InfoHub Logo

Ekinshi dúnıejúzilik soǵysta jeńilgen Germanıa jeri Potsdam konferensıasynyń sheshimi nátıjesinde AQSH, Ulybrıtanıa, Fransıa jáne Keńester Odaǵynyń okýpasıalyq zonalaryna bólingen edi. Sondaı-aq 1946 jyldyń 2 jeltoqsanynda aǵylshyn-amerıka zonalary birigip Bızonıaǵa aınalǵan bolatyn. Osy okýpasıalanǵan zonalarda nemis partıalary men ákimshilikteri de kuryla bastaǵan edi. 1945 jyldyń maýsymynda aǵylshyn zonasyndaǵy Keln qalasynda HDO (Hrıstıandyk-demokratıalyq odaǵy) kuryldy, onyń tóraǵasy bolyp Konrad Adenaýer saılanady. 1945 jyldyń qazanynda Bavarıada — HÁO (hrıstıandyk-áleýmettik odaǵy) kurylyp, keıinnen olar HDO/HÁO bolyp yntymaktastyq kelisimge keledi. 1946 jyly EDP (Erkin demokratıalyq partıasy) batys zonada kuryla bastaıdy. Onyń tóraǵasy bolyp Teodor Heıs saılanǵan bolatyn. Al Shyǵys okkýppasıalyq zonada, ıaǵnı Keńester Odaǵynyń okýpasıalyq zonasynda GKP (Germanıanyń Komýnıstik partıasy) men GSDP (Germanıanyń sosıal-demokratıalyq partıasy) birigip, GSBP (Germanıanyń sosıalısik biryńǵaı partıasy) kurǵan bolatyn.

Batys okýpasıalyq zonalardyn birigýine baılanysty, 1948 jyldyń aqpanynda Bızonıaǵa fransýz zonasy qosylyp, «Trızonıa» paıda bolyp, biryńǵaı ekonomıkalyq aımaqqa aınalady. Jalpy batys okýpasıalyq zonasynyń ekonomıkalyq damý deńgeıine «Marshall jospary» kólemindegi kómek eleýli yqpal etti. Osy jospar kóleminde Batys Germanıa aımaǵy 1948-1952 jyldar aralyǵynda 1,4 mlrd AQSH dollarymen kómek aldy. Bul óz kezeginde ekonomıkanyń qalyptasa bastaýyna óte qajet edi. Al bul kezeńde Keńestik okýpasıalyq zonada óndiristi sosıalızasıalaý keń qarkynmen júzege asyrylyp jatty.

Batys odaqtastar óz zonalaryndaǵy ekonomıkalyq damýǵa jaǵdaı jasaý qajettigine oraı 1948 jyldyń 20 maýsymynda valútalyq reforma engizedi, ıaǵnı batys zonada endigi jerde jańadan shyǵarylǵan nemis markasy júredi. Buǵan jaýap retinde Keńester Odaǵy óz zonasynda da jańa aqsha ólshemin engizip, onyń búkil Berlın qalasynda kúshine kiredi dep málimdeıdi. Al 24 maýsymda Keńester jaǵy Berlın qalasyn tolyǵymen qorshaýǵa alyp, batys zonamen qatynasty toqtatady. Sol kezdegi Berlın qalasyndaǵy keńestik ókil marshal Sokolovskıı «Bul qorshaý London, Vashıngton jáne Parıj jaǵy batys zonada jańa memleket qurý josparynan qaıtpaıynsha, toqtatylmaıtyndyǵyn» málimdeıdi. Batys odaqtastar Batys Berlın qalasyna azyq-túlikti endigi jerde áýe joly arqyly tasymaldaýǵa májbúr bolǵan edi. Berlın qalasyn tolyǵymen qorshaý 1949 jyldyń 12 mamyryna deıin sozylǵan bolatyn. 1949 jyldyń 22 mamyrynan 20 maýsymyna deıingi aralyqta Parıj qalasynda ótken tórt syrtqy ister mınıstrleriniń Keńesinde Keńester Odaǵynda Molotovtan keıingi syrtky ister mınıstri bolǵan Vyshınskıı batys zonalardyń ózin-ózi bıleý jónindegi jobamen kelispeıdi. Iaǵnı, osy kezeńde batys zonalarda jańa memlekettiń Negizgi zańyn qabyldaý talqylanyp jatqan edi.

Batys zonada bul zańdy konstıtýsıa dep atamaı, ony Negizgi zań dep I ataýy, onyń ýaqytsha ekendigin kórsetedi. Iaǵnı, Konstıtýsıa dep tek Germanıa tutas bir memleket bolǵanda qabyldanatyndyǵyn jarıalaıdy. Batys zonada Negizgi zańdy daıyndaý 1948 jyldyń 1 shildesindegi Frankfýrtte qaralǵan kujattarda belgilenedi. 1948 jyldyń 10-23 tamyzynda ótken konstıtýsıaǵa baılanysty jıylys jáne 1948 jyldyń 1 qyrkúıeginde landtagtardan kelgen 65 ókil qatyskan Bonn qalasynda ótken Parlamenttik keńeste Negizgi zańnyń jobalary talqylanady. Negizgi zańnyń túp negizinde erkin demokratıalyq kurylys Federaldy konstıtýsıalyq sot jaǵynan qorǵalatyndyǵy belgilenedi. Negizgi zańnyń 20.4. baby boıynsha demokratıalyq, áleýmettik jene federatıvti tártipti joıýǵa tyıym salynady. Iaǵnı, bul mindettemeler endigi jerde burynǵy ulttyk-sosıalıstik dıktatýra sıaqty kezeńniń qaıtalanbaýyna tosqaýyl edi. Negizgi zań nemis halqyna «keleshekte birtutastykka umtylýǵa» úndeý tastady. Sondaı-aq Negizgi zań burynǵy Veımarlyq kezeńdegi qatelikterdi qaıtalamaýǵa, ıaǵnı fashızmniń úkimet basyna kelýi, Veımarlyk konstıtýsıanyń jetilmegendiginiń nátıjesi edi. Sonymen osy Negizgi zań 1949 jyly 23 mamyrda Konrad Adenaýerdiń tóraǵalyǵymen ótken Parlamenttik keńeste halyqqa jarıalanady.

Shyn máninde bul zań nemis jerinde buǵan deıin qabyldanǵan zańdardyń ishindegi eń jetilgeni jáne erkindikti ýaǵyzdaǵan eń bedeldi konstıtýsıa boldy. Negizgi zań eń aldymen adam quqyna kóńil bólip, dinı bostandyqty, óz oıyn erkin bildirýdi, sóz bostandyǵyn, jeke menshikti qorǵaýǵa kepildik beredi. Mádenıettiń, ǵylymnyń erkin damýyn, toptarǵa birigý erkindigi, hat almasý, telefon arqyly baılanystyń qupıalylyǵyn saqtaý, eriksiz jumys jasatýdan qorǵaý parqy, erkine qaraı áskerı kyzmetten bas tartý quqymen qamtamasyz etý, jeke menshikke qol suqpaý jáne t.b. quqyqtar saqtalǵan. Sondaı-aq teńdik quqy da aıqyndalǵan. Iaǵnı, eshkimdi de, onyń jynysyna, shyqqan tegine, tiline, dinine, shyqqan otanyna, nanym-senimine jene saıası kózqarasyna saı bólip, jeńildik jasamaý, barlyq adamdar zań aldynda teń ekendigi belgilenedi. Áıel teńdigin de atap ótken. Tek azamattyq kuqykqa keletin bolsaq, ol negizinen nemis ultyna ǵana baǵyttalǵan. Buǵan qatysty, saıası ómirge qatysýǵa laıyqty saıası qukyqtar, odaqtar men qoǵamdastyk qurý quky, Germanıa Federatıvtik Respýblıkasyna nemis ultynyń erkin kirýi, saılaý qukyna ıe bolýy, nemis azamattaryn eriksiz qaıtarýǵa tyıym salý. Eń sońynda, Konstıtýsıa barlyq nemisterge biryńǵaı deńgeıde resmı qyzmetke ornalasýǵa múmkindik jasaýǵa kepildik beredi.

Nemis konstıtýsıasy sheteldik saıası qýdalanǵan azamattarǵa saıası baspana berý quqyn eń alǵash ret osy zańda belgiledi.

Negizgi zań boıynsha memlekettik qurylystyń bes parqy aıqyndalǵan: Germanıa — respýblıkalyq jáne demokratıalyk, federaldyq, kuqyqtyq jáne áleýmettik memleket.

Memlekettiń respýblıkalyq nysany — onyń atynan-aq belgili — «Germanıa Federatıvtik Respýblıkasy». Memleket basshysy — saılanbaly federaldy prezıdent.

Al demokratıalyq memlekettik negizine — halyqtyq egemendik parqy jatyr. Konstıtýsıa boıynsha bılik halyqga. Memlekettik bılik halyq jaǵynan qoldaý taýyp, moıyndalýǵa tıis. Saılaý kezeńinde halyq tikeleı qatysyp memlekettik bılikke yqpal etse, saılaýdan tys kezeńde «arnaıy organdar» arqyly, ıaǵnı zań shyǵarý, atqarý úkimeti men ádil sot arqyly bılik jasalynady. Federasıanyń aýmaqtyq qurylymyn ózgertý qajet bolǵan jaǵdaıda halyq referendým arqyly nemese halyktyq usynys arqyly yqpal etýiniń Negizgi zańda kórsetilýi, tikeleı demokratıanyń máni. Sondaı-aq qandaı da saıası partıalar demokratıalyq kurylymdy ózgertýge talpynsa, konstıtýsıa negizinde Federaldy sot buǵan tyıym salý múmkindigine ıe.

Federaldy memlekettiń konstıtýsıalyq parqy degenimiz memlekettikke tek federasıa ǵana emes, sondaı-aq árbir federaldy jerlerde ıe. Olardyń árqaısysy keıbir salalarda shekteýlikte bolsa da, ózindik egemendi bılikke ıe, óz zań shyǵarý, atqarý úkimetimen qatar ádil sot júıesine ıe.

Quqyqtyq memleket parqynyń negizi Negizgi zańda belgilengendeı úkimettik bıliktiń (zań shyǵarý, atqarý, ádil sot) bólinýi. Quqyqtyq memlekettiń ekinshi eleýli parqy memleket jaǵynan jasalynatyn barlyq is-qımyl tek zań sheńberinde ǵana bolýy. Iaǵnı atqarýshy úkimet eshqandaı quqyqty buzýǵa tıis emes, en aldymen konstıtýsıa men zańdardy. Memlekettik bıliktiń is-qımyly táýelsiz sottar arqyly baqylaýǵa alynyp otyrady (azamattardyń ótinishi boıynsha).

Memleket áleýmettik turǵydan álsizderge kómektesýge, qorǵaýǵa, qamqorlyqqa alýǵa mindetti. Sondaı-aq memleket qarttardy, múgedekterdi, aýrýlardy jáne jumyssyzdardy áleýmettik turǵydan qamsyzdandyrýy tıis. Muqtajdyq kórgenderge páter aqysyn tóleýge, balalaryna kómek kórsetýge, eńbek quqyǵyn qorǵaýǵa, jumys ýaqytyn retteýge áleýmettik jaǵynan járdemdesýi.

Negizgi zańdy qandaı jaǵdaıda ózgertýge, tolyktaýǵa bolady? Iaǵnı, Negizgi zańdy ózgertý úshin býndestagtyń (parlament) úshten ekisi quptaýǵa jáne býndesrattyń (jerler palatasy) úshten ekisi qoldaǵanda qana múmkindik týady. Keı jaǵdaıda býndestagta nemese býndesratta qandaı da partıalyq top kóp daýysqa ıe bolsa Negizgi zańdy ózgertý úshin keń kólemdegi kelisim kajet. Sondaı-aq opozısıanyń belgili bir bóligi kelisken jaǵdaıda ǵana ózgertý múmkin bolady. Al Negizgi zańnyń keıbir baptary ózgertýge jatpaıdy. Ol Federaldy-memlekettik qurylys, úkimettik bılikti bólisý, memlekettiń demokratıalyq, quqyqtyq jáne áleýmettik paryqtary jáne erkindikter men teńdik quqyqtary.

Konstıtýsıa boıynsha zań shyǵarý qyzmetin Býndestag pen býndesrat atqarady. Memlekettik qyzmet, ıaǵnı atqarý mindettemeleri federaldy prezıdent pen federaldy kanslerdiń basshylyǵymen federaldy úkimetke júkteledi, ádil sot qyzmetin konstıtýsıa deńgeıinde Federaldy konstıtýsıalyq sot atqarady. Germanıa Federatıvtik Respýblıkasynyń basshysy — federaldy prezıdent. Ony osy maqsatta shaqyrylǵan konstıtýsıalyq organ federaldy jınalys saılaıdy. Oǵan bendestag depýtattary men osynsha kólemdegi jerler parlamentinde saılanǵan ókilder enedi. Prezıdent kópshilik daýyspen bes jylǵa saılanady jáne eki kezeńnen aspaýy tıis.

Taqyryp boıynsha suraqtar men jaýaptar:

Suraq: Berlın qabyrǵasy qashan qulady?
Jaýap: 1989 jyldyń 9 qrashasynda GDR-da Germanıa tarıhynda oryn alǵan eleýli oqıǵa 1961 jyldan beri Germanıany ǵana emes, búkil Eýropany ekige bólgen Berlın qabyrǵasy qulatyldy.

Suraq: Býndestag degenimiz ne?
Jaýap: Býndestag — eldegi halyq ókilettigi. Ol halyqtyń saılaýymen 4 jylǵa saılanady. Eń mańyzdy mindeti — zań shyǵarý, federaldy kanslerdi saılaý jáne úkimetti baqylaý.

Suraq: Býndesrat degenimiz ne?
Jaýap: Býndesrat — federaldy jerlerdiń ókilettigi, zań shyǵarýǵa jáne federasıany basqarýǵa qatysady. Onyń AQSH senattyq júıesinen aıyrmashylyǵy, ol halyqtyq ókilderden quralmaıdy.

Suraq: Germanıa Federatıvtik Respýblıkasynyń alǵash prezıdenti bolyp kim saılandy?
Jaýap: Germanıa Federatıvtik Respýblıkasynyń prezıdenti bolyp 1949 jyldyń 12 qyrkúıek aıynan EDP múshesi Teodor Heıs 5 jylǵa saılandy.

Suraq: Federaldy úkimet degenimiz ne?
Jaýap: Federaldy úkimet — federaldy kanslerden jáne 19 federaldy mınıstrden turady. Federaldy kansler eldiń saıası damý baǵytyn aıqyndaıdy jáne osy úshin jaýapty. Federaldy úkimet ishinde tek federaldy kansler ǵana parlamentte saılanyp, oǵan jaýap berýge tıis.

---