InfoHub Logo

I

Bul aıtys ótken dáýirdiń aqyndarynyń aqyndyq túrin kórsetedi. Jáne sol dáýir adamdarynyń tolyq sanasynyń qandaı ekenin kórsetedi. Tirshiliktiń, turmystyń ózgerýimen aqyndardyń aqyndyq túri de ózgeredi. Qulyq-sanasy da ózgeredi.

Bul eki aqyn árqaısysy óz elin maqtap, biriniń elin biri jamandaıdy. Jamandaýy da, maqtaýy da ózderiniń zamandaryna, dáýirlerine úılesedi. Qazirgi dáýirdiń el aqyndary osylarsha aıtyssa, jamandap, maqtaıtyn zattary basqasha bolady.

Ol dáýirdiń aqyndarynyń, máselen, osy aıtysqan Qulmambet pen Maıkóttiń maqtan qylǵan nárseleriniń keıbireýlerin qazirgi el aqyndary maqtan qylmaýy múmkin. Máselen: «jarty Mekke deýshi edi jerimdi, Áziret Sultan belimdi, úsh paıǵambar týǵan jer, kindik kirin jýǵan jer» dep maqtanýdy, aýyldyń qazirgi oqymaǵan aqyndarynyń ózi maqtanshylyq qylmaıdy jáne ol dáýirdiń aqyndary jamandaıtyn zattardyń keıbireýlerin qazirgi el aqyndary jamandamaýy múmkin. Máselen, osy aıtystaǵy: «egin salasyń, qyzdaryń maldyń boǵyn jınaıdy...» dep jamandaǵan tárizdi óleńderdi qazirgi aýyldyń oqymaǵan, shala oqyǵan nadan aqyndarynyń ózi aıtpaıdy. Bul tirshiliktiń, tarıhtyń zańy. Ótken dáýirlerde Qulmambet pen Maıkót shyqqan jerlerden qazirde shyqqan aqyndar bar.

Máselen: tama — Musaev Baıtileýuly, Úısik Qaraqoja, tama — Mızanbaı.

Bular da tap sol Qulmambet pen Maıkóttiń shyqqan aýdandarynan osy ústimizdegi dáýirde shyqqan aqyndar. Jáne bulardyń da tap sol Qulmambet pen Maıkót tárizdi qazirgi biriniń elin biri jamandap, árqaısysy óz elderin maqtap aıtysqandary bar. Bulardyń aıtysqandary da qazir meniń qolymda.

Eki dáýirdiń aqyndarynyń bir el, bir jer týraly ózdi-ózderiniń aıtysqandaryn salystyryp qaraǵanda — joǵarǵy meniń aıtqanymdy dáleldeıdi.

Biz de ony jurttyń aldyna tartamyz.

QULMAMBET, MAIKÓT AQYNDARDYŃ AITYSQANY

Qulmambet
...Toqtatshy, Maıkót, sózińdi,
Oıaıyn seniń kózińdi.
Men de aıtaıyn kemińdi,
Basaıyn seniń demińdi,
Jamandama elimdi,
Nege maqtaı beresiń,
Aqymaq shirkin, elińdi.
Men de baryp kórgemin,
Qarataý degen jerindi.
Qarataýdyń qazaǵy
Arylmaǵan azaby,
Ertemenen turysqan,
Shalǵynmen belin býysqan,
Jaýyryny qurysqan,
Sheke tamyry tyrysqan.
Bıdaıyǵyn egin dep,
Oryp alyp tegin dep,
Qaldyrmaı masaq terdik dep,
Balalardyń yrzyǵyn
Ot basynan berdiń dep,
Jaýyryny qurysqan.
Aspandaǵy torǵaımen,
Kesek atyp urysqan.
Bir-bir atyn jeldiktep,
Ózi kelgen qatynnan
«Kókbóri suraı keldik» dep,
Ol Kókbórini bermese,
— Qazamyz jetip óldik, — dep,
— Ana aýylǵa bardyq, — dep,
Júkti qatyn bar úıden,
Jańa bir serkesh aldyq dep,
Ol serkeshti ap qashyp,
Myna aýylǵa ákep saldyq» — degi,
Kókbórini sóıtip alady,
Aýdaryla shabady,
Kók shapannyń etegi
Attyń saýyryn jabady.
Aty ushqyry Kókbórini ap,
Shabany artta qalady.
Olar da qýyp jetpek bop,
Atyna qamshy salady.
Qyzyn kudaı urǵany, -
Qatynsha shashyn burǵany.
Ertemenen dedektep,
Tyshqan maldyń kótine
Etegin tosyp turǵany,
Qatynyń qudaı urǵany,
Zere menen syrǵany —
Qyzdarynsha taǵam dep
Qulaq murnyn jyrǵany.
Erkegin qudaı urǵany,
Buzyqtyq ylǵı qylǵany,
Bozaǵa toıyp mas bolsa,
Kóńili sonda tynǵany.
Kóziniń aldy irindep,
Adamnyń túsi joq,
Aıtasyń jalǵan «pirim» dep,
Qudaımen, pirmen isin joq.
Tamynyń artyn shómeıtken,
Nan men etin kóbeıtken.
Qasa kedeı bolmasa,
Elińniń baıy nege óıtken?
Adamyńnyń túsi joq.
Qudaıǵa jaǵar isi joq.
Qozy jaýyryn, qýraı but,
Alysa ketse kúshi joq.
Qatyny semiz, eri aryq.
Ómiri óter sher jaryp.
Nesin munyń maqtaısyń,
Qýarǵan topyraq jeri aryq
Kókekten basqa qusy joq.
Kókbekten basqa shóbi joq,
Qymyz iship ýyzdaı
Tolyqsyp jatqan kisi joq.
Maıkót:
Qulan aıaq Qulmambet!
Tóbeńnen ursyn qudiret,
Kókten ursyn áziret.
Jamandama elimdi —
Men de aıtaıyn kemindi.
Jarty Mekke deıdi eken.
Áziret Sultan jerimdi.
Mekkeligin aıtaıyn:
Úsh paıǵambar týylǵan.
Kindik qany jýylǵan.
Qurýly turǵan qazany,
Aıtýly turǵan azany.
Seksen segiz myq Shadıar,
Toqsan toǵyz myń mashaıyq,
Júz jıyrma myń paıǵambar —
Otan qylǵan jer edi.
Qulan aıaq, Qulmambet!
Alban da Sýan eki atań,
Qaı jerde qalǵan mazary?
Asa, Talas — eki ózen
At baýyrynan saz bolǵan,
Úırek ushyp, qaz qonǵan,
Baldyrǵandy jegende,
Balanyń kóńili máz bolǵan.
Eı, ant urǵan Qulmambet,
Aqylyn neden az bolǵan!
Qarataýdy surasań –
Almasy bar aıaqtaı,
Jýasy bar taıaqtaı,
Baldyrǵany bilekteı,
Órigi bar júrekteı.
Bárińdi de baqpaı ma, —
Bir qyrmanym júdetpeı?
Jaý jumyry qumandaı,
Jese, kóńil tynǵandaı, —
Ataly jerdi jamandap —
Neden de boldyń qý mańdaı?!

II

«Jańa mektep» jýrnalynyń 4-shi nomerinde Maıkót aqyn men Qulmambet aqynnyń aıtysqanyn jazyp edik, bul eki aqyn ótken dáýirdiń aqyndary edi. Aıtysqanda ekeýi: biriniń elin biri jamandaǵan, árqaısysy óz elin maqtaǵan. Osy kúnde de el arasynda aqyndardyń aıtysy bar. Máselen, sol Maıkót aqyn men Qulmambetterdiń elderiniń qazirgi aqyndary da aıtysyp júr. Bulardyń da árqaısysy óz elderin maqtaıdy. Bul eki dáýirdiń aqyndarynyń aıtystaryn salystyryp qarasańyz, sózderinde edáýir aıyrma bar.

Turmys toqtaýsyz qozǵalyp, ózgere bermek. Turmyspen birge adamnyń da qulqy, salt-sanasy ózgere bermek. Bir el, bir jer týraly eki dáýirdiń aqyndarynyń aıtysqandaryn salystyryp qarasańyz, sol turmystyń ózgerýimen birge adamnyń qulyq, salt-sanasynyń ózgergenin aıqyn kóresiz. Mine, Qulmambet pen Maıkót aqyndardyń keıingi inileri Musaev aqyn men Qaraqoja aqynnyń aıtysqandaryn oqýshynyń aldyna tarttym.

ÚISİN QARAQOJA AQYNNYŃ ARǴYNǴA, TAMAǴA TIİP AITQAN ÓLEŃİ

Hat jazdym Kishi júzdiń jorǵasyna,
Tili epti, qoly júırik moldasyna,
Halqyna yǵlamnama qyp berseńiz —
Qaǵazdyń kózindi san formasyna.
Bir jerde otyrasyń jıyrma úıden,
Kón shoqaı, sholaq qylyp kıim kıgen.
Qaıtpaısyń aman-esen endigi jyl
Jerińe meken qylyp bıyl kelgen.
Tuz tasyp, kúz kelgen soń túıe tizip,
Beınetqor el ekensiń tıyn kóri eń.
Tórt adam bir serkeshke jan beredi.
Qoımaısyń mal tabylsa, qıyn jer dep.
Senbeısiń jar bermese, aýyz sózge,
Shyǵa ma mundaı órnek sıymdy elden.
Túıege minesizder kire berip,
Oryssha noqy deısiń túre kelip;
Kóztúrtki kóringenge bolypsyzdar,
Baǵytsyz óz betimen júre berip.
Qalady úıde jesir qatyndaryń,
Búliner astyq izdep jaqyndaryń,
Kókparǵa zat shabamyn atym terlep,
At aryq, aıtyp pa ediń jylqy ber dep,
Ár úıdiń bir-bir arǵyn malaıy bar,
Qolym bos kókparymdy qylam ermek.
Bozbala, qyz jıyrma-otyz kókpar shapqan
Basynan atamyzdan qalǵan órnek.
Kókpary áli sheri onyń edi,
Qaı pende kókpar shappaı qoıyp edi.
Qarataý qashannan-aq ata piriń,
Shubyrǵan ash-aryǵyń toıyp edi.
Sherkeshteı juttan qalǵan qotyr arǵyn,
Ketti me qaǵysýǵa oıyń endi,
Arǵyndy biz aıtamyz jaýynger dep,
Dalaǵa — úısin qorqaq, aýylǵa — er dep,
Ebi bar mal tabatyn ini ekensiń,
Sonda da barǵan joqpyz saýyn ber dep.
Arqanyń sary qymyz, etin tastap,
Munda kep qyldyńyzdar qaýyndy ermek.
Jyǵylǵan kúledi degen súringenge,
Bezesiń urlyq dese pirińnen de.
Arǵynym, batyrlyǵyń qaıda ketti,
Sabańyz jyńǵyldy alyp ilingende.
Kóleńder adam ólip as bergende,
Nan salyp, malyn soıyp, bas bergenge.
Kez kelip toq ýaqytta kúlki qypsyń,
Jeýshi ediń ár nárseni ash kelgende.
Qonaqpen min taǵypsyń botqasyna-aı,
Kóńilin osy sózben toqtasyn-aı,
Arqadan qonaq izdep «Merke» ketip,
Apty aısyz kórmeýshi ediń ot basyn-aı,
Sondaǵy izdegeniń tary qonaq,
Sandalyp júrýshi ediń coǵan bola-aq.
Ózińe keler sózdi oılamaısyń,
Kishi júz basynan-aq isiń olaq.
Arpany kezip júrip tary alýshy eń;
Tuzyńdy eki berip jary alýshy eń;
Qaınatqan qonaq keze bir úı kórseń,
Qarǵadaı qyzyl kórgen ýáde alýshy eń.
Qaspaǵymen turady qazandaryń,
Suǵady qolyn jýmaı adamdaryń.
Qaqpaq joq, qazanynda esik ashyq,
Sorpanyń ıt ishedi qalǵandaryń.
Ber deısiń erteńine sorpany alyp,
İshesiń tórteý ara ortaǵa alyp.
Qyp-qyzyl jún-jurqamen toltyrasyń,
It iship qalsa-daǵy ortalanyp.
Qyl túgil jiberesiń júndi jutyp,
Aıaqty ash ishpeısiń taza tutyp.
Jalǵannyń kúpirlikpen sózine erip,
Sharıǵat qaqtyń isin ketpe umytyp,
Jastyqtan kógeresiń bastaryńdy,
Oryssha jalbyratyp shashtaryńdy.
Aıyrmaı adal menen aram asty,
Bekershe ótkizbeńiz jastaryńdy.
Úsh júzdiń qatar jatqan balasymyz,
Birikken arylǵan joq alasymyz.
Arǵynnyń aqýalynan sóz jazalyq.
Danalar synǵa salyp, qarasańyz.
At qoıdy Uly júz dep bizdiń jurtqa,
Orta júz kúnshyǵysta, jatyr syrtta,
Balasy Kishi júzdiń alyp júgin,
Kem emes qatarynan mal baılyqqa.
El edik alyp jegi jeti bolys,
Shý qystan, Arqa jaılap, aldyń qonys.
Keshegi Nıkolaıdyń zamanynda,
Bul elge qatynaýshy eń emis-emis.
Qamshyń qalsa jylqy aldyń barymtaǵa,
Adyralyq kóp bolady osyndaı is.
Barymtasy bir jylqynyń myńǵa bardy,
Naımanmen júgi de joq bitim tynys.

ARQALYQ ARǴYN İSHİNDEGİ TAMA MUSAEV AQYNNYŃ AITQANY

Úısinniń aqynyna jazdym hatty,
Jalǵannan jazǵan sózin jaman batty.
Jalǵanshylyq tabıǵat shala-paıa
Jalamenen japsyrdyń jaman atty.
Egerde shyn sózdi jazǵan bolsań,
Bolar ed tyńdaǵanǵa sóziń tátti.
Shyn aıtqanda shenime kelmes ediń,
Ótirik jala sóziń qaljyratty.
Tapsań sózdiń negizin jazbaısyń ba?
Baladaı osynyń ne, butty-shatty.
Oshaqty Uly júzbin demeı-aq qoı.
Aıtpasań qara taýda kóp dýlatty.
Arǵynnyń aqsaqaly dýlattan kep,
Jaıynan Shejireniń sóz surapty.
«Birneme birnemeden» dep aıtypty
Oshaqty úı ishimen eki tapty»
Kóp jerde at ta bolǵan, as ta bolǵan,
Ábıir aqsha otaýyn, tama japty.
Arǵynnyń as beresin resim qylyp,
Bul kúnde talaı úısin úlgi apty.
Topshyńdy bir qaqqannan qıratar em,
Kóńil alań bolyp júrmin eki jaqty.
Ádeppen baıqap sózdi bir aıtpaısyń.
Baladaı ursamyn ba sen aqymaqty,
Balasyń óziń de ýaq, sóziń de ýaq
Ádegi nadan sózdi ýaq qylmaq:
Ótirik shaǵyp-shaǵyp sóz aıtasyń,
Osynsha jetisesiń neden tym-aq.
Shybyndaı jelge qarap elirdiń be?
Ásheıin bop turǵanǵa bir kún shýaq,
Arǵyndar tórteý ara sorpa ished dep,
Bireýinen bireýi qaryz surap.
Osy ádet tap senderde bolǵan ádet,
Azyraq oılansaıshy úısin shyraq.
Mánisin tórt qasyqtyń tarataıyn,
Syrttaǵy synshylarym, salshy qulaq.
Kózge túrtip, kózine kórseteıin,
Ketse de ashýlańdym aspan qulap.
İlgeri ol Aqmola qalasy edi,
Eli Orta júz, Kishi júz balasy edi.
Myń-myńnan jylqy aıdaǵan, jal shaınaǵan,
Jumysy sen kórmegen tamasha edi.
Dám jemegen et penen maıdan basqa,
Sýsynyna qymyz ben shaıdan basqa;
Baılarǵa qonaq kelip qonar bolsa,
Qulyn menen soımaǵan taıdan basqa.
Solardyń aldy otyzdan soıýshy edi,
Tuzdamaı, kóptiginen qoıýshy edi,
Maıada biren-saran Úısin barsa,
Qulyńdy qoı ornyna soıýshy edi.
Kóje men qarnyn sozǵan keń búıender,
Bir tabaq et jegen soń qoıýshy edi.
Kókeıin kóje tesken keıbireýi,
Bir asam maı jeı almaı qoıýshy edi.
Arǵynnyń osy qylǵan iriligi,
Talasta úısin kezin oıýshy edi.
Orta júz biz qońsylas elde jatqan,
Etine nan salmaýshy ed táńir atqan.
Końsylas bolǵannan soń úısindermen,
Tama da nan men etin qamyrlatqan.
Etin jep bolǵannan soń bir tostaǵan,
Sorpany aýyz tıgen bir úıli jan;
Egerde osylarym beker bolsa,
Surańyz Uly júzde qarıadan.
Úshten artyq urttamas aram astaı,
Qaryn sozý kóńilge jaramastaı.
Sizderdeı bir aıaǵyn ishpeýshi edi,
Tamaqqa budan bylaı qaramastaı.
Surashy bizdiń eldi kóringennen,
Sen baıǵus bilmegen soń aralaspaı.
Tamalar tórteý ara sorpa ished dep
Ótirik aıtyp qalaı qara basty-aı.
Qasyqpen ishý de ádet bizderde joq,
Sóziniń bári jatyr shamalaspaı.
Sen depsiń shara aldynda tórteý ara,
Sorpa ma, ıa kóje me qasyq dara.
Arǵyndar ón men tústeı túsinbeı júr,
Bozadan salqyn joq pa? eı, beıshara.
Sizderden tórteý ara úırengen be?
Bolmasa, birde jarym qońsy tama,
Barǵanǵa sondaı sumdyq úırettiń-aý,
Taǵdyrdyń jazýyna bar ma shara.
Aqıqat bul jazǵanym sózdiń shyny,
Ashtyqtan ketkeninde adam sury.
Bir qazan sý ishedi tobyqtaı et,
Azyraq buzylypty sýdyń túri.
Sorpa dep eki aıaqtan ishken úısin
Kórip em ýalla-yǵlam, jylan jyly,
Esińnen ketpeı sony aıtqansyń ǵoı,
Bolmasa mastyǵyńnyń bu da biri.
Arǵyndar etti azǵantaı asad depsiń,
Sózińniń bári poras qurdan qury,
Shyn jazsa óleń de úlgi bolar,
Otkazat qora qoja jazǵan jyry.
Aıtypsyń mekeniń men jeriń joq dep,
Eteksiz kıimi uzyn eliń joq dep,
Túlkibaı Quraǵaly-aq joldarynda,
Shoshaıtqan sekseýilmen kóriń joq dep.
Arqanyń sen kórmegen sazdary bar,
Qańqyldap úırek ótken qazdary bar.
Tońatyn sýyq ta emes, ystyq ta emes,
Jánnattyń saıasyndaı jazdary bar.
Kúmbez qyp neshe jerden aıshyq qylǵan,
Ár taptyń qorym qylǵan mazary bar.
Qańǵyryp sondaı jandy bir kóretin.
Árýaqqa tili tıgen jazalylar.
Kóshemen bizderde joq, jolda qalǵan,
Shýda ólip mazar bolǵan qazalylar.
Osy da jeńiletin jeriń edi,
Qaıda ólip, qaıda qalmas ajaldylap.
Shýym da artyq arqasyz «Talasyńnan»,
Sóziń qoı! Kótińdi qys tamasynǵan
Kórpeńdi aıaǵyńa shaqtap kósil,
Paıda ilinbes qur beker talasyńnan.
İstesek «shý» talastan kem bolmaıdy,
Shýmenen eshbir jeriń teń bolmaıdy,
Jaz boıy kúnge kúıip, torǵaı qýyp,
Otyz put bıdaı alsań únem bolmaıdy.

ÚISİN QARAQOJA

Tentekti kóp súıeıdi adamdaryń.
Sonan soń kóterildi nadandaryń
Birińdi biriń kelip shaýyp aldyń,
Olardyń oılamastan obaldaryn.
Egin salyp, etin jep jatýyna.
Panaly sýy bar jer taba almadyń.
Aqyry árbir jerge tez-tez bolyp
Árqaısyń ár týysqandy saǵaladyń,
Kóship kep aralastyń aramyzǵa,
Qaryny kesirinen nanǵa toımaı,
Jetkizdiń qansha zapal balamyzǵa.
Arǵyndar sáske bolmaı oıanbaıdy.
İshedi sýdan keıin jasap shaıdy.
Kesesi kisi basy jetpeı qalsa,
Basqaǵa jan-jaǵynda burylmaıdy.
Turady sorpa kórse ishkisi kep,
Nájisten jırenbeıdi qusqysy kep;
Baılaýly bir aýylda at kórinse,
Keledi jele andap túskisi kep.
Kele sala túsedi kidirmeıdi.
Enteleńdep keledi júgirmeıdi.
Ekeý ara bir aıaq sorpa berse,
Men isheıin saǵan da berer deıdi.
Barýǵa jaqyn jerde bazary joq,
Meshit pen aıtylýly azany joq.
Qaıda bolsa qalady sol arada,
Belgili bizdiń jurttaı mazary joq.
Aıtaıyn Uly júzden kem jerindi,
Dinge sust, sharıǵatqa kem jerindi,
Iman aıtyp kómbeısiń janazalap,
Osqyryp qorasannan ólgenińdi.

TAMA MUSAEV

Kelemiz mal semirtip Arqa jaılap,
Qylamyz bir aı qyzmet atan saılap.
Kópirden olaı-bylaı ótken kezde
Turasyń soqsa eken dep ıa qudaılap.
Biz de ózindeı sharshaıtyn adam ek dep,
Shárige barsań jekeler ala ket dep.
Bir qap tary, birer qap qonaǵym bar
Túıeńe qudaı úshin sala ket dep.
Bárimiz qazaq degen saltymyz bar,
Sanasaq alty mıllıon halqymyz bar.
Ár jerde oblysqa bólingende,
Aspannan jerdeı bólek parqymyz bar.
Orynbor, Omby, Semeı ár orynda
Qazaqtyń shyn negizi biz porymda.
Sóz, tamaq, kıim, ádet, minez, qulyq,
Otyrys, turys, álim din jolynda.
Úkimet dep aıtady qazaq halqy,
Jalpaq tilmen sóıle dep báriń jalpy,
Árqaısyń óz tilinde sóılesińder,
Ketpesin ózbek, noǵaı bolyp qalpy.
Kishi júz, Alshyn tama atam edi.
Nura, Esil, Sarysý otan edi.
Qys bolsa Shýdy qystap, Arqa jaılap,
Ejelden ata qonys meken edi.
Keshegi Abylaıdyń zamanynda
Bir sheti úısin tarap jatar edi.
Bilesiń ózderiń de ejelden-aq
On ese qysy sizden qatań edi,
Mýapyq aýasyna kıim kımek,
Kitapta osy sózde maqal edi.
Ken qonysh, kıiz baıpaq, túlki tymaq
Kımese úsinýge shataq edi.
Egerde bul kıimmen Úısin barsa,
Bir jerde boǵymenen qatar edi.
Ǵaıry din maǵrı maǵrıfatly Halyqtar kóp,
Aramza nadandyqta jer menen kók.
Bulardyń bárin boljar adam bolsań,
Aıtpas eń sen kıimdi sen solaı dep.
Úlken-aq júdetetin mindi aıtypsyń,
Onymen qoımaı taǵy mindi aıtypsyń.
Qushyr, qyrash, zeket dep aldap alar,
Tam salǵan meshit qylyp jyndy aıtypsyń.
Talasta moldalar kóp aldap júrgen
Táńirge jazyp janyn jaldap júrgen.
Meshitke zeket qyrash berińder dep,
Haıyzdap aramyraq molda ap júrgen.
Synshylar buǵan qulaq salyp tyńdar,
Soǵym degen bir ádet halyqtyń bar.
Árkimder ózderiniń baryn soısa,
Bireýinen bireýi aryq shyǵar.
Sendeı kóp qonaq kóje sene tuǵyn,
Qatyqsyz aq ishýge kónetuǵyn.
Qatyqsyz kóp ishem dep keıbireýi
Kóktemde kózi irińdep óletuǵyn.
Myqtaǵany soǵymǵa soıamyn dep
Kári eshkige qaýyndy beretuǵyn.
Habarlanbaı qalsyn dep ana aýyldar,
Baýyzdaý qanyn jerge kómetuǵyn.
Bireýiń ótirik dep aıtyńdarshy
Kóz joq pa? Biz bulardy kóretuǵyn.

1926 jyl

---