InfoHub Logo

Kúzdik bıdaı azyq-túliktik mańyzy jaǵynan jazdyq bıdaıǵa teńese otyryp, odan birqatar artyqshylyqtarymen erekshelenedi: ol kúzgi-qysqy jáne erte kóktemgi ylǵal men qorektik zattardy tıimdi paıdalanady, topyraqty erozıadan qorǵaıdy, aramshóptermen jaqsy kúresedi, aýrýlarmen az zalaldanady, astyq sur kóbeleginiń jaraqattaıtyn kezeńinen ótip ketedi, uıymdastyrý-sharýashylyq jaǵynan óte baǵaly jáne anaǵurlym ónimdi. 2001 jyly Qazaqstandaǵy kúzdik bıdaı egistigi 0,57 mln/ga, al astyq ónimi 14,1 s/ga boldy.

Uzaq ýaqyt boıy Soltústik Qazaqstan oblystarynda kúzdik bıdaı ósirýge mán berilmeı keledi. Sebebi bul aımaqtyń klımat jaǵdaılary ony ósirýge múmkindik bermeıdi, ósimdikteri nashar qystaıdy, maýsym aıynyń qýańshylyǵyna tótep bere almaıdy jáne tómen ónim beredi dep túsindirildi. Alaıda, Qostanaı oblystyq aýyl sharýashylyǵy tájirıbe stansıasynyń kóp jyldarǵy zertteýleri ony atalǵan aımaqta ósirýdiń múmkin ekendigin, ónimi jazdyń bıdaıdan joǵary ekendigin dáleldedi. Qystan shyǵýǵa qolaıly jyldary kúzdik bıdaı 15-20 s/ga ónim bere alady. Kúzdik bıdaı Soltústik Qazaqstanda jumsaq bıdaı túrinde ósiriledi.

Bıologıalyq erekshelikteri

Kúzdik bıdaıdyń ósip-damýy eki kezeńde ótedi: birinshisi kúzde, sebýden turaqty bozqyraýǵa deıin jáne ekinshisi kóktemgi tirilýinen bastalyp, dánniń pisip jáne ósimdiktiń qýrap qalýymen aıaqtalady. Kúzgi kezeńde onda tamyr júıesi men japyraq beti qarqyndy damıdy. Kúzgi salqyn temperatýranyń nátıjesinde túptený túıinderi men japyraqtarda qorlyq plasıkalyq zattar, ásirese qanttar mol jınaqtalady.

Ósimdikter tynyshtyq kúıine kóshedi jáne qys boıy osy kúıde bolady. Kúzdik bıdaıdyń oıdaǵydaı qystap shyǵýyna ósimdik ulpalaryndaǵy sýdyń mólsheri kóp óser etedi. Onyń tym kóp mólsheri jáne azdyǵy ósimdiktiń quryp ketýine ákelip soǵady: jasýshalarda sýdyń artyq mólsheri muz krıstaldarynyń túzilýine yqpal jasaıdy, bul ulpalar úshin óte qaýipti, al sý jetimsizdigi — protoplazma bıokolloıdtarynyń koagýlásıasyna uryndyrady da, ósimdikter quryp ketedi. Ósimdikterdiń qystap shyǵý kezeńindegi quramdy qolaısyz jaǵdaılarǵa tótep berýi onyń qysqa tózimdiligi, al ósimdikterdiń tómengi teris temperatýraǵa tótep berýi aıazǵa tózimdiligi dep atalady.

Ósimdikterdiń úsip ketýine qarsy barynsha tıimdi sharalarǵa aıazǵa tózimdi sorttardy paıdalaný, fosfor, kalıı tyńaıtqyshyn engizý, merziminde sebý, tuqymdy tereńirek sińirý, yqtyrma kómegimen qar toqtatý, t.b. jatady. Kúzdik bıdaıdy solyp qalýdan saqtandyrý úshin qar qabatyn tyǵyzdaǵan durys, bul jaǵdaıda topyraq tezirek qatady da, ósimdiktiń plasıkalyq zattary tynys alýǵa az shyǵyndalady: tym erte jıi sebý men ústep qorektendirý azottyń artyq mólsherin qoldanýdan, t.b. saqtaný qajet. Túptený túıinderi men tamyrlardyń topyraq betine shyǵyp qalmaýyna tuqymdy TÝR preparatymen óńdep tereńirek sińirý jáne sebý men sebýden keıin topyraqty ZKKSH-6A katogymen tyǵyzdaý jaqsy kómektesedi. A.V.Artúshenko men O.G.Artúshenkonyń pikirinshe, Qostanaı oblysy jaǵdaıynda kúzdik bıdaıdyń joıylyp ketýi qystyń qolaısyz jaǵdaılarymen emes, negizinen erte kóktemnen bastap ósimdik ylǵaldy býlandyra bastaıdy, al tamyr júıesi áli topyraqtyń toń qabatynda jatady da, ylǵalmen qamtamasyz etip úlgermeıdi. Sonyń nátıjesinde ósimdikter álsireıdi de, túngi aıazdyń áserinen (-12-14°S) opat bolady. Sondyqtan qar qabatyn jasaı otyryp ósimdiktiń erte kóktemde ósýin kesheýildetýdiń mańyzy zor.

Kúzdik bıdaıdyń tuqymy, jazdyń bıdaı sıaqty, +1-2°S jylylyqta óne bastaıdy, biraq jappaı ónýi +12-15°S temperatýrada júredi. Bul jaǵdaıda egin kógi 6-9 táýlikte paıda bolady. Mysaly, S. Seıfýllın atyndaǵy Qazaq agrarlyq ýnıversıtetiniń ósimdik sharýashylyǵy kafedrasynyń tájirıbelerinde kúzdik bıdaı kógi ortasha tóýliktik aýanyń 18,6°S temperatýrasynda bes táýlik te, al 15,9 jáne 12,8°S bolǵanda (sebý merzimine baılanysty) tıisinshe b.jóne 8 táýlikte paıda boldy. Ósimdiktiń kóktemgi oıanýy 3-4°S jylylyqta bastalady, alaıda ósip-damýyna qolaıly jylylyq 12-15°S. Qysqy, kóktemgi tómengi temperatýra men onyń kúrt ózgerýine kúzdik bıdaı óte sezimtal. Qar qabaty bolmaǵanda túptený túıininde -16-18°Stemperatýrada ósimdik opat bolady, 20 sm qar qabaty -30°S aıazǵa, al 30-60 sm -40°S aıazǵa tótep beredi.

Kúzdik bıdaı kúzde jáne kóktemde +2-4°S jylylyqta túptene bastaıdy, biraq qolaıly jylylyq +12-14°S. Soltústik Qazaqstan aımagynda qolaıly merzimde sebilgende 9-20 kúnnen keıin negizgi sabaqqa qosa 2-3 qosymsha órkender qalyptastyrady jáne bul kezeń 30-35 kúnge sozylady. Jekelegen jaǵdaılarda, topyraqta ylǵal jetkiliksiz bolǵanda, ósimdikter túptenip úlgermeı, qysqy tynyshtyq kúıge ketedi. Kúzdik bıdaıdyń túptený qarqyny men uzaqtyǵy temperatýraǵa, topyraqtaǵy ylǵal men qorektik zattar qoryna, otteginiń jeńil enýine, qystap shyqqan ósimdik kúıine baılanysty ózgeredi de, orta eseppen 30-35 kúnge sozylady. Qolaıly temperatýra túptený kezeńinde +15-16°S, masaqtanýda +18-20°S, gúldený men pisip jetilý kezeńderinde 20-25°S.

Kúzdik bıdaıdyń kókteýi men túptenýinde ylǵaldyń mańyzy zor. F.N. Prýskov pen I.P.Osıpovtyń (1990) derekteri boıynsha, sebý qarsańynda topyraqtyń 0-10 sm qabatyndaǵy tıimdi ylǵal qory 10 mm artyq bolsa, onda ósimdikterdiń ósip-jetilýiniń alǵashqy kezeńi qolaıly jaǵdaıda ótetindiginiń senimdi kórsetkishi, 10 mm az bolsa, egin kóginiń paıda bolýy jaýyn-shashynǵa baılanysty, al 5 mm tómen bolsa — egin kóginiń tolyqtyǵy tómendeıdi de, ósimdikter damýynyń alǵashqy kezeńinde-aq opat bolýy yqtımal. Kúzgi ylǵal jetimsizdiginde qalyptasqan tamyr júıesi nashar damıdy, kómirsýtekteri (qanttar) az jınaqtalady, egistik nashar qystap, kóktemde álsirep shyǵady, onyń ústine kóktemgi ylǵal qoryn tıimdi paıdalana almaıdy da nátıjesinde egin ónimi azaıady.

Qalypty qystap shyǵý jaǵdaıynda kúzdik bıdaı kóktemgi tirilý kezeńinen masaqtanýǵa deıin barlyq qajetti ylǵal mólsheriniń 70%, gúldený balaýyzdanyp pisý kezeńinde 20% deıingi mólsherin sińiredi. Bul daqylǵa qolaıly topyraq ylǵaldylyǵy 60 sm qabatta TDY-tyń 70-75%. Kúzdik bıdaıdyń transpırasıa koefısıenti -460-500.

Kúzdik dándi daqyldardyń ishinde bıdaıdyń topyraqqa qajetsinýi barynsha joǵary. Ol mol ónimdi aram-shópterden taza, qunarly ári ylǵaldy qara topyraqtar men qońyr topyraqtarda qamtamasyz etedi. Oıpań, batpaqty jerler kúzdik bıdaıǵa jaramaıdy. Oǵan kektemde sý jınalyp qalmaıtyn jáne ósimdikterdiń ezilip ketýin boldyrmaıtyn tegis tanaptardy tańdap alǵan jón. Soltústik Qazaqstan aımaǵynda kúzdik bıdaıdyń Mıronovskaıa 808, Severnaıa Zará sorttary aýdandastyrylǵan.

---