InfoHub Logo

Adam ómirinde paıdalanatyn kez kelgen pánderdiń negizderi pedagogıka men psıhologıanyń negizderine ózderiniń ishki múmkinshilikterinen tamyr alǵanda ǵana, óziniń metodologıasynan damıtyn júıeleri bar ǵylymı pán retinde qalyptasatyndyǵy belgili. Bul qaǵıda, halyq pedagogıkasy pánine de tán. Olaı bolsa, halyq pedagogıkasy men psıhologıasynyń negizderi degenimiz ne? Ony qalaı jáne qaıdan izdeýge bolady? Óıtkeni, búginge deıin «halyq pedagogıkasy ǵylym emes, onyń negizderi men júıeleri túgil — metodologıalyq teorıasy da joq» — deıtin qalyptasyp ketken pikirler bar (G.N. Volkov, etnopedagogıka, 1974).

Joǵaryda aıtylǵan halyq pedagogıkasy men psıhologıasynyń metodologıasynda kórsetilgendeı, adamnyń tán qýatynsyz onyń jan dúnıesi eseleı damyp, jan-jaqty jetile almaıtyndyǵy túsinikti. Endeshe, halyq pedagogıkasynyń negizderin adamnyń óz boıyndaǵy ishki qasıetterinen, naqtyraq aıtqanda, onyń Tán qurylysynyń damýyn belgileıtin fızıologıalyq kezeńderinen alatyndyǵymyz dáleldeýdi qajet etpeıtin aqıqat eken. Sebebi, adamnyń tán qurylysynyń jetilýi — tikeleı fızıologıa zańdylyqtaryna baǵynsa, al jan dúnıesiniń rýhtanýy — tálimdik tárbıelerdiń erejelerinen nár alatyndyǵy anyq. Olaı bolsa, adam tániniń fızıologıalyq ósý kezeńderi — tálimdik tárbıelerdiń negizderine, ıaǵnı halyq pedagogıkasynyń negizderine nár beretindigi aksıomalyq shyndyq. Sondyqtan da, adamnyń erjetý joldaryndaǵy árbir kezeńderdiń ózderine ǵana tán tárbıe ádisteri bar. Tipti, ósý kezeńderiniń ýaqyt merzimderi jeke-jeke daralana tura, úzilissiz tárbıe tásilderiniń áserimen óziniń birtutas úndestikterin jalǵastyra beredi. Endi adamnyń ósip jetilýin qamtamasyz etetin onyń jeti túrli fızıologıalyq kezeńderi — uryq tazalyǵy — ana qursaǵyndaǵy toǵyz aı — náreste — balbóbek — sábılik — balıǵat — kámelettik — dep atalynatyn jeti kezeńine toqtalyp kórelik.

Máselen, kez kelgen tirshilik ıesi uryqtan, ıakı dánnen ósetin bolǵandyqtan, shartty túrde adam tárbıesiniń birinshi kezeńin — otbasyn qurýǵa daıyndyq jáne uryq tazalyǵy — dep bastaımyz da, ony halyq pedagogıkasy men psıhologıasynyń 1-shi negizi retinde qarastyramyz. Osy arada, mindetti túrde mynandaı zańdy saýaldar týyndaıdy. Biz adam tárbıesin bulaısha retteýden ne utamyz? Onyń ǵylymı negizdeý men júıeleý ádisterine qosar úlesi qaısy? Jasandy delinip otyrǵan ǵylymı pedagogakadan aıyrmashylyǵy ne? Bul tárizdes asa kúrdeli saýaldarǵa — halyq pedagogıkasy men psıhologıasynyń ǵylymı metodologıasy men eki túrli júıesin aıqyndaıtyn — psıho-fızıologıalyq jańa kózqarasta birsydyrǵy toqtaǵan edik. Endi, halyq pedagogıkasy men psıhologıasynyń negizderiniń kómegimen adam tárbıesiniń osy kúnge deıin jumbaq bolyp kelgen syrlaryn ashýmen qosa, tipti tisimiz batpaı júrgen tylsymdaryn da sheshýge qolǵabysyn tıgizerine senimimiz mol. Máselen, tek halyq pedagogıkasy men psıhologıasynyń 1-shi negizi dep otyrǵan otbasyn qurýǵa daıyndyq jáne uryq tazalyǵynyń ózi, qısapsyz qyzyq ta, asa tereń uǵymdardyń mánin ashady. Eń áýeli otbasyn qurýdyń shyn mánindegi maqsaty men mánine jetý úshin oǵan mindetti túrde tabıǵat zańdylyqtaryna sáıkes daıyndalýdyń qajet ekendigin túsindiredi. Bul qajettilikti ózin-ózi saktaý ınstınktisi arqyly, tabıǵatta júrgen túz taǵylary da buljytpaı oryndaıtyndyǵyn bárimiz de jaqsy bilemiz. Bolashaq urpaǵy úshin olar bir aı boıy arnaıy daıyndalyp, tipti jandaryn qıarlyqtaı kúı keshetindikteri belgili. Al, eger adamdar da uryq tazalyǵyn saqtaý arqyly, qanshama qasiret pen qaıǵydan qutylatyndyǵyn túsinse, keleshek urpaǵyna ózi jasap júrgen qıanattardan tıylar edi.

Sonda, halqymyzdyń dástúr-salttarynda qalyptasqan tektik qasıetterimizge qaıta oralyp, uryq tazalyǵynyń kómegimen búkil genetıkalyq ilimniń usynatyn telegeı tereń tabıǵat tylsymdaryn túgeldeı alaqanymyzǵa qondyrmaqpyz. Mine, osynaý uǵymdar tek aıtqanǵa ǵana jeńil, áıtpese kókjıegine kóz jetkisiz, qanshama qudiretterdi baýyryna basqan ózi bir jatkan álem emes pe?!

Endeshe, tabıǵattyń keshire almaıtyn turaqty zańyn buzý arqyly, adamdar qatty qatelesip júrgendikterin moıyndaıtyn mez-gil jetti. Anashany aıtpaǵanda, tek araq pen temekiniń ózinen-aq adam urpaǵynyń qanshalyqty azyp-tozyp jatqanyn ýaqyt kórsetip otyr. Azǵyndaýdyń búl túrlerin bárimiz de kórip te, kúndelikti estip te júrmiz ǵoı.

Tipti qazirgi adamdar araq pen sharaptyń qyzyǵyna qunyǵyp, uldarymyz túgil kyzdarymyz da temekini jilik maıyn jutqandaı soryp, bul az degendeı anashamen ýlanyp júrgen tiri ólikterdiń erteńgi urpaǵynan ne kútýge bolady? Onyń ústine aınaladaǵy ekologıalyq apattardyń áserleri taǵy bar. Osylardyń zardabynan búgingi dýnıege kelip jatqan sábılerdiń qasiretinde shek joq. Olardyń 2,5% — tipti toǵyz torqanyń ishinde jan tásilimin berip óli týyp jatsa, al taǵy da 20 %-teıi aıaq-qoldary sal bolyp aqyl-essiz azappen kúnderin keshýde. Ómirge tiri keldi degenderiniń ózderi de zeıinderi álsiz, zerdeleri taıaz ekendikterin nesine jasyramyz. Minekı, osy qasiretterdiń berine de aldyńǵy býynńyń jaýapty ekenin ashyq aıtatyn mezgil jetti. Eı adamdar, urpaq qamyn oılap, uryq tazalyǵy men ana qursaǵyndaǵy tárbıege bet buryńyzdar demekpiz. Bul halyq pedagogıkasy men psıhologıasshyń alǵashqy eki negizderi búginge deıińgi adam tárbıesine qoldanylmaı kelgeni óz aldyna, sonymen qosa, adamdyqtyń máıegi men bekzattyqtyń tegi de, osy kezeńderdiń ishinde jatyr. Endeshe, halyq pedagogıkasy men psıhologıasynyń negizderi tek adamnyń fızıologıalyq kezeńderinen tamyr tartatynyn esh ýaqytta esten shyǵarmaǵan jón.

Aqyl tárbıesin Halyq pedagogıkasy men psıhologıasynyń ekinshi ǵylymı júıesi retinde uǵyný úshin onyń eń alǵashqy bastalatyn sátin anyqtap alýymyz kerek. Bul sát adam tárbıesiniń náreste kezeńinde jetiletin qasıeti mol asa bir úlken qubylys. Qazaq halqynyń ǵasyrlar boıy qalyptastyrǵan halyqtyq táliminde, aqyl tárbıesiniń alǵashqy sátin — náresteniń qyryq kúnge tolǵan merzimimen sabaqtastyrady da, oǵan qyrqynan shyǵarý yrymdaryn jasaıdy. Al, bala qyrqynan shyqqanda jasalatyn áreketterdiń ózine kóshsek: birinshiden — náreste moınyn ustaı alatyn halge jetkendikten-alǵash ret onyń«qarynshashyn»alady. Ekinshi-qoly men aıaqtarynyń ósip úlgirgen tyrnaqtaryn qysqartady. Úshinshi — bala janarynyń qarashyqtaryn meńgerip ustaı alatyndyqtan, endi onyń besiginiń arqaýyna túrli tústi oıynshyq zattar iledi. Mine osylaısha, náreste qyrqynan shyqqanda tuńǵysh ret aq pen qarany ajyratyp, akyl tárbıesiniń qıyny men qyzyǵy mol uzaq saparyna attanady. Ol osy sátte eń alǵashqy tańyrqaý men tańdanýdyń kúıin keshedi. Buǵan deıin júrek tárbıesiniń kómegimen, ana qursaǵynda túısiktik aqyl qalyptassa, endi qarashyǵyn ustaǵan sátinen — aqyl tárbıesiniń arkasynda — sananyń saltanat quratyndyǵyn baıyptap qana qoımaı, onyń búkil qyry men syryna tereńdeı úńilýdiń máni zor. Endeshe, halyq pedagogıkasy men psıhologıasynyń eki júıesi — júrek jáne aqyl tárbıelerin durys júrgizýdi tirshiligimizge engizsek  —  adamzat qaýymynyń buryn-sońdy jetip kórmegen parasatty abzal beınesin jasar edik. Osy arada arnaıy kóńil bóletin asa bir qudiretti qubylys bar. Osynaý, dombyranyń qos ishegi tárizdi adam tárbıesiniń órkeni bolyp sanalatyn — júrek tárbıesi men aqyl tárbıesin ózara úndestirip kúıge keltiretin tek qana besik jyry ekenin erekshe ataǵymyz keledi. Osy úndestikpen bul eki júıe birin-biri baıytyp tereńdetýmen qosa, adam boıyndagy minezdi syrbazdyqqa, onyń tegindep týma qabilet-daryndaryn asa ótkir qarymdylyqqa jetkizip, ushtaı túsetinin kóretin kún de týady.

---