InfoHub Logo

1944 jyldyń jazynda fashısik basqynshylardan azat etý barysynda Fransıadaǵy bılik general de Goll baskarǵan Ýaqytsha úkimetke kóshkeni aıqyn. Fransıadaǵy Ýaqytsha tártip 1946 jyly Tórtinshi respýblıkanyń konstıtýsıasy qabyldanǵanǵa deıin ómir súrgeni belgili. Ýaqytsha úkimettiń syrtqy saıasatynda jeńilgen Germanıa máselesi mańyzdy oryn aldy. Ýaqytsha úkimet Saar men Reın ózeniniń sol jaq jaǵalaýyn, Fransıaǵa qosýǵa umtylyp, Rýrdy «ınternasıonalızasıalaýdy», Fransıanyń paıdasyna tólem tóletýdi talap etti. Bul da óz kezeginde sáti túsken paıdany qalaıda jibermeýge tyrysqan, sonyń nátıjesinde tarıhtyń jańa burylysynda nemis ultyna taǵy bir ret qyr kórsetip qalý ispettes. Gıtlerlik basqynshylyq nátıjesinde óziniń memlekettik nyshanynan aıyrylyp qala jazdaǵan Fransıa, endigi jerde ishki saıası júıeni nyǵaıtýǵa tyrysady. Sol arqyly ǵana ol syrtqy qarsylastaryna yqpal etý kúshine ıe bolatyny belgili edi. Sol rette Fransıanyń ishki saıası ómirindegi iri oqıǵanyń biri — Quryltaı jınalysyna saılaý jáne jańa konstıtýsıa qabyldaý boldy. Quryltaı jınalysyna saılaý jáne onyń ókilettigi jónindegi referendým 1945 jyldyń 21 qazanynda ótken bolatyn. Saılaý nátıjesinde general de Golldiń tóraǵalyǵymen koalısıalyq úkimet qalyptasady. Bul úkimet quramynda komýnıser, sosıalıser jáne halyqtyq respýblıkalyq qozǵalystarmen qatar eshqandaı partıa da joq gollıster boldy. Tek Quryltaı jınalysy jaǵynan baqylaýmen kelise almaǵan general de Goll 1946 jyldyń 20 kańtarynda óz qyzmetinen ketetinin málimdeıdi. Mınıstrler Keńesiniń tóraǵasy bolyp sosıalıs F.Gýen saılanady.

1946 jyldyń 13 kazanyndaǵy referendýmda 52,3 paıyz saılaýshylar daýysymen konstıtýsıanyń jańa jobasy bekitiledi. Jańa konstıtýsıa boıynsha Fransıa demokratıalyq, zaıyrly jáne áleýmettik Respýblıka bolyp jarıalandy.

1946 jyldyń qarasha aıynda Ulttyq jınalysqa alǵash ret saılaý ótkizildi. Úkimet basyna sosıalıser kósemi Blúm saılandy. Tek sosıalıserden ǵana turǵan bul úkimet bir aı ǵana ómir súrdi. 1947 jyldyń qańtarynda sosıalıs P.Ramade basqarǵan úsh partıaly koalısıalyk úkimet keledi. Jańa konstıtýsıanyń kúshine enýine jáne Ulttyk jınalysqa saılaý ótýine baılanysty Fransıada Ýakytsha tártip toqtatylady. Endigi jerde, 1946 jyldan 1958 jylǵa deıin sozylǵan Tórtinshi respýblıka kezeńi bastalady.

Respýblıka ishindegi saıası ómir de ózgeristerge túsip jatty. 1947 jylǵy sáýirde general de Goll bastaǵan onyń áriptesteri jańa saıası partıa — «Fransýz halqynyń birlestigin» (FHB) qurady. Olardyń negizgi talaby 1946 jylǵy konstıtýsıany ózgertip, elde partıaǵa táýelsiz «kúshti prezıdenttik bılikti» ornatý edi. Al FHB-nyń syrtky saıasattaǵy kózdegen maqsaty «batys eýropalyq elderdi KSRO-ǵa tótep bere alatyndaı ekonomıkalyq jáne saıası topqa biriktire otyryp, sonymen birge Batys Eýropanyń AQSH aldynda táýeldi bolmaýyn qalady. Osy maqsatta FHB úkimettegi bılikke umtylý jolyndaǵy is-áreketterin bastaıdy. Sondaı-aq on toptaǵy basqa da partıalar ózderiniń is qımyldaryn jandandyra tústi.

1947 jyly 5 mamyrda Ramade komýnıserdiń úkimet quramynan shyǵarýy jóninde dekret qabyldaıdy. Kópshilik daýyspen Ulttyq jınalys bul sheshimdi bekitedi. Sóıtip, úsh partıaly koalısıalyq úkimet taraıdy.

Al Tórtinshi respýblıkanyń ishki áleýmettik-ekonomıkalyq jaǵdaıyna keletin bolsak, 1948 jyly ónerkásip ónimi tek soǵysqa deıingi deńgeıge jetse, aýylsharýashylyq salasy bul deńgeıge 1950 jyldary ǵana jetti. 50-jyldardyń basynda ekonomıkalyq qarqyn birqalypty bolmasa da áldekaıda tez qarqynmen damı bastady. Soǵys zardaptarynyń birtindep joıylýy, ǵylymıtehnıkalyq damýdyń ilgerileı túsýi, iri memlekettik kapıtal qorlary, suranystar men nesıeler ekonomıkanyń damýyna jaǵdaı týǵyzdy. Ekonomıkanyń damý ekpinine baılanysty Fransıa AQSH pen Ulybrıtanıadan alda bolǵanymen, Italıa men Batys Germanıadan artta qalǵan edi.

1947 jyly Fransıa Anglıamen ózara kómek jóninde Dúnker kelisim shartyna qol qoıady, al 1948 jyly Batys odaqqa múshe boldy. Sol kezdegi «qyrǵı-qabaq soǵysynyń» yqpaly Fransıanyń syrtqy saıasatyna da eleýli ózgerister ákeldi. Endigi jerde Fransıa men Federatıvtik Germanıa arasyndaǵy qatynas jańa arnaǵa túskendeı boldy. Soǵystan keıingi Germanıadan alýǵa umtylǵan reparasıalyq talabyn da ózgertip, Batys Germanıanyń Marshall josparyna qatysýyna óz kelisimin bergeni belgili. Osynyń nátıjesinde Germanıa Federatıvtik Respýblıkasynyń qurylýyna qolaıly jaǵdaı týǵyzyldy.

Ekinshi dúnıejúzilik soǵystyń barysynda gıtlerlik basqynshylyqtyń saldary Fransıa memleketine úlken zıan keltirgeni belgili. Fransıa memleketiniń Jospar jónindegi Bas komısarıatynyń qujattaryna júginetin bolsaq, 1954 jylǵa shaqqanda jalpy ulttyq ónimge soǵystyń tıgizgen zıany birjarym eseden artyq (15390 mlrd fr.). Óndiris pen saýdaǵa tıgizgen keseli 135 mlrd fr. baǵalansa, aýylsharýashylyǵyna — 68 mlrd fr., baılanys pen jol kóligi salasyna — 130 mlrd fr. Fransıanyń ónerkásip óndirisi kep mólsherde qysqarǵan. Ónerkásip óndirisiniń ortaaılyq ındeksi (qurylyssyz) (1938 j. — 100-dep salystyrǵanda) 1942 jyly — 55, 1943 jyly — 51, al 1945 jyly — 42-ni qurady. Fransıa buǵan deıin iri ósim alýshy bolsa, endigi jerde ekinshi dúnıejúzilik soǵystyń nátıjesinde ol óziniń barlyq qaryzdaryn beretin sheteldik memleketterin joǵaltady. Sondaı-aq altyn qorynyń úshten ekisin, ıaǵnı ol 1937 jyly 2749 mln dollarmen baǵalansa, 1946 jyly 867 mln dollarǵa ǵana jetti.

Ekinshi dúnıejúzilik soǵystan keıingi alǵashqy jyldary Fransıanyń osy ekonomıkalyq deńgeıi saıyp kelgende onyń halyqaralyq qatynastaǵy jaǵdaıyna tikeleı óz áserin tıgizip jatty. Eldiń ishki jaǵdaıynyń kúrt tómen túsip ketýi, onyń halyqaralyq arenadaǵy bedeliniń tómendeýine ákelgeni belgili. Al qyrqynshy jyldardyń aıaǵyna taıaý ýaqyttaǵy Fransıanyń ekonomıkalyq deńgeıine kóz jiberetin bolsak, Fransıa úkimeti «Marshall jospary» boıynsha 1949-1952 jyldary AQSH-tan 3152 mln dollar kóleminde qarjylaı kómekke ıe bolǵan edi.

Parıjdegi angloamerıkandyq asosıasıasynyń baspasóz májilisinde 1947 jyly Sh. de Goll «eýropalyk birliktiń» qajettiligi, «osy kóne Eýropany nyǵaıtý», jáne «bul isti halyqtar konfederasıasy jolymen tabysty aıaǵyna deıin jetkizý» kerektigin aıtady.

Eýropany «biriktirý» qozǵalysy ekinshi dúnıejúzilik soǵystan keıingi jyldary tez karqynmen damydy. Fransýz-batysgerman odaǵy jónindegi oı tek qane fransýzdar jaǵynan ǵana shyqkan joq, bul odaq týraly 1950 jyldyń qańtarynda Batys Germanıanyń kansleri K.Adenaýer de usynys jasaǵan bolatyn. Bul tańǵalarlyq jáı emes. Óıtkeni sol sáttegi halyqaralyq qatynasta qalyptasqan jaǵdaıǵa oraı Germanıaǵa Fransıasyz, tipti Fransıanyń yrqyna qarsy Batys Eýropada qandaı da ıntegrasıaǵa túsý múmkin emes edi. Sonymen birge ıntegrasıa kólemi taryla túsken saıyn, uıymdastyrý kurylymynda ulttyq múddeden tys sıpatty keńeıýi, GFR-diń úles salmaǵynyń aýqymdana túsýine ákelse, soǵyrlym ol basqa áriptesterinikindeı quqyqtyq tepe-teńdikke jetýge úmittene alady.

1950 jylǵy 9 mamyrdaǵy «Shýman josparynyń» jarıalanýy men iske asa bastaýy «eýropalyq» qozǵalystyń damýyndaǵy asa mańyzdy betburys boldy. Batyseýropalyq ıntegrasıasynyń bastamasyn jarıalaǵan Rober Shýmannyń deklarasıasynda bylaı dep málimdelingen: «Birikken Eýropany birden qabyldaý arkyly nemese jaı ǵana qosylý arqyly kurýǵa bolmaıdy; ony naqtyly jetistikter arqyly, qorytyndylaı kele eń aldymen naǵyz yntymaqtastyqqa jetý barysynda qurý qajet.

Kómir jáne bolat birlestigin kurý — eýropalyq federasıanyń alǵashqy kezeńiniń ekonomıkalyq damýynyń jalpy negizderin qalyptastyrýdy tikeleı qamtamasyz etedi.»

Qalaı degenmen de bul jaqyndasý fransýz-german arasyndaǵy ǵasyrlar boıǵy arazdyqty joıý jolyndaǵy alǵashqy qadamdardyń biri edi. Osy fransýz-german qatynasyna eleýli áserin tıgizgen «Shýman josparyna» qarsy shyqqan degolldikter óz josparlaryn usynǵan bolatyn Ol jospardyń basty túıini: eýropalyq saıası konfederasıa qurý. Degolldikterdiń bul ustaǵan saıası baǵytynyń ózindik maqsaty boldy, ol eń aldymen parlamenttik júıege qarsylyk, sol rette kúshti úkimettik bılik kurýǵa umtylys edi. Biraq sol kezdegi Fransıanyń ishki jaǵdaıyna baılanysty bul jospar júzege aspady. 1951 jylǵy 13 jeltoqsandaǵy Ulttyk jınalysta daýysqa túsken «Shýman jospary» jónindegi kelisimshartty bekitý barysynda 233 daýysqa qarsy 377 daýys quptady. Eýropalyq kómir jáne bolat birlestigi jónindegi bul kelisimshart qatysýshy elderdiń barlyq zańdyq úkimetterinde bekitilgennen keıin, kelesi 1952 jylǵy 25 shildede kúshine enedi. Osy kelisimshart negizindegi Joǵarǵy Uıym óz jumysyn 1952 jyldyń 10 tamyzynan bastasa, osy jyldyń 10 qyrkúıeginde EKBB Assambleıasynyń birinshi otyrysy ótedi.

Ekinshi dúnıejúzilik soǵystan keıingi jyldarda eýropalyq kurylyqtaǵy memleketaralyq, ásirese Fransıa men Batys Germanıa memleketteriniń qatysýymen jasalynǵan ıntegrasıalyq jobalar tek «Shýman jospary» tóńireginde qana shektelip qalǵan jok. Tarıhı damýǵa saı memleketaralyq úılesýge umtylǵan memleketter ishinde basqa da jeke josparlar bolyp jatty, olardyń ishindegi mańyzdylarynyń biri Eýropalyk qorǵanys koǵamdastyǵyn (EQQ) qurý jobasy. 1950 jyldyń tamyzynda Eýropalyk keńestiń Konsýltatıvtik assambleıasynda fransýz ókili E.Bonfý ulttyq múddeden joǵary turatyn Eýropalyq kólik uıymyn («Bonfý jospary») qurýdy usynady. Osyǵan baılanysty kurylǵan arnaıy komısıa 1951 jyly osy uıymdy kurý jóninde konvensıa jobasyn talqylaıdy. Tek bul joba ári qaraı óz jalǵasyn tappady. Árıne árqıly ekonomıkalyq, saıası, ulttyq jáne áleýmettik damý satysyndaǵy eýropalyq memleketterdiń de barlyǵynyń múddeleriniń bir arnadan shyǵýy múmkin de emes edi. Soǵan qaramastan olar osyndaı tosqaýyldar aldynda toqtap qalmaı, áli de jańa baǵyttardy izdestirýden jalyqpady.

Fransıanyń syrtqy saıasatyna arnalǵan eńbekterge qaraǵanda, «Pleven jospary» alǵash ret 1950 jyldyń qyrkúıek aıynda ótken NATO Keńesiniń Nú-Iorktik sesıasynda fransýz úkimeti jaǵynan usynylyp, Fransıanyń Ulttyq Jınalysy aldynda Fransıanyń premer-mınıstri R.Pleven 1950 jyly 24 qazanda jarıalaıdy. Iaǵnı, ol kuramynda ár ulttan jınalǵan birneshe quramalary bar, úılesken úlken áskerı bólimnen turatyn «eýropalyq ásker» qurý jospary. Ásker tolyǵymen «biryńǵaı eýropalyq áskerı jáne saıası basshylyqqa» qaraýǵa tıis boldy. «Pleven jospary» alǵashynda AQSH jaǵynan qarsylyqqa tap boldy. GFR-diń oıynsha, «Pleven jospary» olardy basqa da áriptesterimen teń jaǵdaıda qarastyrdy. «Eýropalyq ásker» jáne Eýropalyq korǵanys qoǵamdastyǵyn kurý máselesi sol 1950 jyldyń qyrkúıeginen bastap qoǵamdastykqa múddeli memleketterdiń ishki tartysynda qandaı dárejede bolsa, syrtqy halyqaralyq arenada da sondaı tartys máselesine aınalǵan edi. Basty másele Germanıa Federatıvtik Respýblıkasy qandaı deńgeıde qarýlanyp, qandaı áskerı bólimshe ustaıdy degen sıaqty áńgime tóńireginde talas týdyryp jatty. Osyǵan baılanysty fransýzdyq úkimet barlyq NATO-ǵa múshe memleketter men GFR-ge Eýropalyq qorǵanys qoǵamdastyǵyn qurý máselesi jónindegi Parıj konferensıasyna qatysýǵa ótinish jasaǵan bolatyn.

Taqyryp boıynsha suraqtar men jaýaptar:

Suraq: «Setel» kompanıasy qashan quryldy?
Jaýap: 1959 jyly 27 mamyrda «Faınenshl taıms» jazǵandaı, elektrondyq ónerkásipte «Setel» kompanıasy quryldy.

Suraq: Gvıneıa memleketi qashan táýelsizdigin aldy?
Jaýap: 1958 jyldyń 1 qazanynda Gvıneıa táýelsiz memleket boldy.

Suraq: Pompıdý de Goll qashan qyzmetinen ketti?
Jaýap: Pompıdý de Goll 1969 jyly qyzmettinen ketip, 1970 jyldyń qarasha aıynda ol qaıtys bolady.

---