InfoHub Logo

Muqaǵalı  poezıasy- mahabbat pen senimnen turady.

Ol  adamnyń  ishki  rýhy,  tozbas  qýaty.

 Mahabbat  pen  senimge  erlik, júrektilik  kerek.

Muqaǵalıdy  qudiretti  aqyn  etetin  de sol - erlik.

(Á.Tájibaev)

Sóz patshasy – «óleńniń» -  ómir  týraly  sýret  pen oı  kesteleý  múmkindigi sheksiz.   Keshegi Abaılar men Qasymdardyń jolyn jalǵastyrǵan, bolmysy bólek, tabıǵaty tereń, Muqaǵalı shyǵarmashylyǵyna oqyrmannyń yqylasy qaı kezde de erekshe.  Ol qudiretti, ǵajaıyp, aqıyq, syrshyl ǵasyr aqyny.Óz  halqyn     júregimen    qaltqysyz  qalaı súıse, halqy da ony sheksiz súıdi, súıedi. Muqaǵalı – lırık aqyn. Adam janynyń, tabıǵat  júreginiń  jarshysy.

9 - synyptaǵy qazaq ádebıeti sabaǵyn aqynnyń jyrlarymen bastaý, meniń qalypty daǵdyma aınalǵan. Ondaǵy maqsatym,  aqyn poezıasy arqyly oqýshy júregine ádebıet áleminiń  ǵajaıybyn tanytý, ádebıet  áleminde kóp kózge túse bermeıtin  ádebıet  teorıalary atty tereń ıirimderine boılatý, oqýshylardy ádebıetti ǵylym retinde baǵalaý dárejesine jetkizý.

Kitap oqý daǵdysynan aıyrylyp, túbegeıli  ǵalamtordyń tutqyny bolyp júrgen  oqýshylarymyzdyń sanasyna  halqymyzdyń  baǵa jetpes asyl  qazynalaryn sińirý  kóp qıynshylyq  keltirgeni de ótirik emes. Sondyqtan da, bala kózimen ádebıetti qalaı túsinetinin zertteýge bet burdym. Muqaǵalı jyrlary eńbektegen jas pen eńkeıgen kárige deıin aýzynan túspeıtin uranyna aınalǵany da belgili.

Aqyn jyrlaryn ár sabaǵymda ózim oqyp, oqýshyǵa oqyta otyryp  birinshi baspaldaqtan óttim.

Ekinshi satyda, oqýshylar aqyn jyrlaryn taqyryptaryna sáıkes toptastyra bastady. Mysaly, tabıǵat týraly,  Otan, týǵan jerge,  dostaryna,  týǵan-týystaryna,poezıaǵa  arnaǵan  jyrlary.

Úshinshi satysynda, poemalaryn jattatyp, «Jalǵastyr» strategıasymen, ıaǵnı birinen keıin biri jalǵastyryp ketý tásilimen este saqtaý qabiletterin arttyrdym.

Kózdegen maqsatyma bet burdyq. Oqýshylar aqyn jyrlaryn zertteýge úırendi. Aqyn jyrlaryndaǵy troptyń túrlerin  ajyratýǵa  mashyqtandy.

Synyp boıynsha ortaq taqyryp alyp aqynnyń barlyq jyrlaryn osy baǵytta ortaq izdenispen zertteýge  kiristik.  Taqyrybymyz «Muqaǵalı Maqataev jyrlaryndaǵy teńeýlerdiń jasalý  joldary» dep ataldy. 

Eń birinshi teńeý degen uǵymǵa toqtalsaq. Teńeý degenimiz – zattyń, qubylystyń erekshe belgilerin kórsetpeı-aq, ony basqa zatpen, qubylyspen salystyra sýretteý. Mysaly:

Qyr murynyń – taýlardyń silemindeı,
Nur-ǵumyryń – baýlardyń tilegindeı.
Qarashy áne, maıysqan appaq gúldi,
Dál ózińniń náp-názik bilegindeı!

Ult tilderin damytyp órkendetýge jan-jaqty mán berilip otyrǵan kezeńde tildi zertteýdiń naqtyly úrdisi ulttyń oılaý júıesine tán erekshelikteri men zańdylyqtary negizinde ashyla túsedi. Kórkemdik tanymnyń asa qýatty quraldarynyń biri – kórkem ádebıetti teńeýlersiz kóz aldymyzǵa elestetý esh múmkin emes. Bul baǵytta teńeýlerdi tereń zerttegen T. Qońyruly,  Ó. Aıtbaıuly,  B. Qalıev Q. Jumalıev, R. Nurǵalıev, B. Manasbaev sekildi ǵalymdardyń tujyrymdamalaryn basshylyqqa aldyq.

Barlyq qazaq fılologtary bir aýyzdan moıyndaıtyn teńeýdiń tórt tásili bar.  

Olar:

1) Sıntetıkalyq  tásil:

daı, deı, taı, teı, daıyn, deıin, taıyn, teıin.

sha, she. jurnaqtary arqyly

shyǵys septigi jalǵaýy (-nan, -nen, - dan-den, -tan-ten)

 

2) Analıtıkalyq  tásil :

A)  sekildi, sıaqty shylaýlary arqyly  jasalady.

Á) Beıne  sózi-  teńeý  týdyratyn  ónimdi  tásilderiniń  biri

 

3) Sıntaksıstik  tásil:

A)  «teń»  sózi.

Á) «Uqsaý»  sózi.

B)  «Quddy»  sózi.

 

4)  Aralas  tásil.

A)  Sıntetıka- analıtıkalyq.

beıne+ daı, deı;

beıne+ sha, she;

B) Sıntetıka- sıntaksıstik.

beıne+ teń;

beıne+ uqsas; [2.18]

 

Muqaǵalı Maqataev  tilindegi  teńeýdiń  basqa  beıneli sózderden  ereksheligi teńestirýi  týra  jáne aıqyn  kórinedi. Aqyn  teńeýleriniń  boıynda  ótkir  oı men  áserli  beıne astasyp  jatyr. Eki  nárseni  teńestirip, olardan  ortaq  belgi  týdyryp, bir  maǵynany  tańbalaýyn  baqylaı  otyrsańyz, aqynnyń  qandaı  sezimde, qandaı  áserde  bolǵanyn, qandaı  oı  aıtpaq  bolǵanyn  ańǵarasyz. Aqynnyń  salystyrý  arqyly  sıpattaǵan  tásilderi, ıaǵnı  árbir  teńeýi  onyń  naq  sol kezdegi  kóńil-kúıin  baıqatady. Demek, Muqaǵalı  Maqataev beıneli  sózderdi  týdyrýda, oıyn  kórkemdep  jetkizýde, jan-tánimen  sezimge  boı  aldyrady.

Teńeý jasaý  basqa  beıneli  sózderge  qaraǵanda  ońaı  sıaqty. Biraq, teńeýdi qalyptastyrý  úshin metafora sıaqty  salystyrý men uqsatýdyń  bir  bólshegi  teńestirilip  qana  qoımaı, teńeýdegi  sáıkestik  tutastaı  bolýy  shart. Sondyqtan da, oqýshylarmen teńeýdiń túrlerine  qaraı topqa  bólip  jumys  isteý qajet boldy. Oqýshylardy tórt topqa  bólip, bir deńgeıdegi  tapsyrmamen  tórt baǵytqa baǵyttadym. Bul oqýshy  qyzyǵýshylyǵyn odan  saıyn  arttyra  tústi.

Mysaly,birinshi top músheleriniń  alǵashqy  jemisti teńeýi,

Buqqan qoıan   sekildi qystaý jatyr,

Buǵyp alyp taýdyń  bir  qoınaýyna.

 Aqyn  qystyń  kúngi  appaq qar  kómgen  qystaý  beınesin-kóz aldyna  elestegen eki  dúnıeniń  tutastaı  alynǵan kórinisin  buqqan  qoıanǵa  teńeý arqyly sýrettegen. Tamasha, oqýshylar  baǵyt-baǵdardy  durys  túsine bildi.

Aqynnyń  kúrdeli  teńeýlerindegi  ortaq sıpat  belgileri  birden  anyq  kórine  bermeıdi, biraq  qalaıda  ony  jobalap, túsinýge  bolady. Ol  úshin  óleńniń  tutastaı  mátinin  oqı  otyryp, aqynnyń  aıtpaq  oıyn, sezimin seziný  arqyly  tanýǵa  bolady. Aqynnyń  kúrdeli  teńeýleri syrt  qaraǵanda bir-birinen  múlde  alshaq, alys  turǵan nárselerdi, qubylystardy  jaqyndastyryp, salystyrýǵa  múmkindik  beredi. Osy qıyndyqty eńserý  úshin, oqýshylarǵa  Aıgúl Ámirbekovanyń «M.Maqataevtyń beıneli  sózder  sózdigi»  jınaǵyn ádistemelik qural retinde  usyndym. Avtor  aqyn poezıasyndaǵy teńeýlerdi eki topqa jiktegen.

Dybys  teńeýleri – sanada  qabyldanǵan, saqtalǵan  daýystardy basqa  dybystarmen uqsatý  arqyly  jasalǵan. Mysaly: jetim  júrek bóriniń  qanshyǵyndaı  ulıdy. Júrdek poıyz botasyz ólgen ingendeı  bozdaı bersin;

Kórý  arqyly qabyldanǵan  teńeýler- adamnyń  syrtqy  bolmysyn sanada  saqtalǵan basqa kórinisterimen teńestirý. Mysaly: jeńgesiniń janynyda  júrgen  bóten  erkekti, qarǵanyń  valetindeı  dep  sıpattaýy. Qarǵanyń  valetindeı  edireıip, qasyńa myna  bireý  qaıdan  kelgen?. Sondaı- aq, bir-birimen jalǵasqan  qyrlardy  garmonnyń  qatparyna  teńeıdi. Garmonnyń qatparyndaı  qyrlary, Bir  sozylyp, birese  qymtanady. Qosymsha  bilim eshqashan  artyq bolmaıdy. Oqýshylardyń aqyn  poezıasyna degen  qyzyǵýshylyqtary odan saıyn  arta tústi.

Oqýshylar asqan tózimdilik  pen adal  eńbektiń  arqasynda  taqyrypty  tıanaqty  zerdeleý  úshin aqynnyń jyr  joldaryn oqı  otyryp, taqyrypqa  tuzdyq  bolarlyqtaı  kóptegen  qyzyq  teńeýler  taba  bastady.  Aıtalyq, birinshi  tásilimiz  sıntetıkalyq  tásilge :

Úzilip túsken almadaı

Úzilip kóńil qalǵan-aı,

Aryma basqan tańbadaı.

Arylmaı qoıdy-aý daý-damaı!

Tasyǵan kóńil arnadaı,

Taýsylyp búgin qalǵan-aı!

Qıylyp qalǵan quraqty,

Qıyn da bolar jalǵaý-aı!

-dep aqyn adamnyń  kirshiksiz  taza  kóńilin kir  shalýdy,  úzilip  jerge  túsip, eshkimge  qajet emes   almaǵa teńese, endigi  bir  jerde  «taýsylmaıtyn  daý  damaıdy- tańbaǵa»  teńeý  arqyly sheber  úılestiredi. Al, kelesi  jolynda  «tasyǵan  kóńil  arnadaı » dep, adam  kóńili  ózen  sekildi  arnadaı tasýy da, sýalýy  da  múmkin  ekendigin  kórkem  sýretteıdi dep ádebı  taldaý jasaýǵa  daǵdylandy.

Al, teńeýdiń  analıtıkalyq  tásil  arqyly  jasalýyn zerttegen  top músheleri   sıaqty,  sekildi t.b.  septeýlikter  men beıne  kómekshi   sózi  qatysqan  aqyn  jyrlaryn qulshynyspen toptastyrdy. Máselen:

A) Sıaqty, sekildi shylaýlary. Bular  qazaq  tilinde  teńeý  týdyratyn  negizgi  tásilderdiń  biri.  Al, aqynnyń myna  jyr  joldarynda:

Birde  olaı  aýytqyp, birde  bulaı,

Bir  baılamǵa  kele  almaı  júrgenim  -aı,

Taýly  aımaqtyń aýasy  sekildengen,

Aýmaly  da, tókpeli  kúnderim-aı.

Nemese,

Baıtaq el, balaýsa  taý, bozań  dalam,

Sekildi  bári  menen  kóz almaǵan,

Keń  dúnıe, kende  etseń  sybaǵamnan,

Shyryldaǵan  sábıdeı  mazańdy  alam.

degen óleń joldarynda , birinshisinde  aqyn  óziniń   «turaqsyz  kúnderin» , taýly  aımaqtyń turaqsyz  «aýasyna, tabıǵat  qubylysyna»  teńep tereń  logıkany  paıdalansa, ekinshi  shýmaqta  eliniń, taýdyń, dalanyń  bar  nazaryn  ózine  aýdaryp  turǵanyn  kóz almaı  turǵan  adam keıpinde  sýretteıdi.

Á) Beıne  kómekshi sózi-  teńeý  týdyratyn  ónimdi  tásilderiniń  biri. Bul maǵynasy  jaǵynan sıaqty, sekildi degen  shylaýlarǵa  jaqyn  keledi. Tek  aıyrmashylyǵy bul teńeý  sózden  buryn  keledi  jáne shylaýlardaı  túrlenbeıdi. Sonymen qatar, bul sóz tek  qana  poezıa  tilinde  qoldanylady. 

 

Mysaly:

Tiriltti  sáýle, birikti  jalqyq,

Beıne  bir  sýret  jasaldy  adam.

Jaıly  bir  jylý  sýretti  sharpyp,

Qımyldap  kenet jan  bitti  oǵan.

Aqyn  shyǵarmalarynda  teńeýdiń  sıntaksıstik  tásili  de  keńinen  qoldanylady. Analıtıkalyq  tásilde  teńeý septeýlikter  men kómekshi sóz arqyly  jasalsa, sıntaksıstik  teńeý tásilinde  tolyq  maǵynaly  sózder  qatysady.  Mundaı  sózder  qataryna  uqsaý, salystyrý  maǵynasyndaǵy  sózder  jatady.

A) Teń  sózi. Munyń  da  leksıkalyq  maǵynasy besne  sózine jaqyn desek  te  bolady. Tek uana  bul sózde  tolyqqandy  maǵyna  bar. 

Mysaly: «Túsime taý kiredi» óleńinde bylaı jyrlaıdy.

Qalyp qoıdym, túse almaı, shyń basynda,

Kesh te keldi, aınaldy tún basýǵa.

Shyń basynan túse almaı áýrelenem,

Bir mınýtym teń bolyp bir ǵasyrǵa...   Degen óleń  jolynda : «Bir mınýtym teń bolyp  bir  ǵasyrǵa» dep, adam  boıyndaǵy sabyrsyzdyq qasıettiń bir sátin sýretteıdi.

 

Á) Uqsaý  sózi. Bul sóz qazaqtyń kóne  zamannan  bergi  kele  jatqan  kóne  sóz desek te  bolady. Jáne teńeý  barysynda kóp  qoldanylatyn  sóz. Uqsaıdy, uqsap, uqsaǵan t.b. maǵynalarda  qoldanylady. 

Mysaly «Jyrlasam  ba  eken» atty myna óleńinde  aqyn:

Tanymaı  turmyn, taba  almaı turmyn  seni  men,

Janaryń  uqsas, janym-aý  qaıdan  kórip  em?

Aqyrǵy  ret  adasyp kelip  senimen,

Syrlasý  úshin, muńdasý  úshin  kelip  em.

Degen óleń joldarynda, «janaryń uqsas, janym  aý qaıdan  kórip  em» dep janardy basqa  bir  jannyń  uqsas janaryna  teńese,

Kelisetin memleketter  elshisine  uqsaǵan,

Qabaq  baǵyp, qyl  ústinde biz  otyrmyz- úsh adam.

Bul mysalda,  «memleketter  elshisine  uqsaǵan» dep    qyr  ústindegi  

úsheýiniń otyrysyn qımyldy ıaǵnı obrazdy túrde  teńep tur. 

 

B) Quddy sózi.  Maǵynasyna  qaraı  beıne, aýmaý  sózderine  jaqyn. Mysaly,

Kúzdiń  salqyn  kúni  batty,

Kúreń tartty jer beti.

Taýlarda  órkesh  bulttar  jatty,

Quddy  qystyń  kelbeti. -  dep  « taý basyn  japqan  bulttardy»  qystyń  ǵajap  kelbetine  teńeıdi. 

 

Teńeý  jasaýǵa  keıde  eki  tásil  birdeı  qoldanylýy  ábden  múmkin. Aqyn  poezıasynda  aralas  tásil  arqyly  jasalǵan  teńeýler  de  óte  kóp  kezdesedi  eken.  Muny  bizge úshinshi  top músheleri zerttep berdi.

Munda  joǵarydaǵy  tásilderdiń ekeýi ne   birnesheýi  birigip  kelip  teńeýlik  obraz  jasaıdy.

a) sıntetıka-analıtıkalyq;

  á) sıntetıka-sıntaksıstik;

beıne+ daı, deı;     beıne + sha, she;   beıne + sekildi (tárizdi,  týraly)

beıne + uqsas

beıne+ teń

Mysaly, «Dushpanyń  bar  ma?» óleńinde  dál  osy  tásil  kezdesedi.

Dushpanym  emes,  týysym,

Pyshaqtady  nelikten?

Tunshyqtym, bitip  tynysym,

Teń  bolyp  beıne  ólikpen.

 

Aq  gúldi qyzyqtym  da  aldym julyp,

Ornattym, úıge  ákelip ornyn  quryp.

Beıne  bir  kúnásiz  zat  kúlimdeıdi,

Turǵandaı  júregimniń  syryn  uǵyp. - dep  aqyn gúldi  kúnásiz  zatpen  salystyra  otyryp, óz júreginiń  syryn  uqqan lırıkalyq   qaharmanǵa  teńeıdi.

Muqaǵalı Maqataev poezıasynda qazaq tilindegi  teńeý  jasaýdyń  barlyq   tásilderi  kórnis  tapqan.  Aqyn  teńeýleriniń  maǵynalyq-logıkalyq  baılanysy  óte  kúrdeli. Sol arqyly  teńeý  tek sıpattalyp, atalyp  qana  qoımaı  obrazdy  túrde  kóz aldymyzǵa  elesteıdi. Sondyqtan  da,  aqyn  poezıasynyń kórkemdiginiń  bir  syry- teńeýlerdiń  qoldanysy  bolyp  tabylady. Al, oqýshy  sanasyna poezıanyń  tylsym  qudiretin sińirý úshin poezıaǵa  janrlyq  taldaýlar  jasatýdyń  mańyzy  zor. Osyndaı  toptyq zertteý  jumystarynyń  nátıjesinde  synyp  oqýshylarynyń  tek Muqaǵalı  Maqataev  jyrlary  emes  qazaq jáne  shet  elder poezıasyna  degen  yqylasy  artty. Oqýshylar  arnaıy  kúndelikter  toltyryp, aqyn  shyǵarmalarymen syrlasa, muńdasa  bildi. Zertteý  jumystarynyń tereńine boılaǵan  saıyn  túrli  usynystar men  pikirlerge oıtalqy jasaýdy  úırendi.  Óz oılary men pikirlerin  qorǵaı  bilýge  daǵdylandy.  Bul baǵyttaǵy  zertteý  jumystaryn ádebıet  teorıasynyń basqa da janrlaryna  taldaýlar  jasaý arqyly damytýǵa múmkindik mol.

 

İńkár Qýanyshbekqyzy

Almaty oblysy, Raıymbek aýdany

№3 Kegen orta mektebiniń qazaq tili men ádebıeti pániniń muǵalimi

---