InfoHub Logo

Tiri organızmder bir-birimen shyǵý tegi boıynsha ǵana emes, sonymen birge olar tirshilik barysyndaǵy qarym-qatynastar arqyly da baılanysty. Sonymen qatar olar qorshaǵan ortasymen de (óli tabıǵatpen) baılanysty. Organızmderdiń bir-birimen jáne qorshaǵan ortamen ózara baılanysynyń zańdylyqtaryn zertteý ekologıa (grek sózi oikos — turǵyn jaı, logos — ǵylym) ǵylymynyń mindeti ekenin alǵash ret 1866 jyly E. Gekkel «Ortaq morfologıa» degen negizgi eńbeginde atap kórsetti. Ekologıa mamandyǵy ekologıalyq faktorlar, janýarlar men ósimdikter qarym-qatynasyn boljaý ári áserlerin anyqtaıdy.

XX ǵasyrda ǵana ekologıa jeke ǵylym salasy bolyp qalyptasty. Qazirgi ýaqytta ǵana ol óte kóp salalarǵa jiktelgen ǵylym salasy bolyp otyr. Ony negizinen jalpy ekologıa, fızıologıalyq ekologıa, minez-qulyq ekologıasy, popýıasıanyń jáne birlestiktiń (qaýymdastyqtyń) ekologıasy, ekologıalyq júıelerdiń ekologıasy, sonymen birge landshaftar ekologıasy jáne stastıkalyq ekologıa dep bóledi. Jalpy ekologıanyń mindeti tiri organızmderdiń tirshilik etý zańdylyqtaryn belgili bir ýaqyt jáne belgili bir keńistiktegi sanyn, tiri organızmderdiń qatysýymen zattar men energıa aınalymyn, sonymen birge organızmderdiń qorshaǵan orta faktorlarymen jáne olardyń ózara baılanystaryn zertteıdi. Minez-qulyq ekologıasynyń mindeti ártúrli ekologıalyq ortada organızmderdiń minez-qulyq (jubyn tańdaý, óz túrlerimen ártúrli jaǵdaıdaǵy qarym-qatynasy, qoregin tańdaý jáne t.b.) qarym-qatynastaryn zertteıdi. Popýlásıanyń ekologıasy popýlásıada týý jıiligin jáne ólim-jitimin, dınamıkasyn jáne olardyń sanyn retteý erekshilikterin, sonymen birge básekelestigin, jyrtqyshtyqtyń, mýtalızmniń jáne basqa ártúrli organızmdermen qarym-qatynasynyń túrlerin zertteıdi.

Birlestik (qaýymdastyq) ekologıasy belgili bir aýmaqta mekendeıtin ártúrli organızmder tobyn, sonymen birge túrlerdiń alýantúrligin anyqtaıtyn faktorlaryn jáne qaýymdastyqtaǵy túrlerdiń bir-birimen qarym-qatynasyn anyqtaıdy. Ekojúıelerdegi ekologıanyń mindeti osy tabıǵı, birlestikterdegi organızmderge abıotıkalyq faktorlardyń áserin zertteıdi. Sonymen qatar ol ekologıalyq júıelerdegi zat jáne energıa almasý zańdylyqtaryn da aıqyndaıdy. Landshaft ekologıasy ártúrli landshaftyq aýmaqtarda (baý-baqsha, saıabaqtarda) ekologıanyń zańdylyqtaryn zerdeleıdi. Statısıkalyq ekologıa organızmderdiń taralý zańdylyqtaryn anyqtaıdy. Eskerte ketetin jaǵdaı ekologıanyń osy salalarynyń shekarasy áli de bolsa naqty anyqtalǵan emes.

Ekologıa zertteletin nysandarǵa da baılanysty jikteledi. Ósimdikter, janýarlar, mıkroorganızmder jáne adam ekologıasy dep jikteledi. Ekologıa — bıologıa ǵylymyna jatady, biraq qazirgi ǵylymı tehnıkanyń damý úrdisine baılanysty, ol birneshe ǵylymdarmen baılanysqan ǵylym bolyp sanalady. Ekologıa genetıkamen de tyǵyz baılanysty, sebebi genetıkanyń málimetteri popýlásıadaǵy organızmderge, sonymen qatar adamǵa da genetıkalyq monıntorg júrgizýge múmkindik beredi. Ekologıanyń burynnan bıohımıamen baılanysy tyǵyz. Sonyń ishinde, bıohımıa ártúrli toksınderdi ósimdikter arqyly almastyrý joldaryn anyqtaýǵa kómektesedi. Ekologıa fızıologıamen de tyǵyz baılanysyty, sebebi ol tirshilik fýnksıasyn retteýiniń sebep-saldaryn anyqtaýǵa kómektesedi. Ekologıa sonymen birge hımıa, matematıka, geografıa jáne basqa da tabıǵatty zertteýshi ǵylymdarmen tyǵyz qarym-qatynasta. Sonymen qatar ekologıany biregeı bıoáleýmettik nemese áleýmettik bıologıa ǵylymy dep te aıtýǵa bolady, sebebi onyń zertteýlerine organızmderden joǵary turǵan ártúrli júıelik toptardyń bir-birimen jáne qorshaǵan ortamen qarym-qatynasyn jáne ózara baılanysyn anyqtaýǵa septigin tıgizedi.

Barlyq ekologıalyq ǵylymnyń kózdegen múdesi túbegeıli suraqtarǵa jaýap berý. Sonyń ishinde, túrlerdiń taralý sebepteri, ortanyń ýaqytqa jáne keńistikke baılanysty ózgerýiniń sebepteri, organızmderdiń ortaǵa áser etý joldary jáne organızmderdiń ortanyń ózgerýine «jaýaby». Odan ári ekologıany qyzyqtyratyny organızmderdiń ýaqyt jáne keńistikke baılanysty qaýymdastyqtyń ózgerý joldaryn bilý jáne ártúrli eko júıelermen baılanysyn anyqtaý. Ekologıanyń mindeti ertúrli ekologıalyq júıelerde zattyń jáne energıanyń aınalymyn bilý jáne osy zat almasýdyń múmkindik shekteriniń joldaryn anyqtaý bolyp tabylady.

Ekologtar jáne ekologıanyń máseleleri qyzyqtyratyn basqa mamandar, osy ekologıalyq máselelerdi zertteýdi ártúrli joldarmen sheshedi. Bir ekologtar jabaıy ańdar nemese balyqtardyń ekologıasyn, taǵy bireýleri tabıǵı qoryqtardyń, saıabaqtardyń jáne baqtardyń ekologıasymen aınalysyp, jalpy nemese jeke suraqtardy sheshedi. Basqalary ekologıalyq prosesterdi evolúsıalyq joldarmen baılanystyryp, qalaısha tabıǵı suryptalý ekologıalyq júıelerge jáne ekologıalyq faktorlar qalaısha evolúsıalyq prosesterge áser etýin zertteıdi. Dárigerlerdi juqpaly jáne parazıttik aýrýlardyń qozdyrǵyshtary taralýynyń ekologıalyq máseleleri, sonymen birge molekýlaly ekologıalyq faktorlardyń (plazmıdter) áseri qyzyqtyrady. Sońynda aıtarymyz, ekologıalyq máselelerdi sheshýde matematıkalyq jáne kompúterli jobalaý, úlgiler jasaý arqyly ǵalamdyq problemalardy, mysaly jahandyq jylynýdyń sebepteri jáne saldary sıaqty máselelerdi sheshýdiń joldaryn anyqtaýǵa bolady.

Ǵylymı-tehnıkalyq progres birinshi orynǵa adam ekologıasyn qoıyp otyr jáne onyń mazmunyn jańasha anyqtap otyr. Adam ekologıasy ǵylym esebinde qorshaǵan ortamen adamnyń bir shetinen qarym-qatynasy jáne basqa jaǵynan adamnyń ortaǵa áser etý joldary jáne onyń saldary qalaı bolatynyn anyqtaıdy. Odan ári, qazirgi ekologıalyq máselelerine jeke túrdi onyń mıkrobty jáne basqa da bıosenozdy, popýlásıa ishindegi toptyq qarym-qatynasyn qorshaǵan ortasymen baılanystyryp jene qorshaǵan ortaǵa áserin jeke ekologıalyq júıe esebinde qarastyrady. Osy oıdy ári qaraı damyta otyryp, adam ekologıasy áleýmettik ekologıaǵa aınalyp otyr, onyń zertteý páni retinde óndiristik kúshterge jáne qorshaǵan ortanyń abıotıkalyq jáne bıotıkalyq faktorlarynyń áserlerin anyqtaý jatady. Ekologıanyń barlyq salalarynyń mindeti ǵylymı-tehnıkalyq progreske baılanysty adamnyń bıosferaǵa áreket saldaryn aldyn ala boljaý bolyp tabylady.

---