InfoHub Logo

Qyzylorda kópsalaly “Ulaǵat Qyzylorda” koleji
Kýanyshbaeva Lılıa Djalılevna

Ecepteýish tehnıka quraldarynyń damý tarıhy sharttyq toptarǵa birkelki EEM-dy hronologıalyq retpen bólip alyp júıeleýge múmkindik beretin sıpattamalyq belgiler árqaısysyna tán ýaqyttyq etaptardan turady. Mundaı ár top esepteýish mashınalardyń naqty bir býyndaryna jatady.

Alǵashqyda EEM býyndary ózara qoldanylatyn elementtik baza men kilttik tehnologıalyq sheshimder boıynsha ajyratylǵan, sol sebepti býyndardyń aýysýyn birinshi kezekte alǵashqy EEM sapaly jańa elementtik bazada júzege asyrylý ýaqyty boıynsha bekitetin bolamyz. Býyndarǵa berilgen taraý naqty bolyp eceptelmeıdi, degenmen elementtik baza salasyndaǵy progress EEM damýynda árdaıym anyqtaýshy bolǵan.

Qazirgi kezde EEM býyndaryn ornatý kezinde qosymsha faktorlardy: baǵdarlamalaý tilderin, qoldanýshymen baılanys quraldaryn, mashınalyq resýrctaryn (operatıvti este saqtaý qurylǵysynyń syıymdylyǵy, tez árekettik) eckeredi. Tipti býyndardy anyqtaý talaptarynyń bundaı naqtylaýy da mashınalar býyndarynyń arasyndaǵy kómecki ýaqyttyq shekterdi joıýǵa qabiletsiz, cebebi bir kezeńde EEM-nyń óte ártúrli deńgeıleri jobalanyp nemese shyǵarylyp jatty.

Adamdardyń esepteý úrdisterin avtomattandyrý oılary, ónertabystary men yntalary uzaq tarıhqa ıe. Ejelgi kezderden adamdar qol jáne mehanıkalyq quraldar negizinde úlken sandarmen arıfmetıkalyq operasıalardy oryndaý úrdisin jeńildetý men ońaılatýǵa tyrysqan.

Besinshi júzjyldyqta eń ońaı (múmkin, birinshi) jáne keń qoldanystaǵy esepteýish qural – abak paıda boldy.

Abak syzyqtar júrgizetin nemese astaýlardy oıatyn taqta túrinde bolǵan; esepteý onyń boıymen esepteý markalaryn (súıekterdi, tastardy jáne t.b.) jyljytý jolymen júzege asyrylǵan. Abakty jasap shyǵarýshylardyń negizgi qyzmeti – sandardy kórsetýdiń pozısıondy júıesin jasaý. Qurylǵy Ejelgi Gresıada, Rımde, sodan soń Shyǵys Eýropada arıfmetıkalyq esepteýler úshin qoldanylǵan. Qıyr Shyǵys elderinde qytaı analogy – sýanpan jáne shybyqqa tizbektelgen sharlary bar japon sorobany, al Reseıde – esepshottar taraǵan.

Esepshottar shamamen XVII ǵǵ. paıda bolǵan jáne abaktyń ártúrli modıfıkasıalarynan aıyrmashylyǵy bestik emes ondyq sanaý júıesin qoldanǵan.

XVǵ. sońynda Leonardo da Vınchı mehanıkalyq 13-razrádty sýmmalaýshy qurylǵynyń eskızyn jasap shyǵardy, onyń jumys qabilettiligi bizdiń kezeńde qoldanystaǵy maketti daıyndaýmen dáleldengen.

Alǵashqy mehanıkalyq esepteý mashınasy 1623  jyly V.Shıkkardpen sıpattalǵan. Ol jalǵyz nusqada júzege asyrylǵan jáne 6-razrádty sandarmen tórt arıfmetıkalyq operasıalardy oryndaýǵa arnalǵan.

XVII ǵ. logarıfmdik syzǵysh – birneshe operasıalardy: sandardy kóbeıtý men bólýdi, dárejesin shyǵarýdy, logarıfmderdi, trıgonometrıalyq fýnksıalardy esepteýdi oryndaýǵa múmkindik beretin qolmen esepteýish qural jasalyp shyǵarylǵan. Logarıfmdik  cyzǵyshtyń jumys isteý prınsıpi sandardy kóbeıtý men bólý olardyń logarıfmderiniń cáıkesinshe azaıtylýy men qosylýyna almastyrýǵa negizdelgen.

1642 jyly Blez Paskal sýmmalaýshy mashınany jasap shyǵardy, al osyndaı 50 mashınalardan turatyn toptama oı eńbegin  avtomattandyrý múmkindigin kórsetti. Paskal mashınasy esepteý tehnıkalarynyń  mehanı-kalyq damý etaptarynyń bastamasy dep esepteý qabyldanǵan.

Nemis matematıgy Gotfrıd Vılgelm Leıbnıs 1673  j. qosý, azaıtý, kóbeıtý, bólýdi ǵana emes condaı-aq kvadrat túbirden shyǵarýdy da  oryndaıtyn tórt áreketti mashına qurastyrdy. Onda G.V.Leıbnıs alǵashqy ret úırenshikti ondyq canaý júıesin emec ekilik (0 men 1) sanaý  júıesin qoldandy.

XVIII ǵ. arıfmometr jasap shyǵarylǵan; keıbir jetildirýlermen bul mashınalar XX ǵ. ortasyna deıin qoldanǵan. Fransýz toqymashysy jáne  mehanıgy Jozef Jakkar 1802  j. óndiriletin matanyń ústinen ártúrli órnekterdi anyqtaıtyn sańylaýlary ártúrli ornalasqan tesikti  kartochkalardy qoldanyp toqyma bildeginiń alǵashqy nusqasyn jasap shyǵardy. Bildekti oǵan perfokarttan berilgen aqparatpen basqarý degen J. Jakkardyń ıdeıasyn esepteýish qurylǵylardy baǵdarlamalaý tarıhyndaǵy alǵashqy kezeńderiniń biri dep esepteýge bolady.

Aǵylshyn matematıgy Charlz Bebbıdj 1820-1822 jj. ekinshi retti kópmúshelerdiń mánderiniń kestelerin esepteı alatyn mashına  qurastyrdy, 1833 j. ýnıversaldy sandyq esepteýish mashınany – EEM prototıpiniń jobasyn jasap shyǵardy. Ol ózine jadyn, sandardan turatyn uıashyqtardy, jáne mashınaǵa perfokarttan nusqaýlyqtardy qosýǵa múmkindik beretin jáne tetikter men tegershikterden turatyn arıfmetıkalyq qurylǵyny qosty. Sol sebepti Ch. Bebbıdjdi jıi kompúterdiń ákesi dep ataıdy.

1854  j. aǵylshyn matematıgy Djordj Býl «Logıka men yqtımal-dylyqtar matematıkalyq teorıalary negizdeletin oılaý  zańdylyqtarynzertteý» atty tek eki múmkin bolatyn jaǵdaılardy: «Aqıqat» nemese «Jalǵan» (1 nemese 0) jaǵdaılaryn qoldanatyn logıkanyń operasıalary men zańdylyqtary júıesin sıpattaǵan eńbegin jaryqqa shyǵardy.

EEM birinshi býyndary. Aqparattyq tehnologıalar salasyndaǵy negizgi  betburys logıkalyq, este saqtaýshy jáne basqa qurylǵylar elektrondy aspaptarda júzege asyrylatyn alǵashqy analogty jáne sandyq EEM paıda bolysymen Ekinshi dúnıejúzilik soǵystan keıin bastaldy. Osy ýaqyttan bastap EEM-niń fýnksıonaldy múmkindikterine, ónimdiligine, jadyna, senimdiligine, gabarıtty ólshemderine, massasyna jáne tutynatyn qýatyna negizgi áser etken elektronıka men mıkroelektronıkanyń damýymen tikeleı baılanysqan elektrondy  esepteýish mashınalarynyń býyndaryn sanaý júzege asyrylady.

Birinshi býyndy esepteý mashınalarynda negizgi elementter elektro-vakýýmdy qurylǵylar: elektrondy lampalar men elektrondy-sáýleli tútkiksheler bolyp tabylady.

1946 j. AQSH-ta «Enıak» (ENIAC) alǵashqy elektrondy esepteý mashınasy qurastyrylǵan. Mashınada 18 myń elektrondy lampalar qoldanylǵan; onyń massasy 30 tonnany, tutynatyn qýaty 160 kVt qurady; ol 170 m² aýdandy aldy. ENIAC ekilik sanaý júıesinde jumys  isteıtin, sekýndyna 5 myńǵa jýyq qosý operasıalaryn jáne 300 kóbeıtý operasıalaryn oryndaıtyn, onyń jady bar bolǵany 20 sózdi qurady.

Saqtaıtyn baǵdarlamaly alǵashqy EEM 1949 j. Kembrıdjde profesor M. Ýılks basshylyǵymen jınalǵan EDSAK aǵylshyn mashınasy boldy.

Esepteýish mashınalarynyń alǵashqy nusqalaryn jetildirý 1951 j. komersıalyq qoldanysqa arnalǵan UNIVAC (AQSH) EEM-yn jasaýǵa  alyp keldi. Bul EEM sandyqpen qatar tańbalyq aqparatty da óńdeı alatyn. UNIVAC mashınasy alǵashqy toptamalyq shyǵarylatyn EEM  boldy, onyń ártúrli modelderi erkin satýǵa arnalǵan.

EEM ekinshi býyny. Bul býyn óziniń bastaýyn 1956  j. AQSH Masachýsetstik tehnologıalyq ýnıversıtetinde shalaótkizgishti elementterdiń  –  tranzıstorlardyń negizindegi alǵashqy kompúterlerdi jasaýdan alady. Tranzıstor negizindegi toptamalyq EEM 1958 j. bastap shyǵarylady. Osy ýaqytqa deıin joǵary jyldamdyqty prınter, magnıtti lenta men magnıtti dıskterdegi aqparat tasýshylar jobalanǵan. Áskerı maqsattaǵy borttyq EEM jasaý múmkindigi paıda boldy.

1958 j. ControlData amerıkalyq kompúter kompanıasymen dúnıejúzi boıynsha ǵylymı zertteýlerge arnalǵan alǵashqy CDC1604  tranzıstorly kompúteri jasaldy, al eki jyldan soń ol toptamalyq óndiriste meńgerildi. Ekinshi býynnyń EEM logıkalyq sulbalary  dıskretti shala ótkizgishti aspaptarda (dıodtar, tranzıstorlar) jáne magnıtti elementterde (ferrıtti bilikterde) qurastyrylǵan.

Qurylymdy-tehnologıalyq negiz retinde alǵashqy ret baspa montajymen platalar keńinen qoldanyla bastady. Elektrondy sulbalar  jumysynyń taktilik jıilikteri júzdegen kılogerske deıin ósti. Baǵdarlamalardy jasaý kezinde assamblerden basqa «Algol» jáne  «Fortran» sıaqty joǵarǵy deńgeıli baǵdarlamalaý tilderi qoldanyla bastady. Bul kezeńde baǵdarlamalaýshy mamandyǵynyń qajettiligi týyndady.

EEM úshinshi býyny. Úshinshi býyndy EEM-di jobalaý 1962 j. ıntegrasıanyń shaǵyn sodan soń orta deńgeıimen kremnııli ıntegraldy sulbalaryn shyǵarýdan bastalǵan. Prınsıpıaldy jańa elementtik bazany jasaýda jańa baǵyt – mıkroelektronıka paıda boldy;  ıntegraldy mıkrosulbalar óndirisine mamandandyrylǵan Intel (Integrated Electronics Technologies Incorporated) korporasıasynyń negizi qalandy.

1964 j. IBM (International Business Machines) kompanıasy ónimdiligi ártúrli, biraq ortaq arhıtektýramen jáne tolyq baǵdarlamalyq  sáıkestikpen IBM-360 EEM toptamalyq semeıstvosyn shyǵardy, olar sonshalyqty suranysqa ıe bolǵanynan kompúterlerdiń kelesi  býyndarynyń apparatty-baǵdarlamalyq úılesý prınsıpterin ýnıfıkasıalaý, standartızasıalaý jáne júzege asyrý úshin negizge aınaldy.

1965 j. DEC fırmasynyń — orta jáne shaǵyn kompanıalar úshin baǵasy jaǵynan qoljetimdi PDP-8 alǵashqy toptamalyq mını-EEM  shyǵarylymy bastaldy.

EEM tórtinshi býyny. Tórtinshi býyndy EEM paıda bolýy mıkroelektronıkanyń qarqyndy damýymen jáne sapaly jańa fýnksıonaldy  qurylǵylardy – úlken (ÚIS) jáne asa úlken (AÚIS) ıntegraldy sulbalar negizindegi mıkroprosesorlardy jasaýmen baılanysty.

She1 4004 alǵashqy 4-razrádty mıkroprosesory 1971 j. sońynda 1Me1 korporasıasymen jasalǵan. 1972 j. 8-razrádty 8008 mıkrosulbasy usynylǵan. Integraldy mıkrosulbadaǵy elementter sany ár bir jarym jyl saıyn eki ese kóbeıip otyrý kerek dep boljanǵan belgili Mýr  zańyn dáleldeı otyryp, 1974 j. 8080 mıkroprosesory, sodan soń 8086, 80286, 80386, 80486 jáne AÚIS-da Pentium semeıstvosynyń  zamanaýı prosesory jasalǵan.

Fýnksıonaldy arnalymdylyǵyna jáne ónimdiligine súıensek birneshe jylǵa turaqtalǵan, qazirgi kezde eskirip bara jatqan (mysaly, «mını-EEM» termıny joǵaldy) EEM klassıfıkasıasy (sýper EEM, úlken EEM, mını-EEM jáne mıkroEEM) paıda boldy.

EEM besinshi býyny. Besinshi býyndy EEM-ǵa aqparatty óńdeýden tabıǵı tilderdi qoldanýmen kásibı bilimderdi nysandandyrylǵan  óńdeýge ótýdi qamtamasyz etetin jasandy ıntellektpen oqytylatyn júıeler jatady. Qolmen engizý, sóıleý jáne keskindi taný máselelerin sheshý úshin 1990-shy jyldardan bastap bıologıalyq neıron modelin jáne onyń negizindegi jasandy neırondy jelini qoldana bastady.

Neıron, shyn mánisinde, kiris sıgnaldardyń sýmmasyn neıronnyń óziniń jaǵdaıyna baılanysty fýnksıa mánine túrlendiretin olardyń  qarapaıym sýmmatory bolyp tabylady.

Ár neıron birneshe kirister men bir shyǵysqa ıe bolýy múmkin. Neırondy jeli bir neırondardyń shyǵysynyń basqalarynyń kiristerimen  qosylýynan paıda bolady. Neırondy jeli sandyq kúrdeli sulbaǵa ekvıvalentti, demek ol neırokompúterdiń negizi bola alady. Belgili bir máseleni sheshý úshin jelini baǵdarlamalaý sáıkesinshe neırondar arasyndaǵy baılanysty ózgerte otyryp jeli qurylymyn ózgertetin onyń  oqytylýyna negizdeledi.

Mundaı EEM-dy jasaý múmkindigi nanotehnologıadaǵy jetistikterdi qoldanýmen, múmkin basqa fızıkalyq prınsıpter negizinde sapaly jańa komponentterdi jasaýmen tyǵyz baılanysty.

---