InfoHub Logo

Qandaı aýrý bolmasyn alǵash bastalǵanda adamnyń kúndelikti qalypty ómir tirshiligin ózgertedi. Jumyska degen kabilettilik azaıyp, boıdy nemquraılylyq pen samarqaýlyk bılep alady. Al jukpaly indetke tap bolsa, adamnyń ystyǵy kóterilip, júregi jıi soǵyp, bas aýyrýy  jıilep, berekesi ketedi.

Osyndaı kezde, álbette, naýqas adamdy jyly tósekke, tynysh jeke bólmege jatqyzyp qoıady. Óıtkeni indet asqynyp ketýi yqtımal, organızmniń aýyrýǵa karsylyǵy, tózimdiligi kenet tómendep ketýi múmkin.

Degenmen uzaq ýaqyt naýqasty tósekte qozǵaltpaı, . qımyldatpaı jatqyzyp qoıýdyń ózi de jaqsylyqqa aparmaıdy. Qımylsyz jatqan denede neshe túrli jaǵymsyz  jaǵdaılar bolady. Sodan boıdy aýlaq ustaý úshin syrqat adam áli kelgen kezde birtindep tynyshtyq pen qımyldyń arasyn jaqyndatý kerek. Bul naýqastyń jaǵdaıyna, jasyna, aýrýdyń túrine, kezeńine baılanysty sheshiletin másele.

Emdik gımnastıka durys qoldanylsa, deneni jyldam sergitip, aýrýǵa tózimdiligin arttyryp, korǵanys qabiletin nyǵaıtyp, syrqattyń jyldam aıyǵýyna yqpal etedi.

Emdik gımnastıka adam denesine áser etkende kúrdeli qubylysqa súıenedi. Ol – joǵary júıke júıesi men gýmoraldy (denedegi suıyq zat) retteýshi kúshter jáne motorly-vıseraldyq reflekster.

Negizinde emdik gımnastıkanyń tórt mehanızmi bar:  deneni áldendirý (sergitý), qorektendirý, ornyn toltyrý,  biryńǵaılaý nemese burynǵy qalpyna keltirý. Bulardyń bári bir-birimen tyǵyz baılanysty.

Áldendirý mehanızmi

Arnaıy taǵaıyndalǵan jattyǵýlar júıke júıesinde tejeý nemese qozdyrý úderisterin ózgerte otyryp, ortalyq kúshtiń jumysyn retteıdi. Munyń ózi onyń . basshylyq qyzmetin arttyryp, ishki bezderdiń jumysyn jaqsartady, zat almasýyn údetedi. Bul bulshyqetter men  ishki aǵzalar arasyndaǵy reflekstiń baılanysynan týady. Úlken bulshyketter neǵurlym kóbirek qozǵalsa, áldendirý áseri soǵurlym kóbirek bolady. Jattyǵýmen aınalysqan  adamnyń kóńil-kúıi kóterilip, naýkas adamnyń kulantaza jazylatynyna senim paıda bolady. Al senim nege bolsa da tıimdi áser etedi. Sondyqtan árbir jattyǵýdy senimmen, shyn kóńilmen jasasa, árkimniń tolyq jazylýǵa múmkindigi mol.

Qorektendirý mehanızmi

Býyndardan joǵary júıke júıesine baratyn sezimder (proprıoseptik ımpúls) vegetatıvtik júıke júıesiniń, ishki qurylystyń qyzmetin ózgertedi. Al býyn qımyldarynan denedegi zat almasýy, qyshkyldaný-totyǵý, qaıta túlep  qalpyna kelý úderister júzege asady. Jumys istegen bulshyqette usak qantamyrlary keńeıip, ottegi kóbeıip, kereksiz zattar kóktamyrmen kerisinshe aǵyndap ketip jatady. Qan aınalymy údep, lımfa (tin aralyǵyndaǵy tússiz suıyq zat) aınalymy jańarady. Osynyń saldarynan dene qorektik zatpen kamtamasyz etilip, aýrýǵa shaldyqqan , jer tez jazyla bastaıdy. Máselen, synǵan múshe jetilip, kabynǵan organızm basylyp, tyrtyq bolǵan teri bastapqy  qalpyna kele bastaıdy. Sóıtip, qorektendirý mehanızmi deneni semip qalýdan saqtaıdy.

Ornyn toltyrý mehanızmi

Dene tárbıesi, ártúrli jattyǵýlar aýrý saldarynan solyp qalǵan músheni, bulshyketterdi qalpyna keltiredi. Ornyn toltyrý mehanızmi reflektorly mehanızmge  baılanysty. Jattyǵýlar eki jup músheniń bireýi zaqymdanyp kalǵan kezde ekinshisin shyńdaı otyryp, barlyq júktelgen qyzmetin tolyq atkarýǵa múmkindik beredi. . Máselen, eki búırektiń bireýi isten shyqsa, ekinshi búırektiń kúshin jattyǵýlar arkyly arttyryp, organızmge aýyrlyk túspeýin baqylaıdy. Sol sıaqty ókpe aýrýlarynda, ásirese týberkýlezdiń asqynǵan túrinde nemese obyr bolǵanda bir ókpeniń bóligin, áıtpese bir ókpeni tolyǵymen otalap alyp tastaýǵa týra keledi. Sonda organızmge qajetti ottegi kalǵan ókpe arkyly keledi. Biraq ony tolyq meńgere almaýy múmkin. Osy kezde dene shynyqtyrý jattyǵýlary kómekke keledi. Arnaıy jattyǵýlar  arqyly qalǵan ókpeniń kólemin úlkeıtip, denege qajetti ottegi mólsherin tolyq jetkizýge  múmkindik jasaıdy.

Ornyn toltyrý mehanızmi ýaqytsha jáne turaqty bolyp ekige bólinedi. Birinshisi (ýaqytsha) aýrý bastalǵan kezde bolady da, jazylǵan shaqta joq bolyp ketedi. Al ekinshisi naýqas adam bir múshesinen aırylǵan kezde qoldanylady.  Máselen, qoldyń júıke júıesi jaraqattanǵanda ol qımyldaýdan, bir nárseni ustaýdan kalady. Sol kezde júıke júıesine «jandandyrý» óte qıyn bolǵandyqtan, qoldaǵy barlyq bulshyqetterdi shynyqtyrady. Munyń ózi qoldyń ıilýine, ártúrli qımyldar jasaýyna kómektesedi.

Ornyn toltyrý mehanızmi degen osy. Qalaıda . naýqastyń organızmin qalpyna keltirý, oǵan óz múmkindigin sezindirý.

Biryńǵaı nemese qalpyna keltirý mehanızmi

Qandaı naýqas bolmasyn kulantaza aıyǵyp ketý árkimniń armany. Biraq anatomıalyq kurylysy qalpyna kelgenmen, keıbir múshelerdiń qyzmeti biryńǵaı damıdy. Mine, osy fýnksıonaldyq qasıetin deńgeıine keltirý úshin  barlyq aýrýdan keıin dene jattyǵýlarymen aınalysý qajet. . Tek sonda ǵana, joǵary júıke júıesiniń basqarý qyzmetiniń basqa múshelermen, býyndarmen, ishki aǵzalarmen baılanysy  túzeledi. Birinsiz biriniń kúni joq. Tek sondaı baılanys qalpyna kelse ǵana, adam tolyq jazylady, aýrýynan  aıyǵady deýge bolady.        

Joǵaryda aıtylǵan emdik gımnastıkanyń mehanızmderi bir-birimen tyǵyz baılanysta. Solardyń  áserinen emdik gımnastıkanyń birneshe qyry men syryn ashýǵa bolady. Olar: birinshiden, búkil denege áser etetin ózgeshe terapıalyq kasıeti;  ekinshiden, aýrýdyń asqyný  úderisterine jol bermeıtin patogendik qasıeti; úshinshiden, denedegi ár múshenin kyzmetin, is-áreketin qatarǵa qosyp,  qalpyna keltiretin fýnksıonaldy kasıeti; tórtinshiden, . kemtar bolǵan múshege súıemeldeý, soǵan beıimdelý, naýqastyń kóńilin kóterý qasıeti; besinshiden, emdik-pedagogıkalyq kasıeti – ol aýrý adamnyń aldyna bir maqsat qoıyp, barlyq ynta-jigerimen, sana-sezimimen jattyǵýlardy oryndaýynda. 

Osyndaı dene gımnastıkasynyń jan-jaqty áserinen syrqat adam tolyǵymen qatarǵa kosylady. Onyń oı-órisi, eńbekke qabileti artyp, óz mamandyǵyn meńgeretin, . áleýmettik, ekonomıkalyq qajetke jaraıtyn baǵaly  qyzmetker bolýyna múmkindik týady.

 

G. IKİMANOVA,

medısına ǵylymynyń doktory,

profesor

---