InfoHub Logo

Tarıhymyzda "Qasym hannyń qasqa joly", "Esim hannyń eski joly", Táýke hannyń "Jeti Jarǵysy" atty qazaqtyń ádet-ǵuryp zańdarynyń jınaǵy bolǵany ámbege aıan. Alaıda, osy kúnge deıin bul zańdardyń túbi, mazmuny men qamtıtyn máseleleri ǵylymda múldem belgisiz bolyp kelgen. Eshkim, eshýaqytta bul máseleni arnaıy zerttemegen. Sonymen birge qazaq qoǵamynyń quqyqtyq mádenıetiniń deńgeıin sıpattaýda mańyzy zor.

Kópten beri izdenis, zertteýler júrgizý nátıjesinde qazaq halqynyń ádet-ǵuryp ereje-zań normalary jaıly birkelki tujyrymdarǵa jararlyq maǵlumattar jınaldy. Solardyń biri XX ǵasyrdyń basynda ómir súrgen, búkil Orta júzge aty áıgili Sakqulaq bıdiń koljazba jınaǵy. Taǵy basqa da jınalǵan derekterge súıene otyryp, ony balasy Eraly óz túsinikterimen kezinde bizge tapsyrǵan.

Esim han qazaqtarǵa 1598—1628 jyldary han bolǵan. Ol ózinen burynǵy Orys han, Qasym han jasaǵan ádet-ǵuryp zań normalaryn qaıta qarap, óz dáýirine ylaıyqty etip túzegen. Óziniń mazmunyna qaraı qun daýy, jer daýy, jesir daýy, mal daýy sekildi kúrdeli taraýlardan quralady.

Ejelden-aq qazaq qoǵamyndaǵy kúrdeli daýlardyń biri – kisi ólimi. Kisi ólimi úshin qun alynǵan. Esim han shyǵarǵan arnaıy zań boıynsha ólgen kisige óltirýshi jaq qun tóleýge mindetti. "Er adamnyń qunyna júz jylqy, alty jaqsy (6 túıe)" kesilgen. Ol barlyq erkek úshin baı, kedeı, jas, kári demeı bárine birdeı sol dáýirde bul alynǵan negizgi qun ólsheýinen artyq qunnyń mynadaı túri bolǵan:

1.   Óner quny. Oǵan júlde alǵan ataqty adamnyń quny jatady. Júlde alǵan dep, jurtqa belgili aqyndar men topqa túsip báıge alǵan balýandar esepteledi, olardyń quny úshin eki kisiniń quny (200 jylky, 12 túıe) kesilýi kerek.

2.   Súıek quny. Oǵan ólgen kisiniń súıegi úshin tólenetin qun jatady. Mysaly ólgen adamnyń súıegi týǵan-týysqanynyń qolyna túspeı, joq bolyp ketse, ol úshin eki adamnyń qunyn tóleýleri kerek.

Bul eki túrli qundy, ústeme qun dep ataǵan. Kisi ólimine qun tóleý jaıly joǵaryda aıtqan oıymyzdy bizge kelip jetken "Esim hannyń kókalasy bir-aq besti" degen qaǵıda tolyq dálel bola alady. Ury urlap ketken Esim hannyń kókala deıtin aty qansha jaqsy, júırik jylqy bolǵanymen as pen toıǵa qosylyp báıge alǵan mal emes eken. Sondyqtan da urydan tóleý alǵanda tóleýge bir-aq besti kesipti. Biz munan jurt kózine túsip, belgili bolý, bolmaýyna baılanystylyǵyn kóremiz.

Áıel adamnyń quny "Esim hannyń eski zańy" boıynsha qalyn maldyń shamasy boıynsha ólshengen. Ólgen áıeldiń tuqymynyń qyzyna alatyn qalyn maly qandaı bolsa, sondaı mal tóleýge tıisti, bolmasa qyz ornyna óltirýshi jak qalynsyz qyz berýi kerek. Budan bizge belgili bolǵany, erkek adamnyń qunynan aıyrma áıel adamnyn qunynyń ártúrli ekendigi. Bul qyz ákesiniń ál-aýqatyna qaraı, qalyń maldyń mólsherine baılanysty.

Daýdyń tekserilýi kisi óltirýshiniń aýlynda ótedi. Qylmys istegen adamdy — qandy qol, qun suraýǵa kelgen adamdardy daýger dep ataıdy. Daýǵa kelgen talapkerlerdi el bolyp kútip alyp, olarǵa shyqqan shyǵynǵa rýlastary túgel ortaq bolýy kerek. Daýda sóıleýge eki jaqtyń da belgilengen kisileri (sheshenderi) bolady. Olar tártip boıynsha kezekpen daýlaryn aıtyp, qaǵysady. Aqyrynda eki jaqtan bitimshi (bı) kisiler belgilenip, olar kelisimge kelip, sheshimderin aıtady.

Qazaq qoǵamyndaǵy ekinshi bir úlken daý - jesir daýy. Jesir degen sóz áıel jynysynyń ersiz bos otyrǵan jigine tán ataý. Demek, qalyń berip atastyryp qoıǵan, biraq uzatylmaǵan qyz atastyrylǵan eri ólse, onda qalyń mal tólegen eldiń jesiri bolyp esepteledi, sondaı-aq eri ólgen áıel de barǵan eliniń jesiri bolady. "Erden ketse de elden ketpeıdi" degen qaǵıdany berik tutynýy, áıel tek eriniń ǵana emes, búkil rýynyń qaramaǵynda bolǵanyn aıǵaqtaıdy. Degenmen, Esim hannyń zańy boıynsha jesirge sol rýdan adam tańdaýyna ruhsat etiledi. "Eger tańdaǵan adamy bas tartsa, onda áıeldiń basy bosap, qalyń maly qaıtarylady".

Qazaq qoǵamynda mal-múlik daýy da erekshe oryn alǵan. Qazaq úshin baılyq - mal. Maldyń eti, súti - tamaqta, júni, terisi - kıim, mal qazaqqa kóshse-kóligi, minse júırigi, ıaǵnı malsyz tirlik joq. Sondyqtan da eski patrıarhaldyq-feodaldyq qazaq qoǵamynda qaı kóshpendiniń bolmasyn armanynyń asqarlarynyń biri - mal.

Ári qazaqtar osyndaı baılyqtaryn (mal-múlik) qatań kúzet qoımastan nemese qulyp salmastan ashyq qaldyrýlary sebepti urlyq isteýshiler sonaý Shyńǵys hannyń "Jasa" zańynan bastap-aq qatań jazalanyp otyrǵan. Esim han da urylarǵa aıaýshylyqpen qaramaǵany haq.
Urlanǵan aıaqty mal úshin urydan ol maldyń kózi qaıtarylady, kózi joq bolyp ketse onyń ornyna turarlyq tóleýi alynady, onyń ústine: bir qara urlaǵannyń aıybyna "aýyzdyqsyz at, astarsyz shapan", on qaraǵa deıin-qosymsha "at-ton" kesilgen.

On qaradan joǵary urlaǵan urydan - "moınyna qosaq, artyna tirkeý" deıtin eki qara aıyp alynady. Orta júz Momyn degen atanyn júz jylqysyn Naımannyń Ebeı, Sebeı degen urylary alady. Mal ıeleri artynan qýyp barsa Naımannyń Kóksholaq degen bıi eshkimdi aıaǵyna otyrǵyzbaıdy, malyn qaıyrmaıdy. Sonda qýǵynshylarǵa ilesip barǵan 12 jasar Dosbol:

Qysyrynda bermeseń,
Býazynda berersiń.
Aryǵynda bermeseń,
Semizinde berersiń.
Óz aldynda bermeseń,

Ónerimdi kórersiń"- dep tepsinip turyp ketedi. Sonda Kóksholaq: myna bala túbi qutqarmas, moınyna qosaq, quıryǵyna tirkeý qosyp qutyla kórińder — depti. Osyndaǵy bılik sheshim Esim han zańymen aıtylǵany aıdan anyq.

Esim han zamany-sheteldiktermen kúreste kóbine jeńisti, sátti bolyp otyrǵanmen de asa tynymsyz, eldiń tynyshyn ketirgen aýyr zaman edi. Osyndaı qıly da qıyn zamanda sáıgúlik tulpar, qasa júırik jylqy er jigittiń jan serigi, eń jaqyn dosy ispetti bolǵan. Buny barlyq batyrlar jyrlarynan mysalǵa alýǵa bolady. "Esim hannyń eski jolynda" júlde men báıge alyp júrgen jurt kózine túsken júıriktiń kesimdi quny alyp júrgen báıgesiniń jáne joryqta keltirgen paıdasynyń túrine qaraı ólshep-sheshken. Árıne jylqy malynyń júırigin munsha qasterleý Shyńǵys hannyń "Jasa" zańynda bar.

Esim hannyń zańynda "Mal-dúnıe urlaǵan urylardyń urlyq ústinde qolǵa túskenderine: kıimin tonap, keligin aýdaryp alǵan, qorlyqpen baılap, sabap bergen aqiret-azalary joqtalmaıdy. Egerde urynyń denesiniń bir jerine kemistik keltirilse, kózi shyqsa, qoly synsa, qulaǵy kesilse, saqaly julynsa t.b. ol kezde zábir berýshi jaǵy uryǵa tıisti aıybyn tartatyn bolady" —delingen.
Esim hannyń shyǵarǵan zańynda jer-sý, jaılaý-qystaý, kóshý-qoný qonystary týraly bolyp turatyn kúrdeli daý-janjaldardy sheshýge belgilengen zańnyń jol-jobalary bar. Jer-sý, jaıylym, ata-qonys mekenine ıelik etý úshin talapkerge qoıylatyn salt-sana zańdarynyń túrli shartty suraqtary men qajetti belgileri kórsetilgen. Olar: talapkerdiń ata-anasynyń salynǵan qabiri, qoıylǵan qulpy tasy, qazylǵan aryq, egilgen eginniń atyz japtary, qurylǵan shyǵyrdyń oryny, orylǵan qyrmannyń izi, soǵylǵan bógettiń qaldyǵy, qazylǵan qudyqtyń oryny, maldyń qysqy kóńi, qoıdyń kúzgi túnegi, turǵyzylǵan qaraqshy, úıilgen omaqa belgi, tigilgen aǵash, egilgen baqsha, salynǵan tam, soǵylǵan azbar qora, salynǵan shegen, qazylǵan oshaqtyn oryny t.b.

Esim han dáýirinen buryn-aq qazaqtardyń qys qystaýy, qalalary bolyp, eginshilikpen aınalyskanyn arhıv, qazba derekter tolyq dáleldeıdi. Jıembet jyraýdyn Esim hanǵa:

"...Kalmaqtyń Bórihany kelgende,
Qalanyń qasy búlgende,
Handar qalaǵa qalǵan,
Sultandar sýǵa salǵan,
Qaz moıyndy hanysha
Qalada turyp jylaǵan.
Tal sharbaqqa mal saqtap,
Tas qalaǵa jan saqipap... " — dep tolǵaǵany osy oıymyzdy dáleldeıdi.

Joǵarydaǵy atalǵan belgi-muralardyń qaısy biri bolsa da talapkerdiń ákesiniń, bolmasa babasynyń, ıakı týysqan-týǵanynyń bireýiniń eńbegimen istelip, bir kezderde onyn qonystanyp mekendegeni anyqtalsa, ol jerdi daýlap talap etýshi keıingi ıelenýshiden sózsiz qaıtaryp alady. Ol jerden sońǵy mekendeýshiniń alyp kete almaıtyn ǵımarat, qora-jaı, baý-baqsha satynǵan kúrdeli jaılarynyń turarlyq baǵasy beıtarap úsh kisiniń kesimi boıynsha isteýilige tólengen.

Eger de jerdi qaıtaryp alǵan ıesiniń daýlaǵan kezinen keıingi ýaqyttarda salynǵan jaılar, tigilgen aǵashtar, egilgen baý-baqshalar bolsa, onda daýly jerdiń shataǵy basylmaı turǵanyn bile tura ádeıi istelgen nárse dep tabylyp, jaýapkerdiń ol eńbegine eshnárse tólenbeıdi.
Esim han zanynda muragerlik, mırasqorlyq mal mólsheri anyq aıtylǵan. Mırasqorlyqqa bólinetin mal-múlikterdiń bóliný mólsheri: týǵan uldaryna - eki eseden, týǵan qyzdaryna, — balasyz áıelderine - bir eseden, ógeı balalaryna - jarty eseden, esiginde enshiles bolyp júrgen quly ıakı kúńi bolsa — shırek eseden sybaǵa tıisti.

"Esim hannyń eski jolyndaǵy" qyzǵa tólenetin qalyń maldyń kesimdi mólsheri bes túrli bolǵan. Olar:

1.   "Júz qyryqtyń qalyńy" — júz qoı, qyryq qara degen kesim baılar men bılerdiń qyzynyń qalyńy.

2.   "Júz jıyrmanyń qalyńy" — júz qoı, jıyrma qara degen kesim odan keıingi ortasha qyzynyń qalyńy.

3.   "Qyryq jetiniń qalyńy" - jeti qara, kyryq qoı degen kesim (baılardyń, bılerdiń "qatyn ústine" alatyn kedeılerdiń qyzdaryna tólenetin qalyńy).

4.   "On eki qara" — "dóńgelek qalyń" (qatyny ólgenderdiń kedeıdiń qyzyn aıttyrǵanda tóleıtin qalyńy).

5.   "Segiz qara" (jarly-kedeılerdiń bir-birimen quda bolyp qyzyn aıttyrǵanda tóleıtin qalyńy).

Áıel quny da osy kesimge oraı sheshilip otyrǵan.

Zımanov S.,  Óserov N.

---