Keńsege Mıhaıl kirdi.

— Joldas maıor, hımıa-mıneralogıalyq jáne tehnıkalyq kompleksti ekspertızanyń qorytyndysy, - dep bir paraq qaǵazdy Murattyń aldyna qoıdy. Sekerov qaǵazǵa úńildi. Kúbirlep oqyp jatyr.

"Altyn óte joǵary sapaly. 839,1 den 999,9 prosentke deıin probasy bar. Tutas altyn (samorodok) retinde Magadan oblysynyń Chaı-Ýrıno-Vetrınsk aımaǵyndaǵy ken ornynda óndirilgen. Altyn sap asy ásirese Chaı-Ýrá baseıniniń "Bólshevık", "Frýnze" jáne Kolymanyń sol jaq betkeıindegi Vetrennyıda óndiriletin altynmen birdeı."

— Murat Sekerovıch, baıqaısyz ba, taǵy da Magadan, taǵy da Chaı-Ýrıno, — dep Mıhaıl qyzýlana sóıledi. — Osy tegin emes.

Murat sál ezý tartty da qoıdy.

— Sonymen, altyndy kimnen alǵanyńyzdy aıtpaısyz ǵoı, azamat Mıradze.

— Altyndy taýyp aldym.

— Al Koreıkovtyń qara chemodandy sizdiń Enıseıskiden ala keldi degenine ne aıtasyz?

— Múmkin, men ony Enıseıkide taýyp alǵan shyǵarmyn.

— Azamat Mıradze shyr kobelek aınaldyńyz, olaı-bulaı bultalaqtadyńyz. Sondaǵy qarýyńyz — ótirik pen aldaý. Kásibińiz — saýda-sattyq pen urlyq. İstegenińiz — qylmys. Eki ret sottalypsyz. Osylaı qashyp-pysyp kún kórip, dúnıeden ótesiz be?

Mıradze úndegen joq. Óz jaýabynda qaldy.

Ekinshi jeli

Samolettiń shaǵyn ǵana dóńgelek ılúmınatorynan kóringen toqym-toqym bult jyrtylyp aıyrylyp, qaıtadan tutasa qoıýlanyp, ilesip keledi. Qalyspaıdy.

Eń aldyńǵy qatardaǵy tereze túbindegi jumsaq kresloda otyrǵan sur kostúm, sur plash, sur sheten shlápa kıgen, jasy elý-elý besterdegi kisi stúardessa Nınanyń kóńilin aýdara berdi.

Óıtkeni ol tizesiniń ústindegi oraýly zatty eńkeıe túsip, tas qyp ustap alypty. Eki qolyn bir bosatpaıdy. Usynǵan sýdy da, tamaqty da almaı qaıtaryp jiberýmen boldy.

— Shóldeısiz ǵoı.

— Raqmet.

— Zatyńyzdy joǵaryǵa, sórege qoıyńyz.

— Jo-joq, ózim ustap otyram. Eshqandaı aýyrlyǵy joq.

— Altyn ákele jatqandaı sonshama jabysqanyńyz ne? — dep Nına ázildedi.

— Altyn emes... Altyn emes... Qaıdaǵy altyn! — dep jolaýshy bezek qaqty. — Osy jastardyń qıt etse, "altyn", "altyn" deıtini bar eken. Onysy nesi...

— Eń bolmasa, qasyńyzǵa, jerge qoısańyzshy. Aldyńyz bosasyn, tamaq ákeleıin, — dep Nına qonaqjaılyq tanytty.

— Aınalaıyn, mazamdy ala bermeńiz. Tamaq ishpeımin dedim ǵoı. İshpeımin! — dep jolaýshy azar da bezer bop aıaq astynan ashýlanyp qaldy. Ystyq salonda qalyń kıimmen otyrǵan álginiń oramalyn alyp betin súrtýge qoly bosamaǵan soń qyrly qońqaq murnynyń eki jaǵynan aqqan monshaq-monshaq teri kishkene shoqsha saqaldyń ár talynda tashbıhtaı bop tizilip jatyr.

— Ózińiz bilińiz.

Kóp uzamaı samolet Almaty aerodromyna kelip qondy.

* * *

— Nına!

— Sereja, men saǵan tosyp alma dep qashanǵy aıtam.

— Nına-aý, saǵynǵanyma da aıyptymyn ba?

— Bir saǵatqa shydaıtyn ediń ǵoı. Úıge ózim de barmaımyn ba? Anaý Lúsalar mazaqtap bitti ábden, — dep Nına oqshaýlaý bara jatqan qurbylarynan kózin ala berip, Sergeıdiń dýdar shashyna súıir saýsaqtaryn súńgitip, tarap-tarap qoıdy.

— Sharshadyń ba?

— Joq. Nege sharshaıyn, — dep Nına kúıeýiniń qoltyǵynan ustap qatarlasa berdi. — Sereja, anaý bir sur plashty kisige qarashy. Qolynda gazetke oraýly túıinshegi bar. Ózi bir túsiniksiz kisi eken.

— Nemene, saǵan qyryndaǵannan saý ma? — dep Sergeı zilsiz ázildedi.

— Joq. Qolyndaǵysyn jas baladaı qushaqtap alyp, bir tastamaı qoıdy. Ózi áldeneden qýystana beredi.

— Qyzyq eken onysy. Jaraıdy. Nına, tez úıge baraıyq.

— Sereja, men bar ǵoı, álgiden kúdiktenip qaldym. Áne, áne, biz jaqqa qarap-qarap barady. Aıtaıyn ba?

— Iá.

— "Qolyńyzdaǵy altyn ba edi, sonshama jabysa bergenińiz ne" degenimde túsi birtúrli buzylyp ketti. Qarap otyryp ashýlanǵany, — dep Nına kúıeýiniń júzine qarady. — Sereja, nege júdegensiń? Túý, ábden azyp ketipsiń ǵoı.

— Nına, bilesiń be, seniń anaý, "tanysyń" maǵan da kúdikti kórinip tur. Sen úıge qaıta ber. Men jigittermen habarlasaıyn, — dep Sergeı asyǵystyq bildirdi.

— Endi seniń óstıtiniń bar. Qaıdan bilesiń? Beıkúná jan bolar. Búgin demalysyń emes pe, tynyq, — dep Nına ábigerlendi.

— Nına, bolmaıdy. Birer saǵatta oralam. Nurlanmen baılanysaıyn. Ókpeleme, jaraı ma, — dep qıyla ótindi.

— Bar, bara ber. Biraq tezirek oral. Úırek qýyryp qoıam.

* * *

Úlken sur úıdiń úshinshi qabatyndaǵy kishkene bólme múlde ysyp ketti. Shalqaıyp keń ashylatyn terezeden ishke yp-ystyq aptap esedi. Kók jelek jamylǵan Almaty kóshesi salqyn bolǵanymen, munda terezesinen kún shaqyraıǵandyqtan ba tym qapyryq. Avgýst týǵaly tipti kúıdirip barady.

Tereze aýlaǵa qaraıtyn. Alasa, jataǵan úılerdiń qyzyl shatyrly tóbeleriniń ústinen dirildep saǵym kólbeńdeıdi.

Maıor syrtqa qadalyp otyr. Qoı kózderi bir núktege tesilip qapty, qoıý qara qasyn manadan beri bir qaqqan joq. Únsiz.

Murattyń kabınetine kómekshisi Nurlan endi. Murat oıyn úzdi de, tolqyndy qara shashyn salaly saýsaqtarymen keıin qaıyrdy. Sodan keıin stol ústinde jatqan kishirek temir portsıgardan temeki alyp tutatyp, "ne bilesiń, aıta ber" degendeı syńaı tanytyp, jigitke búkil denesimen osharyla buryldy.

— Qaladaǵy qonaq úılerdiń bárin syrttaı baqylaýǵa alyp edik qoı, Máke. Kesheli beri "Qazaqstan" meımanhanasyna bir jigit kóp kelgishtep júr.

— Qonaq úıge kim kelip, kim ketpeıdi.

— Másele álgi jigittiń qalada turatyndyǵynda jáne qonaqúıde kóp bógelmeıtininde, — dep Nurlan óz túısigin jetkizýge asyqty. — Kúdikti bolmasa, izdegen adamyn admınıstratordan surastyryp-aq taýyp alýyna bolady ǵoı.

— Iá, onyń ras.

— Onda ustaýǵa ruqsat etersiz, — dep Nurlan bastyǵyna úmittene qarady.

— Nurlan, asyǵystyq — qolaısyz jaǵdaıǵa soqqyzaryn bilesiń. Dálelsiz kúdik jón bolmas. Mılısıanyń quraly — kúdiktený emes, adamǵa sený. Sen tym qyzbalaý bop barasyń, Nurlan, — dep maıor taǵy da terezege buryldy. Saǵymǵa bólengen daladan ystyq lep soqty. — Myna kún kúıip tur-aý! Shyjyp ketti ǵoı ózi, — Murat endi bólmeniń ortasyna qaraı júrdi. — Sonymen, jıi keledi deısiń ǵoı.

— Iá, keshe úsh ret. Búgin taǵy da...

— Qolynda... Kótergen birdemesi bar ma?

— Bar. Qara portfelin tastamaıdy. Keshe joq-tyn. Tańerteń kelip, bes mınýttan soń, qaıta shyqqan.

— Qaıda ketti?

— Qarsydaǵy SÝM-ǵa kirgen. Odan keıin kórgen joqpyz.

Murat temekisin soryp, turyp qaldy. Sálden keıin aınalyp kelip, ornyna otyrdy.

— Tekserip kóreıik.

— Teksersek, teksereıik. Degenmen sol jigit tegin emes, Máke, — dep Nurlan bolar emes.

— Qandaı dáleliń bar?

— Intýısıam aldamaıdy.

— Intýısıaǵa sene berý durys emes, Nurlan. Intýısıań keıde teris áketýi de múmkin. Biz bylaı isteıik. Semenov osynda ma?

— Osynda.

— Tamaǵyn tańǵyzyp pa?

— Tańǵyzyp alypty.

— Qalaı? Jarasy aýyr emes pe?

— Qaıdaǵy jara? Tyrnaq jyrtyp ketken ǵoı. Álgi tóbeleskish nemeniń pyshaǵy bolmaǵany da. Áıtpese... Degenmen, Semenov myqty eken. Ekeýin birden ustap ákelgeni erlik qoı.

— Onda Semenovty ertip alaıyq. Keshegi skverdegi tártip buzǵan tórteýdiń biri dep ustaımyz.

— Munyńyz aqyl eken.

— Kettik.

* * *

Meımanhana foıesinde bulardy Mıhaıl Kazakov qarsy aldy.

— Jańa ǵana joǵary kóterildi.

— Tosa turaıyq.

Nurlandar qonaq úıdegi mılısıa bólmesine kirdi. Foıede Kazakov pen Semenov qaldy. Bes mınýt ótpeı, joǵary qabattan qolynda qara portfeli bar jigit tústi. Kazakov Semenovqa "osy jigit" degendeı belgi berdi. Semenov jigitke taıana tústi.

— Azamat, toqtańyz.

Ekinshi jaǵynan Kazakov keldi.

— Sizdi izdep júrmiz.

— Oý, meni nege izdeısizder?

— Keshe skverde myna jigittiń moınyn tyrnaǵan siz emeı kim edi? Joldastaryńyz qaıda?

— Men bul kisini birinshi ret kórip turmyn.

— Azamat, daýlaspańyz. Bylaı júrińiz. Tekseremiz. Aıypsyz bolsańyz áýrelemeımiz, — dep Kazakov jigitti mılısıa bólmesine kirgizdi.

Semenov Muratqa jaqyndap baryp, tap bir esesi ketip, ábden qorlyq kórgen jandaı daýryǵa sóılep jatyr.

— Joldas maıor, bu ne ózi! Kóshege shyǵýdan da qalarmyz áli. Myna jigit, qasynda dál ózi sıaqtanǵan taǵy úsh buzylǵany bar, keshe qaraptan-qarap maǵan tıisip, birese aqsha, birese araq surady. Men kóne qoımap edim, bul moınymnan qylǵyndyrdy...

— Azamat Semenov, dabyrlamaı qoıa turyńyz, — dep Murat jigitke buryldy. — Aty-jónińizdi aıtyńyz.

— Saltykov Mýrıd.

— Azamat Saltykov, tártip buzǵanyńyz qalaı?

Jigit abyrjyp tur. Birese kúbirlep, ashýlanyp aýzy-basy kópirip ala kózimen atyp otyrǵan Semenovke, birese temekisin tutatyp alyp mańǵazdanyp otyrǵan maıorǵa kezek-kezek japaqtaıdy.

— Joldas maıor, bul kisińizdi týǵaly kórgen emespin. Basqa bireýmen shatastyryp otyr.

Semenov ornynan ushyp turyp Saltykovtyń qasyna jetip keldi.

— Áı, endi meni ótirikshi qylýǵa aınaldyń ba? Onyń bolmaıdy. Moınymnan qylǵyndyryp turyp kóz aldymda pyshaq oınatqan túrińdi tún uıqymnan shoshyp oıansam da umytarmyn ba. Sensiń! Joldas maıor, meni ustaǵan da, urǵan da tap osy! Nanbasańyz, tintińiz! Pyshaǵy bar, — dedi Semenov.

— Qaıdaǵy pyshaq?! Ómirimde báki ustap kórgen emespin, — dep Saltykov shalbarynyń qaltasyn teris aınaldyrdy. —  Mine, tinte berińizder.

— Joq! Nanbaımyn saǵan. Portfelińdi ash! — dep, Semenov jigittiń qolyndaǵy portfelge jarmasty.

— Joldas maıor! Asyǵys edim. Eshqandaı aıybym joq. Bosatyńyz meni, — dep Saltykov Semenovtan qashqaqtaı berdi.

Murat manadan beri jigitke onsha kúdiktene qoımaǵan, dál qazir seziktene bastady.

— Portfelińizde ne bar?

Saltykovtyń óńi áp-sátte qýaryp sala berdi.

— Ne bolýshy edi, joldas maıor. Oramal, jóke, sabyn. Monshaǵa barýshy edim, — dep kúmiljidi.

Nurlan shydaı almady.

— Qane, ashyńyz!

— Joldas maıor! Bul bassyzdyq qoı, — dep Saltykov qarsy shabýylǵa kóshti.

— Azamat, myna kisi sizdi aıyptap otyr. Tanımyn deıdi. Kim kóringenge qaradan-qarap tıise beretin mılısıa erigip júrgen joq. Adal, aq ekendigińizge kózimizdi jetkizińiz. Portfelińizdi ashyńyz, pyshaq tabylmasa, qoıa bereıik. Monshańyzǵa baryńyz, — dedi Murat.

Saltykov qıpaqtap tur.

Nurlan portfeldi aldy da, stoldyń ústine qoıdy.

— Beri jaqyndańyz, ashyńyz.

Saltykov qoly dirildep, portfeldi áreń ashty. Gazetke oraǵan eki túıinshekti shyǵardy.

— Mynaý oramal. Mynalar jóke, sabyn...

— Bárin shyǵaryńyz.

Saltykov taǵy bir oraýdy aldy.

— Bul ne?

— Tıpografıalyq klıshe.

— Ony nege alyp júrsiz?

— Tıpografıada isteýshi edim, joldas maıor.

— Ashyńyz.

— Joldas maıor, ýaqytym joq ótinemin, jolymnan qaldyrmańyz.

— Ashyńyz!

Saltykov melshıip turyp qaldy, kirpigimen edendi teserdeı qozǵalar emes.

— Nurlan, sen ash.

Oraýdyń ishinen alty paket altyn shyqty.

— Azamat Saltykov klısheńiz mynaý ma?

— ?

— Otyryńyz.

Saltykov oryndyqqa sylq ete tústi.

— Altyndy qaıdan aldyńyz?

— Jo-oldas maıor, altyndy kórip turǵanym osy. Meniki emes, — dep Mýrıd Saltykov azar da bezer boldy. Álde taqys, álde adal. Tostaǵan kózderin otyrǵandarǵa kezek-kezek qadap súzip shyqty. Barlap, ańdap qaraǵan janǵa osynaý janardan úreıden góri tańdaný, jalyný, jalbaryný tárizdi beıkúná qaras shalynar edi. Úreı býǵan kózdiń qarashyǵy azaıyp, aǵy úlkeıip, sharasy keńip ketetin. Al mynaý janardyń kirpigi jabysyp jasańsyp turǵan syńaıy bar. "Adalmyn, aqpyn. Aıańdar, qutqaryńdar" deıtindeı uıań muńmen jıi japaqtaıdy.

Murat jigitke qadalǵan saıyn saǵym ishinen kók móldir tuman kórgen jandaı álgi janardan syr ańdıdy.

— Azamat Saltykov, munda nege keldińiz? — dep suraq qoıdy. Mýrıd maıorǵa qadaldy Kózi ótkir eken, taısalǵan joq. Jaıqala túsip, samalmen tolqyp ketetin kóktemgi qyzǵaldaq torǵynyndaı júzinde ántek qyzyl diril júgire berip, sap tyıyldy.

— Men tıpografıada tokar bolyp isteımin. Sonda Shıkler deıtin dosym bar. Ózi naýqastanyp aýrýhanada jatyr. Ertemen dosyma, aýrýhanaǵa baryp em, "Qazaqstan" meımanhanasyndaǵy 341-shi bólmedegi Petr degen kisige soǵyp, óziniń aýyryp jatqanyn aıtyp shyǵýymdy ótindi. Aýrýdyń ótinishin oryndaý paryz. Baǵana kelgenimde joq eken. Sodan úıime soǵyp, oramalym men jókemdi alyp monshaǵa shyqtym. Jol-jónekeı osynda taǵy soqtym. Kelsem, álgi jigit bólmesinde otyr eken. Dosymnyń habaryn aıttym. Ekeýmiz az-kem dastarqandas boldyq. Petrdiń konági bar eken. Syılady. Ketip bara jatqanda meniń portfelime birdeme salyp jatqan. Shıklerge berip jibergen sálemdemesi shyǵar dep kóńil aýdara qoımap edim. Múmkin, mynaý altyn sol Petrdiki shyǵar. Meniń altynym emes, — dep Saltykov áńgimesin aıaqtady.

— Álgi Petr degenińiz qaı bólmede, 341-de dedińiz be?

— Iá, sonda. Ózin "Petr" dep tanystyrdy. Basqasyn bilmeımin. Múmkin Kolá, múmkin Tolá bolar. Maǵan mynadaı opasyzdyq jasap otyrǵan adam shyn aty-jónin aıtady deımisiz, — dep renjı sóıledi.

Ún-túnsiz bólmeden shyǵyp ketken Nurlan sálden soń qaıtyp keldi.

— 341-shi bólmede eki kúnnen beri eshkim turmaıdy. Onyń aldynda erli-zaıypty adamdar ornalasypty. Semınarǵa kelgen muǵalimder eken.

Saltykov tútigip, túnerip ketti.

— Osy men jańa ǵana 341-shi bólmeden keldim.

— Azamat, áýre bolmańyz endi.

* * *

Kún ystyq. Ystyq kúnde aǵash kóleńkesi — jan saıa. Japyraq sybdyrlamaıdy, lúp etken jel de joq.

Nurlan kóleńke qýalap ilbip keledi. Iyǵyna asyp alǵan penjagin de aýyrsynatyndaı, syǵyp alardaı sý bolǵan oramalmen mańdaıyn, betin qaıta-qaıta súrtip qoıady.

Osy shetki kóshede ersili-qarsyly júrgenine de kóp boldy. Bir sát áldenege daǵdarǵandaı jýan terekke súıenip, melshıip turyp qaldy. Qınalyp tur. İshteı kúıinedi. Saltykov alǵashqy jaýabynan áli tanar emes. İs tuıyqqa tireldi. "Sheship kór, jalǵap áket" deıtindeı san túrli oı qaýmalaıdy. Jumbaq kóp.

Dálelmen, bultartpas aıǵaqpen qylburaýdaı matap ákep moınyna qoımasań, jaı kúdikpen aıyptaı almaısyń. Al aıypkerdi jazalamaı qoıa berseń, denedegi qaýipti isikti seze turyp, emdemeı, asqyndyryp alýmen para-par.

Qaıqań qaǵyp, joǵary órlegen kún shańqaı túske aýysty. Kún kóterilgenmen, aspan asqaqtaǵanmen oı búrkek, qabaq qatýly. Tuspal-tosqaýyl ár qıadan bir shalady, ár qaırańnan bir tosady, ustatpaıdy. Jetkizbeıdi. Oı tıanaqtar turlaýly tirek qajet. Sýsyǵan munardaı júıtkigen qıal bos sarsańnan bosatpaıdy. Qıasy kóp, bultalaǵy jumbaq kúdik býaldyrlanyp, irip-tozyp joǵalyp jatyr.

Nurlannyń oıyn entige shyryldaǵan jińishke daýys úzip jiberdi.

— Aǵaı, dopty... beri qaraı... teýip jiberińizshi.

Bala daýsy alqynǵan, sharshaǵan júrektiń qatty dúrsilimen úzik-úzik shyǵady.

Nurlan dopty teýip jiberip, endi balalardyń oınyna qyzyǵa qarap qaldy. Sonaý bal balalyq kúnder netken qyzyq dáýren edi deseńizshi! Oıyn-kúlki — enshisi bólinbegen balalyqtyń básiresi eken-aý. Keshe ǵana dop qýalap, ózen jaǵalap ketetin bul, endi mine syrttaı qyzyǵa qarap álsiz óksikpen ókinish aýlaıdy.

— Banzat, eı Banzat, beri tep. Pas ber, pa-as!

Jińishke daýys shyr-shyr etedi. Qazirgi bar dúnıesi bir ǵana jaqsy berilgen pasta turǵandaı óńeshin jyrtardaı daýryǵady.

"Balalyq — bal tirlik, sol..." Nurlan eriksiz myrs etti. Aıaǵynyń astyndaǵy judyryqtaı kesekti teýip jiberdi. Kesektiń byt-shyty shyqty, súıir tumsyq jyltyr qara týflıi shań qapty.

— Mine saǵan fýtbol! — Ózine-ózi kúldi, ózin-ózi kelemejdedi. Biraq ishteı áldenege yrza. Jańaǵy tymyrsyq kúı-halinen serpilip ketkendeı sezindi.

"Banzat! Banzat! Banzat!"

Osy bir balanyń aty tiline orala beredi. Áldeqaıdan estigen, áldekimnen áldebir jerden kezdestirgen sıaqty.

"Banzat?" "E-e, Mýrıdtiń uly ǵoı. Balam — Banzatym bar!" dep edi-aý"...

Alataý alystap, kók munar qoıýlana túsken, Kún batysqa qaraı baıaý aýyp barady. Aǵash japyraqtary sarǵysh tartqan, kóleńke men sáýle qýyspaq oınap ketkendeı.

"Banzat" "Sol emes pe eken?"

Nurlan balalarǵa keldi.

— Jigitter, goldy kóp soqtyńdar ma?

Balalardyń arasynda eresek kóringisi kelgenderi de, erkelik qýyp etegin áli jaba qoımaǵandary da bar. Bári jamyrap qoıa berdi.

— Aǵaı, men úsh gol soqtym.

— Al men ekeýin kirgizdim.

— Leshka — ózimshil, pas bermeıdi.

— Banzat, qaısyń Banzat bolasyń?

— Mine tur.

— Ózi sumdyq júırik!

— Jaqsy aldap áketedi.

Jas shamasy segiz-toǵyzdardaǵy badyraq kóz, ashań júzdi qara domalaq bala Nurlanǵa áldekimdi elestetkendeı boldy. Boı sala qarap, balany Saltykovqa uqsatty. Jańylmaǵanyna marqaıdy.

— Banzat, ekeýmiz sál qydyryp kelsek qaıtedi?

Banzat sheginshekteı berdi. Tanymaıtyn bógde jannan úrkektep tur.

— E-e, jigitim, adam ne bolsa sodan qorqa ma eken. Men de fýtbolshymyn. Ekeýmiz kishkene sóılesemiz de, qaıtamyz. Júr, Banzat, — dep Nurlan kúle sóıledi.

Banzat joldastaryna qarap bógelińkirep qaldy. Eki oıly. Tapa-tal túste nemeneden qorqam dedi me, kelisken yńǵaı bildirdi. Nurlan men Banzat balalardan biraz jerge uzady.

— Banzat, papań qaıda?

Bala dir etti de, betin basyp, eńirep qoıa berdi. Nurlan Banzatty baýyryna qysty.

— Jylama, Banzat, papań oralady, — dep ýata bastady. — Men saǵan ádeıi keldim, Banzat. Seniń kómegiń kerek. Biz saǵan senemiz.

Banzat óksigin tez tyıyp, qolynyń syrtymen kózin súrtti. Sodan keıin Nurlanǵa uzaq qarap turyp qaldy. Eljireı qadalǵan kózden kúdikti esh nárse kórmedi de, sálden keıin sabasyna tústi. Jalań aıaǵymen maıda topyraqty burq-burq basyp, ezý tartqandaı keıip bildirdi.

— Banzat, seniń papańdy bir jaman adam aldap júr. Sol adamnyń kesirinen papań qamalyp. otyr. Eger sen sol adamdy bizge aıtyp, ne kórsetip berseń, bári jaqsy bolady, — dep Nurlan áńgimeniń tótesine kóshti. — Osy taıaý arada papańa bógde kisi keldi me?

— Bilmeımin.

— Banzat, sen pıoner shyǵarsyń?

— Joq, oktábrenokpyn. Bıyl pıoner bolam.

— Al, oktábrenok ótirik aıtpaıdy. Álde sen papańa kómekteskiń kelmeı me?

— Keledi.

— Papańdy shaqyryp shyq degen sur kıimdi kisini nege aıtpadyń?

— Ol papamdy shaqyr degen joq, papam ony shaqyryp kel degen, — dep Banzat sóıleı jóneldi.

Nurlan bulaı bolar dep kútpegen. Sonda da sabyr saqtaı sóıledi.

— Ony papań qaıdan shaqyrtyp edi?

— Naǵashymnyń úıinen.

— Banzat, sen óziń asyqpaı aıtshy. Jaqsy aıta alatynyń bilinip tur.

— Papam monshaǵa baram dedi. Mamam úıde joq bolatyn. Ekeýmiz naǵashymdikine keldik. Papam kirgen joq, esik aldynda qaldy. Maǵan: "Úıde bóten kisi bar ma, bar bolsa dalaǵa shyqsyn", — dedi. Úıge kirsem naǵashym bireýmen sóılesip otyr eken. "Papań keldi me?" — dedi naǵashym. "Keldi", — dedim. Sonsoń men ózimizdiń úıge qaıtyp kettim.

— Al ol kisi kim? Atyn bilesiń be, Banzat?

— Joq.

— Naǵashyń qaıda turady?

— Osy mańda, taıaýda...

* * *

— Azamat Saltykov, segizinshi avgýst kúni qaıyn atańyz Hazbolatovtyń úıinde kimmen kezdestińiz, — dep Murat jaq júni úrpıip ósip ketken aldyndaǵy adamǵa suraq qoıyp otyr.

— Joldas maıor, men eshkimdi de bilmeımin. Qaıyn atamnyń qatysy joq. Altyn meniki emes.

— "Groznenskıı rabochıı" gazetin qaıdan aldyńyz?

— Jazylyp turam.

— Altyndy oraǵan ózińiz boldyńyz ǵoı onda. Solaı emes pe, Saltykov?

Saltykov únsiz qaldy. "Groznenskıı rabochıı" gazetin jazdyryp alatyny ras. Gazetti menshiktense, onda altynnan qashyp qutyla almaıdy. Mańdaıynan sýyq ter burq etti.

— Nege úndemeısiz? "Sovetskıı sport" jáne "Izvestıa" gazetterine de jazylasyz ǵoı?

— Iá! Qalasam bárine de jazyla alam.

— Biraq altyn oraǵan "Sovetskıı sport" pen "Izvestıa" gazetteri Dondaǵy Rostovtyń "Molot" gazetiniń tıpografıasynda basylǵan ǵoı. Ol sizdiń qolyńyzǵa qalaı túsip júr?

— Qaıda basylyp, qaıdan shyǵatynyn kim tekserip júr deısiz, joldas maıor.

— Joq, azamat Saltykov, jasyryp otyrsyz. Bul gazetter sizdiki emes. Altyndy kim ákeldi?

— Altyndy kórgen de, bilgen de emespin.

— Nazran qalasynda kimińiz bar?

— Nazran?!

— Iá, qaıyn atańyz ekeýińiz kórshińizdiń úıiniń telefonynan tórtinshi avgýst kúni myna kvıtansıa boıynsha bes mınýt Nazran qalasyndaǵy áldekimmen sóılesipsiz. Onyńyz kim?

— Osy ómirimde telefonmen sóılesip kórgen jan emespin. Aýyzba-aýyz, betpe-bet sóılespegen soń bola ma, — dep Saltykov bir qıyrdan bir qıyrǵa tartty.

— Al endi myna bir adreske nazar aýdaryńyzshy, múmkin umytyp otyrǵan keı jaılardy esińizge túsirer, — dep maıor Sekerov bir paraq qaǵazdyń jartysyn kóldeneń tosty.

— Qaıdaǵy-jaıdaǵy qaǵazdy tekserý meniń jumysym emes. Bunyńyzǵa da esh qatysym joq, — dep Saltykov áli de bolsa "kórmedim, bilmedimge" quryq soza berdi.

— Oqyp bereıin. Sizge qatysy bolýy da múmkin, — dep Murat kózáınegin kıdi. — Tyńdańyz. Groznyı oblysy, Nazran qalasy, Soldat kóshesi, on besinshi úı.

— Azamat maıor, sizderge qaraımyn da tań qalam. İzdemeıtin, tappaıtyndaryńyz joq. Biraq sonyń bári kádege asa berse jaqsy-aý. Áıtpese, bosqa sandalyp ýaqyttaryńyzdy ketirip bitesizder ǵoı. Al, myna adresti maǵan oqyp berdińiz. Ne shyqty sodan. Týǵaly estimegen nársege men eleń etedi deımisiz. Bir emes, on adres oqyńyzshy — selt eter me ekem. Oq jetpeske, bosqa qylysh sermeısiz, — dep Saltykov aıylyn da jımady. Aılasy da, qarsy shabýyly da bári jymdasa órilip, bet qaratpaıdy, boıyna darytpaıdy.

— Solaı ma, azamat Saltykov. Sonda úsh kılogramm taza altyn sizdiń sómkeńizge ózdiginen kep túsken ǵoı.

— Qalaı uqsańyz erkińiz bilsin.

* * *

Tergeý jumysy ilgeri baspasa, kimdi de bolsa qınaıdy. Aıypkerdiń kinásin op-ońaı moıyndaýyna sený qıyn. "Túk bilmedim, túk kórmedim" dep qasarysyp otyryp alsa, tergeý jáne aýyrlaı túsedi. Sol úshin de ári sybaılastaryn, hám erikti, eriksiz kýálerdi anyqtaı túsken jaqsy. Bultartpas dálel, bulqyntpas dokýment kerek.

Mıhaıl Kazakov Chechen-Ingýsh ASSR-yna ushyp ketken. Áli muńymen habarlasa qoıǵan joq. Sol jaqtan bir ilgeshek tabylmasa, ázirshe Murat Sekerov tuıyqqa tirelip tur.

Kún aptaby qaıtar emes. Avgýst aıyn ortalaǵan Almaty kúni bet sharpıdy. Kóshe boılap kele jatqan Murat pen Nurlan kilt toqtap, bir úıdiń esigin qaqty.

— Kire berińizder. Ashyq tur.

Orta jastardaǵy semiz, sary áıel beıtanys jandarǵa tańyrqaı qarady.

— Sizderge kim kerek edi?

Murattar dokýmentterin kórsetti.

— Kirińizder, ishke enińizder, tórletińizder, — dep áıel quraq ushty. Dálizdegi aınanyń tusynan óte berip tolyq bilekterin joǵary kóterip tolqyndata tógip jibergen sary buıra shashyn qopsytyp-qopsytyp qoıdy.

— Otyryńyzdar, dem alyńyzdar, shaı qoıyp jibereıin.

— Raqmet, áýre bolmańyz. Tatána Georgıevna siz bolarsyz?

— Iá, Famılıam Nıkıchenko. Jubaıym jumysta.

— Tatána Georgıevna, bizdiń arnaıy kelgen buıymtaıymyz ózińizde edi.

— Qulaǵym sizderde.

— Sizdiń úıde telefon bar ǵoı.

— Iá, bar.

— Tatána Georgıevna, sizdiń telefonmen tórtinshi avgýst kúni sóılesken kisilerdi aıtpas pa edińiz.

— Tórtinshi avgýst kúni me? — dep Nıkıchenko oılanyp qaldy. — E-e, esimnen shyǵyp bara jatqany, osynda álgi bizdiń kórshimiz — Hazbolatov qyzy Mılamen ekeýi kelip sóılesip edi-aý.

— Qaı shamada?

— Keshki jeti bolatyn. Iá, ıá, saǵat jeti, álgi meniń ulym Sereja fýtbol bolady dep televızordy qosyp jatqan-dy.

— Qaısysy sóılesti?

— Aldymen Mıla telefondy aldy, sodan keıin trýbkany ákesine berdi.

— Ne týraly sóıleskenin bilmeısiz be?

— Bireýdiń áńgimesin tyńdap qaıteıin. Áıteýir saldyrlap oryssha, ıngýshshe sóılep jatqan.

Daladan on-on ekilerdegi bala júgirip kirdi.

— Sereja, osy sen qashan adam bolar ekensiń. Balam-aý, júgirýińe dala jetpeı me, — dep Tatána Georgıevna ulyna ala kózimen qarap qoıdy. Bógde kisilerdi kórgen Sereja bosaǵada bógelip qalǵan. Nurlan ym qaǵyp Serejany qasyna shaqyrdy.

— Sereja, sen kórshilerdi tegis tanısyń ǵoı, á?

— Tanımyn. Qarsy kóshelerdegini tegis bilem.

— Jigit ekensiń. Al sen bizge aıta qoıshy, osy taıaý arada Hazbolatovtardyń úıinen shyqqan, áıtpese solardyń aýlasynyń qasynda júrgen bóten adamdy kórmediń be?

Sereja sheshesine qarady.

— Aıt, ótirik qospa, shynyńdy aıt, — dep Tatána Georgıevna dem berdi.

— Kórdim. Eki ret kórdim. Biz oınap júrgende sur shlápasy bar ıngýsh Hazbolatovtardyń úıiniń qasynda otyrǵan.

— Ingýsh deımisiń?

— Iá! Ingýsh. Bul mańaıdaǵy ıngýshtardy túgel tanımyn. Al anaý — bóten ıngýsh.

— Raqmet, Sereja. Tatána Georgıevna, sizge alǵysymyzdan basqa aıtarymyz joq.

— Kelip turyńyzdar, — dep Nıkıchenko Murat pen Nurlandy esik aldyna deıin shyǵaryp saldy.

Murat pen Nurlan kósheni boılap keledi. Nurlan mashyqty elgezektigin tanytty. Bastyǵynyń júzine qarap alyp, tamaǵyn kenedi.

— Iá, Nurlan, ne aıtpaq ediń?

— Máke, menińshe oqıǵa bylaı bolǵan: tórtinshi kúni Saltykov Nıkıchenkonyń úıindegi telefonǵa zakaz bergen. Kvıtansıasyn áıeline Mıla Hazbolatovaǵa — berip, qaıyn atasy arqyly baılanys jasaǵan. Hazbolatov bolsa, altyndy alýshy kisige — Nazran qalasyndaǵy saýdagerge jańaǵy úıden telefon soqqan. Keler kúnin belgilegen. Sonymen, sur shlápaly adam segizinshi avgýst kúni Almatyǵa ushyp kelgen. Hazbolatov úıinde Saltykovpen kezdesken. Saltykov álgiden aqshany alyp, "Qazaqstan" meımanhanasyna barǵan. Altyn satýshy sonda turǵan. Altyndy alyp shyǵyp kele jatqanda qolǵa túsken.

Murat kózin qysyńqyraı sál jymıdy.

— Qatelestiń, Nurlan. Azdap qatelestiń. Altyndy ákelgen Nazrannan kelgen kisi. Syrtqy oraýy — gazetter — sonyń aıǵaǵy. Al qonaq úıdegi — satyp alýshy ǵana. Altyn — Nazrandyq adamdiki. Saltykov pen Hazbolatov — deldal ǵana. Deldaldar altynnyń ár gramynan keminde 3-4 som paıda túsiredi. Biz endi osylardyń qylmysty baılanysyn dáleldeıtin faktilerdi tabýymyz kerek. Mıhaıldan bir habar kelýi kerek edi. Keshikti ǵoı.

* * *

— Azamat Sýrleev Gelár Gevardaevıch, segizinshi avgýst kúni 2330 reıspen Mınvodydan Almatyǵa ushyp kelgenińizdi moıyndaısyz ba?

— Joq. Almatyda jumysym qansha? Buryn Qazaqstanda turǵan kisi Almatyǵa soǵýy kerek dep oılasańyz ózińiz bilersiz, — dep qyr muryn, kesek tulǵany kisi qyran qabaǵynyń astynan súzile qaraıdy.

— Altyndy kimnen, qaıdan aldyńyz?

— Altynǵa áýestigim joq. Adal aqy, mańdaı terimmen tapqanym semámdy asyraýǵa tolyq jetedi.

— Kavkazǵa qashan kóship kelip edińiz?

— 1967 jyly. Atbasardaǵy úıimdi satqam. Sol jyly úı-ishimizben jaz boıy jumys istep, tórt myń som, kelesi jyly qyzymyz ekeýmiz Selınograd oblysynyń Esil aýdanynda jeke menshikke úı salyp, eki myń som, 1969 jyly jalǵyz ózim kelip bir jarym myń som aqsha taptym. Byltyr jaz boıy ózime úı saldym. Almaty turmaq, tipti Qazaqstanǵa barǵam joq.

— Hazbolatovpen ne týraly sóılestińiz?

— Qaraǵym, telefonmen sóılesetin jigit emespin, Hazbolatovyń qyz emes. Bul pálendi tańba maǵan.

— Qalaralyq telefonmen sóılesý týraly telegramma alǵandaǵy qolhatyńyz mynaý. Sizdiń úıden tabyldy ǵoı. Buǵan ne deısiz?

— Qolhatyńyzǵa men qol qoımappyn. Buǵan ózińiz ne aıtasyz, azamat maıor?

— Bizge osy bir japyraq qaǵazdyń ózi birtalaı nárseniń basyn ashyp tur. Aıtpaqshy, azamat Sýrleev, "Groznenskıı rabochıı" gazetin aldyrasyz ǵoı?

— Gazetke jazylmaıtyn úı joq.

— Ózińiz alasyz ǵoı.

— Iá.

— Altyndy gazetke oraǵanyńyz qalaı? Eleýsiz bolsyn degenińiz be?

Sýrleev ne aıta qoısyn. Endi tipti jaq jazbaýǵa bekingendeı ún-túnsiz qaldy.

* * *

— Mıhaıl, ekspertızadan ne habar bar? — dep, Murat esikten kire bergen kómekshisin suraqpen qarsy aldy.

— Jaqsylyq habar, Murat Sekerovıch. Sýrleevtiń úıinen tabylǵan jiptiń úzigi men oraýdy býǵan jiptiń birdeı ekeni anyqtaldy. Túr-túsi, boıaýy, talshyǵy, jýandyǵy — bár-bári sáıkes keldi. Ekeýi de bir jip, — dep Kazakov ekspertızanyń anyqtama qaǵazyn maıordyń aldyna jaıyp tastady.

Bólmege Nurlan kirdi.

— Sen ne bitirdiń?

— Mınvodynyń aeroport kasasymen habarlastyq. Segizinshi kúni kasır Mıheeva Evdokıa Ivanovna IJ serıaly 794174 nomerli samolet bıletin pasport boıynsha Sýrleev degenniń atyna toltyrypty. Túbiri bar.

— Durys. Gazetti anyqtadyńdar ma?

— Iá, Sýrleev "Groznenskıı rabochıı", "Sovetskıı sport", "Izvestıa" gazetterine jazylypty. Al Saltykov "Groznenskıı rabochıı" gazetin aldyratyn kórinedi. Basqa qaladaǵylarǵa gazetti jibererde ár nomerge stensel1 qoıylady eken. Myna gazette stensel joq. Demek "Groznenskıı rabochıı" Saltykovtiki emes.

— Durys. Endigi jumysymyz Sýrleevti stúardessalarǵa kórsetý. Olar aınytpaı tanysa — barlyq túıin sheshiledi.

* * *

— Azamat Saltykov, Shıklerdi bilesiz be?

— Birge isteımiz.

— Siz Shıklerden altyn satyp alatyn kisi taýyp bere alasyz ba dep surapsyz ǵoı. Buǵan ne deısiz? — Saltykov bir sát bosap sala berdi.

Aıasy úlken kózde jel uıtqytqan jalyndaı úreı oty jylt etti de, sol boıda joǵalyp ketti. Eki ıyǵy salbyrap, moıny ishine kirip barady. Qımyl-qozǵalysy shıyrshyq atyp otyrǵan dene bir demde bir-aq ýys bop búrisip, qunysyp qalypty. Sálden soń birjolata sónip, semip túsetindeı.

— Azamat Saltykov, nege úndemeısiz?

— Azamat maıor, aıtaıyn... Bárin aıtaıyn. Ózim aıttym. Shyn kóńilimmen moıyndap otyrmyn. Sotta kepildik berersiz, — dep Saltykov tal qarmandy. — Avgýstyń ekisi kúni altyn izdegen adamǵa keziktim. Ekeýmiz kelistik. Ózimde altyn joq. Qaıyn atama bar dym. Ol Sýrleevti biledi eken. Nıkıchenkonyń úıindegi telefon arqyly Nazranǵa zakaz berdik. Tórtinshi avgýst kúni qaıyn atam telefon arqyly Sýrleevpen sóılesti. Segizinshi kúni Sýrleev úsh kılogramm altynyn alyp, Almatyǵa ushyp keldi. Ekeýmiz qaıyn atamnyń úıinde kezdestik. Ol maǵan: "Altynnyń ár gramyn 15 somnan satasyń", — dedi. "Men 15 somnan kelisip keldim, meniń de paıda kórýim kerek, ár gramyna 13 somnan alasyń", — dedim. Osyǵan kelistik. On birinshi avgýst kúni "Qazaqstan" qonaq úıindegi altyn alýshyǵa keldim. Ol meni bólmesine kirgizdi de, altyndy áldebir suıyq zatpen tekserdi, ólshedi. Ár gramyn 17 somnan almaq boldy. Aqshasy basqa jerde eken. Bir saǵattan soń, bizdiń úıde taǵy kezdespek bop ýádelestik. Tómen túskenimde... sizderge tap boldym. Bári osy, — dep Saltykov áńgimesin aıaqtady.

— Satyp alýshynyń aty-jóni qalaı?

— Menimen Petr dep tanysqan. Famılıasyn suraǵam joq.

— Qaı bólmede turdy?

— Endi onyń sizderge paıdasy joq.

* * *

Kazakov altynnyń tehnıka-mıneralogıalyq ekspertızasynyń qorytyndysyn ákeldi.

— Taǵy da Chaı-Ýrá baseıni.

— Iá, gáp osynda, Mıhaıl. Altynnyń ylǵı bir jerden shyǵa berýi tegin emes.

* * *

Avgýst aıaqtalyp qalǵan. Aǵash japyraǵy sarǵysh tarta bastaǵan.

— Aǵaı!

Jińishke daýys dál qasynan estilgende Nurlan qalt toqtap edi, terek kóleńkesinde Banzat tur eken.

— Banzat! Sálem, Banzat!

— Aǵaı, papam qaıta ma?

— Qaıtady.

Bala júzinde muńnyń silemi bar edi. İlezde shaıylyp joǵalyp ketti. Nurlan onyń mańdaıynan sıpady.

— Raqmet saǵan, Banzat. Seniń bizge kóp kómegiń tıdi.

— Aǵaı, men mılısıoner bolam. Bolam ǵoı, ıá? Leshka maǵan senbeıdi, — dep jaırańdaı túsken bala lezde burtıa qaldy.

— Bolasyń, Banzat. Ábden bolasyń. Sen adalsyń. Al adaldyq — adamnyń eń jaqsy qasıeti.

Banzat júgire jóneldi. Qýanyp barady. Joldastaryna kezdeskenshe asyq.

— Adam bol, Banzat!

Nurlan kóshe boılap júrip ketti. Alataý bıiktep, aspan asqaqtap ketkendeı. Sonaý, sonaý betkeıdegi qos qaptalynan terekter kóterip turǵan taý dál bul sátte Nurlanǵa tipti erekshe kórkem bop kóringen edi.

Úshinshi jeli

"1971 jyldyń on besinshi avgýst kúni Magadan oblysynyń Sýsýman aýdanyndaǵy "Bereleh" aeroportynda samoletke otyrar kezinde azamat Ýtkın Gennadıı Iakovlevıch ustaldy. Boıynan tabylǵan 1020 gr. altyn (hımıalyq taza salmaǵy 821 gr. 400 mg. Baǵasy 32855 som) aktilendi.

Tekserýde azamat Ýtkın G.Ia. altyndy Almatyǵa aparmaqshy bolǵanyn aıtty. Sybaılasyn jasyryp otyr".

Murat radıogramny eki-úsh ret oqyp shyqty. Oılanyp saýsaqtarymen stoldy tyqyldatyp qoıady. Sýsýmandyq áriptesteriniń kómek suraıtyny belgili. Jiptiń bir ushy Almatyǵa tirelse, aty-jóni belgisiz qylmyskerdi jeti júz myń turǵyny bar úlken qaladan tabý da ońaı emes. Nurlan men Kazakovty shaqyryp alyp pikirlesip edi, olar da mardymdy keńes bere alǵan joq. Qala turǵyndary arasyndaǵy "kómekshilerinen" de kópten beri sezikti habar túspep edi. Nurlanǵa "Tastaqty" jıi baqylaýǵa al dep qatty tapsyrdy da, sońǵy kúnderi túsken málimetterdi Kazakov ekeýi taǵy da bir shuqshıa tekserip shyqpaqshy boldy.

* * *

Uzyn terektiń qalyń japyraǵy tómenge kún túsirmeıdi. Keń aýlanyń syrtqy dýaly da bıik. Kisi boıy, qol sozym. Arasynan syzat qaldyrmaı, taqtaıǵa taqtaı jamap kishigirim qamalǵa aınaldyryp tastaǵan. Qalyńdyǵyn bir eli qyp jaqqan jasyl boıaýy jasyl jelekti terekpen jymdasa jarasyp, jer ortasy Kóktóbe men bolamyn degendeı aınalasyndaǵy jadaǵaı úılerden oqshaý bólektenip kózge urady.

Úı turǵan kóshe de shaǵyn. Bas-aıaǵyna alshańdaı basyp, adymdap shyqqanynda mańdaıyń da jipsimeıdi. Kisi aıaǵy sırek. Avtobýsy múlde joq, jan saıa kóshe. Qalanyń ár túkpirinen qarasań da, sulýlyq perisindeı moıyn sozatyn Alataý, bul aradan da kóz tasa bop qalmapty. Sodan ba, kóshesi tar, kisisi neken-saıaq bolsa da osy jer Almatynyń ásem bir múıisi.

Protazanov Avram Davıdovıch dokýmenti joq tis dárigeri — osy úıdiń ıesi. Orta boıly, dóńgelengen ǵana jýantyq adam: basyna bitpegen túk beti men alqymyna uıysa jıylypty, bir-eki kún qyrmaı qoıa berse — shúıkelik jún berer edi. Otyzdyń ortasyna endi-endi ǵana engenimen shúıdesi shyǵyp, murny qalyńdap, alqymy áýkesi úlken sútti sıyrdaı salbyrap, árqaısysy bir-bir kúrekteı jalpaq alaqandary alaqan osylaı bolýǵa tıis degenge eriksiz kóndirgendeı kóńilińizge qoshýaq áser qaldyrar edi.

Protazanovtyń dárigerlik em-dom jasaıtyn shaǵyn bólmesiniń esigi darbazaǵa qarama-qarsy. Darbazanyń oń jaǵynda judyryqtyń aýmaǵyndaı tesik bar. Tesiktiń aınalmaly qyzyl qaqpaǵy úsh ret kóterildi. Protazanovtyń senimdi kisileriniń shartty belgisi bul. Tisin emdetip otyrǵan adamdy úıine qaıtaryp Protazanov syrtqa shyqty. Qonaǵyn ilestirip úlken zalǵa engizdi.

— Nemene? Jaıshylyq pa?

— Kerzonmen tanystyram!

— Kerzonyń izbasardyń ózi bolyp júrmesin.

— Joq! Senimdi.

— Dáleliń?

— Aty-jóni, meken-jaıy, tirlik-qaraketi bes saýsaqtaı belgili. Onyń basy — meniń qaltamda, — dep qonaq apandaı aýzyn kere sozyp kúlgen boldy. Avram basyn ızedi.

— Jaraıdy, Hamıt. Tanystyr. Biraq, baıqa. Protazanov satqyndyqty keshirmeıdi.

— Bilem ǵoı.

— Bilesiń, keshke ertip ákel. Qaltasy qalyń bolsyn. Jyrtyq qalta ózimde de bar.

* * *

Almaty túni jaımashýaq. Baǵana basyndaǵy shamdar aq sáýlesin tógip aınala tóńirekti jap-jaryq qyp tur.

Gelmakov Hamıt kósheniń jaryq bolǵanyn ishteı unatpaı keledi. Aǵashty baýyrlaı júrgenimen qasyndaǵy serigi boı tasalaıtyn emes, emin-erkin.

— Kelip qaldyq... Toqtaıyq.

— Nege?

— Saqtyqta qorlyq joq. — Hamıt eleýsiz ǵana artyna buryldy, oń-solyna jyldamdata kóz saldy. Bóten-bógde eshkimdi kóre qoıǵan joq... "Tura tur" degendeı qolymen belgi berdi de, jasyl dýalǵa taıaldy. Eńkeıip darbazany sıpalady da, áldeneni tartty.

Darbaza syqyrsyz ashyldy.

— Kele berińder.

Hamıt joldasymen úıge endi. Protazanov túngi qonaǵyna uzaq kóz toqtatty. Synap, barlap otyr. Jigittiń aqquba óńin, ádemishe kelgen júzin unatyp qaldy. Taldyrmash, suńǵaq boıly. Qarapaıym stýdent dersiń. "Jap-jas eken. Jyryndy bolar. Tamyryn basyp kóreıik".

— Tanysa otyralyq. Men týraly estigen shyǵarsyń?

— Iá, estidim. Meniń aty-jónim Andreı Barınov.

— Ýaqyt tyǵyz. Jumysyńdy aıta otyr. Barınov shalbarynyń qaltasynan bir túıinshekti aldy da stoldyń ústine qoıdy.

— Men Hamıtti bilemin. Hamıt sizdi biledi. Toq eteri — men sizge senip keldim. Mynany maǵan eritip berińiz.

— Kóreıin.

— Kórińiz.

Protazanov oraýdy ashty. Qıyrshyq altyn qolyn qaryp jibergendeı boldy. Gelmakov oryndyǵyn jyljytyp taqala tústi.

— Eritýge bolady. Otyra turyńyz. Men ana jaqqa baryp... — sóziniń aıaǵyn jutyp tastap Protazanov basqa bólmege shyǵyp ketti. Birazdan soń kirgen Avram taza altyndy tarazyǵa tartty.

— Myń da elý tórt gram, eki júz elý mıllıgram. Artyq-kemi joq. — Barınov selsoq bas ızedi. Gelmakov jutynyp qaldy.

— Elý tórt gramyn jeke ólsheńiz. Protazanov iske kiristi, qımyly baıaý bolǵanymen, salmaqty da uqypty.

— Mine, daıyn boldy.

— Bólek orańyz, ol sizdiń eńbegińizdiń tólemi, Avram Davıdovıch.

— Raqmet.

— Siz ben biz raqmetsiz-aq túsinisemiz. Solaı ǵoı?

— Tap solaı.

* * *

Nurlan eleýsiz, olpy-solpy kıingen. "Tastaqty" jıi aralaıdy. Kóbine-kóp bazar, syrahanalardy torýyldaıdy. Jaq júni ósip úrpıip ketken. Teńsele basyp kep, bir saptyaıaq tobylǵy tory syrany uzaq syzdyqtata simirip turyp aınalasyna kóz salady. Osylaı júrgenine de aıdan asty. Kún ozǵan saıyn osy qaraketinen túk ónbeıtindeı kórinip, bul kúnde podpolkovnık ataǵyn alǵan Murat Sekerovke baryp, ózine basqa jumys berýin suramaqshy da boldy.

Birde aıaq astynan syrahanada janjal shyqty. Kórshi stoldaǵy úsheý tóbelesip qaldy.

— Beresiń!

— Jelkeńniń shuńqyryn kórgende alasyń!

— Solaı ma? Onda myna jaıyn aýzyńdy jelkeńnen shyǵaraıyn!

— Qolyń qysqa!

— Qysqa bolsa da seniń jelkeńe jetedi!

— Myqty bolsań jetkizip kór!

Eńgezerdeı eki jigittiń ortasynda turǵan silińgir aryq qara tipti aıylyn jıar emes. Kújildegen ana ekeýiniń shabynan túrtip shabalandyrýyna qaraǵanda aryq qara tegi osal emes sıaqty. Kózin alartyp ekeýine kezek-kezek súze qaraıdy.

— Áı, Úndemes, osy saǵan ne joq. Baıǵus-aý, mynaǵan ergende ne tabam deısiń? — dep ekeýdiń birin qyjyrtty.

— Jeter! Qysqart!

— E-e, meni sen túzep, sen qysqartyp júr ekensiń-aý. Al qysqartpadym. Sondaǵy sengen qudaıyń mynaý ma? — dep aryq qara jaılap buryla berdi de, kóz ilestirmesten ekinshi jigitti shyqshytynyń astynan sart etkizdi. Anaý ushyp tústi.

Aryq qara qol jumsamaı turyp qalǵan alǵashqy jigitke qarap:

— Aýzymdy jelkemnen shyǵaram dep ediń ǵoı, Úndemes. Ne ǵyp tursyń? — dep tónip barady.

"Qoryqqan buryn judyryqtar" degen ras eken. "Úndemes" salmaqtaǵan judyryǵyn shaqsha basqa tastap kep jiberdi. "Óldi!" dep oılady Nurlan. Joq, aryq qara ólmepti. Eńkeıe berip, shaqsha baspen ishten súzip qaldy. Úndemestiń dáý judyryǵy arqaǵa tıdi. Alyp dene eki búkteldi.

— Ur! Taǵy ur, Úndemes!

Aryq qara eki búktelgen jigitke entelep masaırap tur. Ózine tóngen qaýipti umytyp ketken. Bul kezde jerde jatqan qara bujyr jigit kesedeı tasty ustap kóterilgen edi. Tý syrtynan taqalyp qaldy.

Nurlan júgirip kelip álginiń qolynan shap berdi de, julqı tartyp silkip qaldy. Tas túsip ketti. Qolynan tasy túsken jigitti nuqı ıterip jiberip, Nurlan aryq qaraǵa ymdap belgi berdi. Osy kezde ysqyryq estildi.

Eńgezerdeı eki jigit qasha jóneldi. Nurlan men aryq qara ekeýiniń sońyna tústi. Qashqandar eki-úsh kósheni aınalyp alystap ketti.

— Myqty ekensiń!

Aryq qara rıza. Qolyn qulshyna sozdy.

— Gelmakov bolam.

— Al meniń atym Asqar, famılıam Orazov, — dedi Nurlan sozǵan qoldy nemquraıly qysyp.

— Júr, tanystyǵymyzdy jýaıyq. Gelmakov pen Nurlannyń kezdesýi jıiledi. "Jumyssyz", selqomsoq "Orazov" Hamıtqa unasa kerek, anda-sanda qaryzǵa aqsha beretin boldy.

— Asqar, keshke bir dúrildeteıik.

— O-o, jaqsy boldy-aý! — dep Nurlan jutynyp-jutynyp qoıdy.

— Áı, onsha ashqaraqtana berme. Búgin "Myqtymen" tanystyram, — dep Gelmakov óz jónine ketti.

Keshine ekeýi ońasha stolǵa jaıǵasty. Hamıt bul jerdiń "óz adamy" sıaqty. Daıashy bitken kúlim qaǵyp, jymyńdasa bas ızesip jatyr.

Gelmakov úsh kisige arnap zakaz berdi.

Qonaq kelgenshe bular biraz siltep alysty. Nurlan ishimdikti unatpasa da, syr alǵyzbaı qosyla kóterip otyr.

Zalǵa sulý deneli jigit endi. Gelmakov ornynan qompańdaı kóterilip, álgige qol bulǵady.

— Andreı, beri, munda kelińiz.

Andreı atalǵan ıneniń kózinen etkendeı sıdań jigit mańǵaz basyp kep, kresloǵa sylq otyra ketti. Pıdjagynyń eki óńirin ashyńqyrap: tastap, sál-pál jelpindi. Sodan keıin stol ústin tez sholyp ótip, ıegin kótere berip, Nurlanǵa qadaldy. Az-kem kirpik qaqpaı baǵyp qalyp, "myna sobalaǵyń kim?" degendeı solǵa júzin buryp, Gelmakovke marǵaý ǵana kóz tastady.

Hamıt shısha ustaǵan qolyn kótergen boıy, álgige nazaryn tiktedi.

— Andreı, myna jigit — meniń dosym. Buǵan qaryzdarmyn. Senýińe turarlyq jigit, aty Asqar.

— Jaraıdy. Quısańshy, — dep Andreı hrýstal bokalyn beri ıterdi. On-on bes mınýttan soń Andreı ketpek bop ornynan turdy.

— Asyǵyspyn. "Bokserge" aıt. Tezdetsin.

— Jaraıdy. Dárilerdi ákeldiń be?

— Ákeldim. Úsh bólip ishersiń, — dep kishkene bir oraýdy Gelmakovqa usyndy. — Mynaý seniń kitabyń eken. Men oqıtyn túgi joq. Óziń jarat, — dep taǵy bir tórt buryshty oraýdy stol ústine qoıa saldy.

Oraýdy Hamıt tós qaltasyna zyp etkizdi.

— Kezdeskenshe saý bolyńdar, — dep Andreı qolyn kóterdi de, artyna burylmastan asyqpaı attap shyǵyp ketti.

Restorannan Nurlan men Gelmakov birge qaıtty.

— Andreı bergen kitabyń qyzyq pa?

Gelmakov kilt toqtady.

— Áı, qajetsiz suraqty qoıýshy bolma. Bildiń be? Kitap oqyp ýaqyt ótkizgenshe, myna meniń etegimnen usta. Ókinbeısiń.

— "Myqtyń" álgi me? — Nurlan tótesinen bir-aq saldy.

— Álgi. Nemene taqıańa tar kep tur ma?

— Joǵa. Meni kózine de ilmedi ǵoı.

— Bir kórgennen elpildeı qalsa nesi myqty onyń.

— Ne isteıdi? Osy sen nemen aınalysasyń? Jumysyńnyń jónin aıtshy.

— Áı, sen búgin kóp surap kettiń ǵoı. İzbasar emespisiń?

— Sońyńnan ergende seni kim dep, ne dep erem? Bilgenim durys emes pe?

— Onyń ras. Men aqsha jasaımyn.

— Qalaı?

— Retin keltirem. Bireýden alam, bireýge berem. Kezinde saǵan da úıretem, ázirshe qyńqyldaı berme, — dedi Hamıt.

Avtobýs aıaldamasyna kelgesin ekeýi eki bólinip, Nurlan óz jónimen ketti.

* * *

Nurlan men Murat esik-terezesin tegis jaýyp alyp ońasha sóılesip otyr.

— Saq bol. Kóp mazalaı berme ony. Zeıin qoı. Kimdermen kezdesedi. Sony bilýge tyrys. Andreıdiń famılıasy qalaı edi?

— Barınov. •

— Biz sol Barınovty anyqtaıyq. "Myqty" deýine qaraǵanda osal emes. "Boksermen" kezdesýdi oılastyr. Gelmakovke kúdik týǵyzyp alma.

Nurlan áldene aıtqysy kelip, bastyǵyna qaıta-qaıta qarady. Kómeıge tirelgen sóz qaıta jutynyp keńirdektetip barady. Sondaı bir oqys sheshim sıaqty. Qıýasyz jerden oıyna kelgendikten be, ózi de baıybyna jete almaı kúdiktenip otyr.

Murat kómekshisiniń syryn synyqshydaı tap basyp uǵyp ósken. Bul jerde de bala qabaǵyn baqqan sezimtal atadaı Nurlan júzindegi qubylysty anyq tanyǵan edi.

— Nurlan, birdeńe aıtqyń kelip otyr-aý, — dedi Sekerov kúlimsireı qarap.

— Máke, men Gelmakov Hamıtqa óz tarapymnan bir usynys etsem qaıtedi. Qashanǵy tosamyz.

— Qandaı usynys?

— Máselen, tis salǵyzam desem, — dep Nurlan osydan eki aı burynǵy bir operasıa kezinde synǵan tisin kórsetti. — Altynnan salǵyzsam dep edim, soǵan kómektes deımin ǵoı.

— Kóne qoısa, ol úshin sen qaltasy tesik jalańaıaq qańǵybas qanasyń ǵoı.

— Iá, onysy bar eken-aý, — dep Nurlan kádimgideı-aq jasyp qaldy.

— Sen bylaı iste. Gelmakovty bir "operasıaǵa" tartpaq bol. Jalynyp ótin. "Bir tún qasymda ǵana bolyp, kómektes" dep qıyl. Sebebin surasa, aqsha taýyp, altyn tis salǵyzbaq bolǵan nıetiń baryn aıt. Kúdik týǵyzbaıtyndaı etip retin keltir. Bir qapsa, osy arada qabady. Ol múmkin, seni álgi Barınovymen tanystyrar. Paıdalanaıyn demese, seni osy ýaqqa deıin qasynda ustamas edi, yńǵaıyn kútip júrgen bolar. Óziń de saq bol. Qylmys — ońaı bastalyp, opatqa aparyp tireıtin. Olardan bárin kútýge bolady. Qapyda qansyratýy da ǵajap emes. Aqylmen, aılamen, sabyrmen qımylda. O basta mılısıa ómiriniń ystyq-sýyǵyna tózemiz dep keldik qoı. Tózeıik te, — dep jaıshylyqta aıtpaıtyn sózderin aıtyp qalǵanyna yńǵaısyzdanǵandaı Murat túregelip kelip Nurlannyń ıyǵyna qolyn saldy. — Aıtpaqshy, seniń Qaısaryń bıyl mektepke bardy ǵoı. Qalaı oqyp júr ózi?

— Raqmet, jaman bolmaıtyn túri bar, — dep Nurlan podpolkovnıkke ishteı rıza bop qaldy.

— Qol tıgende kirip shyǵarmyn. Al, ne aıtaıyn, bekem bol.

Nurlan ketken soń da Murat kópke sheıin jalǵyz otyryp, oıǵa shomdy. Osy jigitti inisindeı ish tarta jaqsy kóretin bop barady. İske tıanaqty, tapsyrmany oryndaýda ózindik sheberligi bar kómekshisin qaýipti jumysqa jekkenine áldeqalaı kúdikpen sekem alatyn da tárizdi. Qasqyrdyń apanyna jalǵyz ketken serigine sáttilik tilep, únsiz ǵana jaqsylyq oılaıdy. Kóz aldyna Qaısar elesteıdi. Tompaq bet, moıyl kóz bala: "Papamdy qaıda jumsadyńyz?" deıtindeı.

Podpolkovnık kúrsinip qaldy. İshtegi tolqyn dirildep kep alqymyna tyǵyldy.

* * *

— Sen meni úgitteme, bala!

— Úgittep otyrǵan joqpyn, kómektesýińdi suraımyn. Aqsha kerek maǵan. Aqsha!

— Aqsha kerek emes degen adamdy estigen emespin. Ólige de aqsha kerek.

— Endeshe, kelisińiz.

— Joq, Asqar. Óz basym ondaı suǵanaqtyǵyńa joqpyn. Arıstokrat degendi bilesiń be? Bilseń, bizdiń qyzmet naǵyz sol arıstokrattyq jumys. Kákir-shúkir, kir-qoqysy joq. Sen meni batpaqqa tartpa. Óziń de sol batpaqtan aýlaq júr. Etiń tiri jigitsiń. Ońaı shyrmalyp, ońaı tutylatyn nársemen áýes bolma, — dep Gelmakov biraz "dáris" oqydy.

— Áı, sen meni úırete berme. Qorqaqtasań da, jónińmen qorǵalaqta. Batylyń jetpese, basymdy qatyrma. Sonshama buldanǵanyń ne. Sensiz de kún kórgem. Áli de quralaqan qalmaspyn. Maǵan aýysqan birli-jarym aqshańdy eki ese, úsh ese qaıtarmasam, betime túkir. Tek ótinerim, sen meni úgitteı berme, — dep Nurlan ashýlanǵan jannyń keıpine túsip, kúıip-pisti.

— Jaraıdy. Oıpyraý, bir kóterilseń jýyq arada basylmaıdy ekensiń. Qoıdym, qoıdym, shyraq, — dep Gelmakov jýyp-shaıyp aqtala sóıledi. — Otyń bar. Ýytyń bar eken. Meniń kóńilimdi birjolata túsirdiń ózińe. Aǵań bir tistik bolar. Qam jeme. Júr, er sońymnan. Tic salǵyzdyryp bereıin.

— Sen óıtip músirkeı berme. Qansha turýshy edi baǵasy? Men saǵan qaryz bolam. Qolyma aqsha tússin. Jomarttyǵymdy kóresiń sonsoń.

... Jasyl dýaldy aýladan Nurlan aýyrsynyp eki qolymen jaǵyn basyp shyqty. Jaǵyn basyp shyqsa da, ishteı "jolym boldy" dep qýanyp shyqty. Kóz aldyna Protazanov beınesi kele berdi. Gelmakovke alara qaraǵan kózinen, túıilgen qas qabaǵynan unatpaǵanyn sezgen. "Tisińdi kórem, tuqylyn alyp tastaımyn" dep kóp aınaldyrýy da, aıamaı julqylaýy da, sodan da bolar. Rıngtegi boksshydaı bir qyryndap, súzegen buqasha túıile tónip, bar denesimen tutas qozǵalatyn denesine qarap: "Dáýde bolsa "Bokser" sen bolarsyń", — degen túıini de bar. Qaqpa aldynda Hamıtpen qoshtasqan Nurlan Muratpen habarlasqansha asyqty.

* * *

Nına Alekseevna otyzdyń ortasyndaǵy jesir áıel. Qubataldaı solqyldaq taldyrmash deneli, úrip aýyzǵa salǵandaı sulý kelinshek. Kókshil kózin kúlimdetip, oımaqtaı ernin bultıta erke názik qylyq tanytqanda, anaý-mynaý qyzyńa bergisiz. Sonysyna qaramastan marqum kúıeýi ólgeli erkek betine kúle qaraǵan emes. Jalǵyz ulyn jeke tárbıelep, kún keship keldi.

Sońǵy kúnderi kilt ózgerdi. Aınaǵa qaraýdy kóbeıtti. Aqseleý buıra shashyn jıi-jıi tarap, kóz aldyna úımeleı qalǵan usaq ájimderdi jińishke saýsaqtarynyń ushymen sıpalaı beretin boldy. Keı-keıde tún ortasynda turyp alyp ekinshi bólmede jatqan uly Gena men pátershisi Andreıdiń qasyna keletin-di shyǵardy.

Birde áldeneden oıanyp ketken jigit bas jaǵynda telmire qarap júrelep otyrǵan áıeldi kórdi.

— Nına Alekseevna?! Sizbisiz?..

Nına súırik saýsaqtarymen jigittiń aýzyn jaba kólegeılep:

— Daýystama, Andrúsha, Gena oıanyp ketedi. Ana jaqqa júr, — dep qylǵyna sybyrlady.

... Arada aı ótken. Andreı jumystan kesh qaıtty. Gena esik aldynda oǵan qarsy kezdesti. Eki qasynyń arasyn dúńkıte qosyp, qabaǵyn túıip alypty, ashýly.

— Andreı Nıkıtıch, sizdi ádeıi kútip turmyn. Basqa páter taýyp alyńyz.

— Nege?

— Sol! Bizge pátershiniń qajeti joq.

— Mamań qaıda?

— Mamamda jumysyńyz bolmasyn. Úı meniki. Tabanyńyzdy dereý jaltyratyńyz.

— Gena, sen maǵan unap júrsiń.

— Andreı Nıkıtıch, siz maǵan unamaısyz.

— Jarar endi. Aıtpaqshy búgin dúkenge eki-úsh motosıkl túsipti.

Gena selt etti. Kópten beri bir motosıkldi armandap júrýshi edi. Ashýyn umytyp, ózgerip sala berdi.

— Júr, Gena! Kórip qaıtaıyq.

Ekeýi dúkenge bettedi. Kóp keshikpeı qara motosıklge ekeýi mingesip keldi.

— Al, Gena, arǵymaǵyńdy jýarsyń, — dep Barınov jas jigitti arqaǵa qaqty.

— Mam, ma-a-ma!

Nına Alekseevna verandada tur edi, kóz astymen ǵana "Andrúshasyna" rızalyq keıip bildirip, úıge kirip ketti.

Sol túni úsheýi kópke deıin dastarqan basynan turǵan joq. Sodan keıin Andreı men Genanyń ekeýara kúbir-sybyry kóbeıdi. Buryn tıyn-tebendi jalynyp áreń surap alatyn ulynyń qaltasynan ýys-ýys aqsha úzilmeıtin boldy. Keıde birer kúnge, keıde aptalap uzaq-uzaq saparǵa ketetin balasynyń ne istep júrgenin bilgisi kelgenimen Nına Alekseevna sondaıda qushaǵyna ońasha tıetin "Andrúshasyn" qımady da, ulynyń betinen qaqpady. .Keshigip, zaryǵyp, jetken bal qyzyǵy qunyqtyryp, áıeldi es-aqylyn jıǵyzbas basasaý jelikti kúıge túsirip ketken edi. Keı-keıde uly eshqaıda shyqpaı úıinde omalyp otyryp qalatyn kezde kózi kirtıip, ustaǵany qolynan túsip, áldenege taqaty taýsylyp, óz-ózinen berekesizdenip bitetin.

— Gena, altyn saǵat alǵansyń ba?

— Iá, mama.

— Ulym-aý, aqshany qaıdan taptyń?

— Mama-aý, er jigitke aqsha degen sóz be eken, — dep balasy appaq tisterin aqsıta kúlgen. Nına Alekseevna úndegen joq. İshteı bir jamanshylyq sezse de, odan ári qazbalamaı burylyp ketken. Ásirese, ulynyń ózine batyl qarap kirpideı qadalatyn mysqyldy ájýasynan qaımyǵa ma, uzaq shydap tura almaıtyn.

Barınov pen Gena uzaq-uzaq saparǵa shyǵatyn. Jelikke jeleý kóp. Tanysynyń úılený toıy, týysynyń týǵan kúni, bólesiniń enesi elýge tolypty... Qaısybirin tize bersin. Qınalatyn, qımaıtyn. Qyzǵanatyn, kúıinetin. Sondaǵy oılaıtyny Andrúsha ǵana. Keshikken saıyn tún uıqysy bólinip, dóńbekship shyǵatyn. Ashynasyna degen qyjyly kókiregin kerneıtin, alqymyn syǵatyn. Jas tógip, zapyran atqyzǵan sol kúnderde ulynyń ne istep, ne qoıyp júrgenin elep kórmep edi.

Avgýstyń bas kezinde Gena jolǵa daıyndaldy. Chemodanyn toltyryp, kıim-keshegin yńǵaılap, aıaq astynan ábigerge tústi.

— Gena, qaıda barmaqshy bolyp jatyrsyń?

— Almatyǵa, mama.

— Andreı de kete me? — dep Nına Alekseevna shańq etti. Sosyn júzi bozaryp, óńi qashyp otyra ketti.

— Joq. Jalǵyz ketem. Oqýǵa túspekpin.

Kelinshek júzine qan júgirdi. Aq qarǵa qan tamǵandaı eki betiniń ushy qyzǵylt tartty. Janaryna nur jınady.

— Oqy. Oqyǵanyń durys, balam, — dep asyǵys qımyldap tórge shyqty. Sandyǵyn aqtaryp, birazdan beri jınaǵan aqshasyn aldy.

— Má. Qarajat qyl. Tapqan-taıanǵanymdy taǵy salarmyn. Adam bolsań, bir ózińnen nemdi aıaıyn, qarashyǵym.

— Mama, aqsha kerek emes. Salyp qoıyńyz. Ózime jeterlikteı aqsham bar.

Nına Alekseevna óz-ózinen selk ete tústi.

— Sonshama aqshany qaıdan aldyń?

Gennadıı únsiz turyp qaldy. Sol kezde aýyz úıden Barınovtyń aıaǵynyń dybysy estildi.

— Mama, aqshany qaıdan alǵanymdy qaıtyp kelgen soń aıtamyn, — dep kúbirledi Gennadıı.

Barınov kirdi.

— Nına Alekseevna, joldan qaldyrmańyz. Gena oqımyn deıdi. Almatyda ınstıtýtta joldasym bar. Hat jazyp berdim. Járdemdesedi. Bunda ıt qýyp júrip ne bitiredi.

Nına Alekseevna Andreıge qarsy kelip kórip pe edi. Ulynyń qamyn jegen jigittiń qurbandyǵy ǵana bolmaı ma. Basyn qaıta-qaıta ızep jatyr.

— Barsyn. Bar tilegim — osynyń adam bolýy ǵoı.

Genany Barınov shyǵaryp salmaqshy boldy. Sodan ekeýi de oralǵan joq. Kóp uzamaı ulynyń tutqyndalǵan habary jetti.

* * *

Nına Alekseevna Kazakovqa qarady. Sýyq shalǵan quraqtaı sarǵaıyp, ájimi molaıyp, birden kekse tartyp qalypty. Álsiz ǵana kúrsinip qoıdy. Ótkenin oıǵa alyp kóńil kózimen sholyp shyqqanda, tus-tustan antalaǵan kúdigi men kádigi munyń ózin qamalap ákep, tas qıaǵa tóndirip tirep qoıǵandaı boldy. "Ózim, bir ózim ǵana bárine kináli!" Sol-aq eken kózinen monshaq-monshaq jas parlady. Aǵyl-tegil jylady. Býlyǵyp, óksip, ókinish sherin tókti.

— Sý ishińiz.

Kapıtan staqanmen sý berdi.

— Genanyń túbine men jettim! Men! Anasy edim, aqtaı almadym paryzymdy... Men... men... — dep jasyn jutyp, jaspen birge kómeıden úzile-úzile shyqqan sózderin jutyp Nına Alekseevna eńirep qoıa berdi.

Barınovke senip edi ǵoı. Aqkóńil, adal jan dep ılanyp edi-aý. Aýzynan máıegi kóringen ınabatty jigitten dál osyndaı opasyzdyqty kútip pe edi Nına Alekseevna. Erlik pen serilik qana jarasar jigit boıynan jamaýdaı japsyrylar qunsyzdyq shalarmyn dep úsh uıyqtasa túsine bir kirmegen edi. Eseńgirep qalǵandaı. Kúle kirip, kúńirene shyǵatyn ázázildi ystyq qushaǵynda aıalaǵan eken-aý.

Kazakov áıelge kóz astymen eleýsiz qarap qoıyp, áldeneni jazyp otyr. Aldyndaǵy jannyń adaldyǵyna kúmáni joq. Aldanyp, opyq jep qalǵan paqyrdy aıaıdy. Aıaǵan saıyn Barınov sıaqtylardyń tirlik-qaraketinen jerine túsip, ishteı bas shaıqady.

Nına Alekseevna tamaǵyn kenedi.

— Aıtaıyn. Bárin aıtaıyn. Ol osynda ótken jazda keldi. Bizde páterde turdy. Jolaýshylap áldeqaıda ketetini bar-dy. Oǵan kim kóńil bólgen. Byltyr kúzde meniń Genama motosıkl áperdi. Onysyn men basqasha uqtym, — áıel sál bógelińkirep qalyp, sózin qaıta jalǵady. — Sodan Gena ekeýiniń ymy-jymy birigip ketti. Ulymnyń aqshasy kóbeıdi. Kezinde oǵan men mán bermedim, keıin kóńil aýdarmadym. Óz tynyshym men óz tynysymdy oıladym. Men bárine kináli, men ǵana!..

Kazakov bógelip qalyp, suraq qoıdy.

— Nına Alekseevna, Barınovqa beısaýat qonaqtar kelýshi me edi?

— Joq. Ondaıy joq bolatyn. Aıtpaqshy, Gena ustalǵannan keıin bir aıdan soń Barınovtyń atyna hat kelip edi. "Bólshevık" ken ornynda turatyn bireýden. Barınovty kórmegeli jarty jyldan asty. Hatyn joǵaltyp aldym.

Kazakov áıeldiń jaýabyna qol qoıǵyzyp alyp, raqmetin aıtyp, shyǵaryp saldy. Sosyn Almatyǵa qaıtýǵa bılet aldy.

* * *

Telefon shyldyrlady.

Murat trýbkany kóterdi.

— Maǵan "batá" kerek edi.

— Tyńdap turmyn.

Murat qaladaǵy shtattan tys kómekshileriniń birin daýsynan tanydy.

— 15-shi móltek aýdannyń 21-shi úıine kelýshiler kóp. Buryn-sondy kelmegender. Sońǵy bir-eki kúnde tym kóbeıdi. Tekserýge ruqsat etińiz.

— Abaı bol. Kúdik týǵyzyp alma. Kiretin páterin anyqta.

Murat trýbkany ornyna qoıdy. Aldynda jatqan temir qoraptan bir tal sıgaret alyp tutatty.

Kapıtan Kazakov Magadan oblysyna ketken. Barınov Andreı Nıkıtıch týraly anyqtamaq. Onyń keletin kezi taıalǵan-dy. Jiptiń ushy kórinýge taqalyp qaldy. 15-shi aýdan 21-shi úıde Barınovtyń páteri bar. Barınov onshaqty kún qalada bolmaı, sońǵy bir-eki kúnde oraldy. Nurlan da sol mańaıda júr. Tic dárigeriniń solarmen baılanysy bar sıaqty. Osylardy buljytpaı dáleldeıtin kozyr qolǵa tússe, onda eńbektiń aqtalǵany.

* * *

Nurlan qarańǵylaý buryshta turǵan. Gelmakovpen kezdesetin merzimi ótkesin tyqyrshı bastady. Kenet buryshtan eki adam shyǵa keldi. Qasyna kelgende tanydy, bular áneýkúngi syrahanada Hamıtpen janjaldasqan buzaqylar eken.

— Jigitim, kimdi tosyp tursyń?

— Kezdestik-aý, aqyry. Judyryǵyńdy umytqam joq. Qaryzymdy qaıtarǵaly keldim, — dep ekinshisi Nurlannyń jolyn kes-kestedi.

Nurlan qapelimde sasyp qalsa da, tez esin jınap, qýlyq jasady.

— Aǵalar, men sizderdi kórgen emespin. Bireýmen shatastyryp turmańyzdar.

— Joq, biz seni umytqan joqpyz, nege shatastyramyz? — dep ekeýi qorshalap tóne tústi.

Kóshe tuıyq. bul mańda turǵyn úı az. Adam aıaǵy sıregen shaq. Attandasań eshkim estimeıdi.

— Biz sendeı izbasardyń talaıyn kórgenbiz.

— Laqsha baýyzdaı salý kerek.

— Aldymen Hamıtty tapqyzyp alaıyq, — dep sondaǵy "Úndemes" atalǵany sóz qosty.

— Iá, Hamıt qaıda? Bir taıaqtan ony qutqaryp alyp ediń ǵoı. Sen onymen dos emessiń be?

— Men eshkimdi tanymaımyn. Basqa bireýmen shatastyryp tursyzdar, — dep Nurlan jaýabynan tanbady. Shynymen jyǵa tanymasa kerek, buzaqylar báseńsip qaldy.

— Ótken senbide bazardyń túbindegi syrahanada sen de bolǵan ediń ǵoı.

— "Úndemes-aý", tap osynyń ózi qolymdy qaıyryp jibergen. Ońbaı keteıin Hamıtqa bolysqan jigittiń tap ózi bolmasa, — dep ekinshisi ózeýreı berdi.

— Qaıda isteısiń?

— İńǵaıly jumys kezdespeı júr.

— Soqpa ótirikti. Biz seni bilemiz. Mılısıada isteıtinińdi jasyrma.

— Mılısıada istesem sendermen bulaı tájikelesip sóılesip turmas edim.

Qarańǵyda turmaq, tal túste de bul ekeýi ózin tanymaıtynyna Nurlan kúmánsiz. Qas qaǵysta muny baqylaı qoıdy deýge adam senbeıdi. Endeshe, bulardy bireý ádeıi jumsaǵan ǵoı. Múmkin Gelmakov istetip otyrǵan shyǵar. Áıtpese, bunyń mılısıada istegen-istemegeni bul ekeýine nemenege qajet. Qarymta qaıtaraıyn dese, kelgen bette-aq biraz jáýkemdep alyp jónderine keter edi.

Nurlan qarsy shabýylǵa kóshti

— Biraz sóılestik qoı. Endi tabandaryńdy jaltyratyńdar!

— Nemene?!

— Taıyp turyńdar? Sendeılerdiń onyna des bermeıtin "Qarasur" ekeýińnen aıylyn jımady.

— "Qarasur?!" Álgi atyshýly "Qarasur" sen be ediń? — Úndemes taıqaqtap qalǵandaı.

— Joldaryńnan qalmańdar. Bosqa áýre bolasyńdar. Aıamaımyn!

— Hamıtty shynymen bilmeımisiń?

— Ózimniń de Hamıtym jetip jatyr.

Osy kezde anadaıdan dýyldasa sóılesken bir top jigit kórindi. Eki dáý solardy syltaýratyp aqyryn jyljyp ketti.

Erteńine Nurlan Gelmakovpen kezdesti. Túngi oqıǵany aıtyp berdi. Gelmakov eshteńe bolmaǵandaı kúldi de qoıdy.

— Ózińdi bir qorqytqan eken.

— Qoryqqanym ras. Kezdigin qarnyma pisip alsa, myna jaryq kúndi endi qaıtyp kóre alam ba.

Budan ári ekeýi de lám desken joq. Sol boıda Protazanovtyń aýlasyna endi.

Avram bir kez Hamıtty kabınetine shaqyryp áketti. Nurlan bólmede jalǵyz qaldy. Ornynan qozǵalmaı bólme ishin kózimen súzip shyqty. Kúdikti eshteńe kóre almady. Birazdan soń Hamıt jalǵyz kirdi.

— Júr. Qydyryp qaıtalyq.

Nurlan men Hamıt kósheni boılaı qarańǵyny tasalanyp uzap barady.

— Asqar, búgin tapsyrma alasyń. Myna adreske myna dárini aparyp ber. Saq bol, ózińe senip tapsyryp otyrmyz. Artyńnan izbasarlar erip júrmesin.

Nurlannyń júregi dúrsildep ketti. Qýanyp tur.

Oılamaǵan jerden dál osylaı senimge ıe bolam dep kútpep edi. Únsiz bas ızep, adreske kóz júgirtti. Andreı Barınovtyń úıi eken.

— Jaraıdy. Úmitińdi aqtarmyn. Bunyńdy buljytpaı oryndaımyn. — Gelmakov Nurlandy arqasynan qaqty. "Bara ber" degeni edi.

* * *

Murat, Kazakov, Nurlan úsheýi taý bókterinde ońasha sóılesip otyr.

— Endi aıaldaıtyn eshteńe joq. Ustaý kerek, — dep Kazakov óz usynysyn aıtyp qaldy.

— Úıine kúzet qoıyldy ǵoı.

— Iá.

— Onda iske sát deýden basqa eshteńe qalǵan joq. Saq bolyńdar, — dedi Murat.

* * *

Bir áıel kelip 15-shi aýdannyń 21-shi úıindegi 13-shi páterdiń esiginiń qońyraýyn qaqty.

— Azamatsha, sizge kim kerek? — dedi Kazakov áıeldiń tý syrtynan kelip.

— Osy mańaıda bir tanysym turýshy edi. Sony izdep júrmin.

— 13-shi páterdi nege qaqtyńyz? Munda Barınov turady. Ony tanıtyn ba edińiz?

— Buryn estimegen famılıam. Jarqynym, sonshama tergeıtindeı óziń kimsiń? Ári júr. Qyljaqtaıtyn qyzyń emespin, — dep kelinshek aıaq astynan burqan-talqan boldy.

Kazakov kýáligin kórsetti.

— Azamatsha, menimen birge júrińiz.

Keńsege kelgesin beıtanys kelinshek shynyn jasyrmady.

— Meniń eshqandaı qylmysqa qatysym joq. Tic salǵyzýǵa on gram altyn alǵanym ras. Azdap arzandaý bergen soń jıyrma gramyn ózimmen birge isteıtin kelinshekterge satyp bermekshi bolyp em. Úıge barǵan soń, óz-ózimnen aınydym. Bir bylyqqa aralasyp ketkenimdi bildim. Sodan altynyn ózine aparyp bereıin dep edim. Andreıdi bir-aq ret kórdim. Álgi Gelmakov Hamıt deıtin tanystyrǵan. Mine altyny.

Kelinshektiń bul jaýabynan keıin Barınov, Protazanov, Gelmakov jáne eki-úsh adam ustaldy.

* * *

— Aty jónińiz?

— Barınov Andreı Nıkıtıch.

— Kásibińiz?

— Traktorıspyn.

— Qaıda jumys isteısiz?

— Jaz aılarynda Magadan oblysyndaǵy ken oryndarynda isteımin.

— E-e, jyl qusy ekensiz ǵoı. Altyndy qaıdan aldyńyz? Qansha altynyńyz bar?

Barınov á degennen qasaryspaı, bas ızep, moıyndaı bastady.

— Alǵash 1968 jyldyń noıabr-dekabr aıynda, 1969 jyldyń aprel-maıynda "Bólshevık" ken ornynda jumys istedim. Ýtkın Gennadıı ekeýmiz sol jerdegi jumysshylardan gramyna 1-2 somnan aqsha berip 1020 gr. altyn jınap aldyq. Ýtkın meniń aqshama altyn ákeletin. Sol úshin oǵan baǵaly syılyqtar áperdim. Jınalǵan altyndy ár gramyn 10-11 somnan satpaqshy boldym.

Avgýst aıynda "Bereleh" aeroportynda Ýtkın tutqyndaldy. Altyn sonda bolatyn. Men ony Almatydaǵy páterime aparyp, podvalǵa jasyryp kel dep jumsaǵam. Eleýsiz bala jigit ótip keter dep oılap em, baıǵus neme solpıyp, súmelektenip júrip qolǵa túsip qaldy. Sodan men boı tasalap kettim. Keler jyly "Voshod" arteline mashınıst bolyp ornalastym. Altyndy qalyptan alar kezde 1600 gramdaı shlıh urlap aldym. Almatyǵa oralysymen Gelmakov arqyly tanysyp Protazanovqa eritkizip aldym. Eńbegi úshin oǵan júz gramdaıyn berdim.

— Altyndy kimge sattyńyz?

— Gelmakovtyń kómegimen Petkıev, Elmasov degenderge sattym. Bar alǵanym 13 myń som ǵana. Hamıt Gelmakovke 3600 som syıladym.

— Sonan soń...

— Sonan soń, 1971 jyly "Marıstyı" bulaǵynda istedim. Qalyptan alar kezde eki kılogramdaı shlıh urlap aldym.

— Bárin sol joly aldyńyz ba?

— Joq. Birden kóp alsań bilinip qoıady. Qalypty ashýǵa eki ret qatystym. 28 maı jáne 5 ıýn kúnderi ashqanda aldym.

— Qalaı aman-saý qutyldyńyz, kúdik bolmaýy qalaı?

— Ol ońaı. Brıgada arasynda "Shıhov degen adam altyn urlaıdy eken, meni de qylmysyna tartpaq boldy" dep qaýeset tarattym. Sol altyndy menen tintý kezinde sizder taýyp aldyńyzdar.

* * *

— Mıhaıl, altynnyń ekspertızalyq anyqtamasyn ákeldiń be?

— Iá, geologıalyq, tehnologıalyq ekspertızanyń qorytyndysy boıynsha Ýtkınnen alynǵan altyn óziniń quramy jaǵynan Chaı-Ýrá baseıniniń altynymen birtektes. 1970 jyly Barınov "Bólshevık" ken ornynda emes, Frýnze atyndaǵy óndiriste istegen. Al bıyl ol jerde bolmaǵan. "Bólshevıkke" eshqandaı qatysy joq.

Murat únsiz qaldy. Sálden soń Nurlanǵa qarady.

— Saltykov pen Mıradzeden alynǵan altyndar da Chaı-Ýrá baseıninen ǵoı.

— Dál solaı, — dep Nurlan eleń etti. Bastyǵynyń ne oılap otyrǵanyn sezgendeı kilt qozǵalyp podpolkovnıkke shuǵyl býryldy.

— Máke, menińshe, osy altyndy shyǵaryp berýshi bir-aq adam sıaqty.

— Sony tabý — endigi basty mindetimiz.

Jumys biter emes sıaqty, biri aıaqtalyp edi, ekinshisi bastaldy. Podpolkovnık terezege buryldy. Jataǵan úılerdiń qyzyl shatyryna ulpa qar jaýyp turdy.

Almatyǵa qys keldi.

* * *

Kóktem týdy.

Podpolkovnıkke radıogram keldi.

"Chaı-Ýrá baseıniniń semshıgi azamat Hrıstoforov A. G. qalyptan altyn alý kezinde birneshe ret altyn urlaǵan. Qylmysy áshkerelener bolǵan soń ol ózin-ózi atyp óltirgen..."

Kabınetine kirgen Kazakov pen Nurlandy Murat Sekerov janyna otyrǵyzyp, radıogramny oqyp berdi.

1972 jyl.

---