InfoHub Logo

I

Jaz ortasynyń jaryq túni. Mańdaıǵa taman kóterilip, kelgen aı muńly sáýlesin máńgilik sabyrmen taratyp tur. Teńgedeı bulty joq taza aspanda talasyp jymyńdaǵan qyzǵylt, jasyl, sarǵysh tústi juldyzdar tuńǵıyq aspannyń elbirep qaraǵan ot kózderindeı. Tún aspany sansyz juldyzdaı kózderimen sezimdi kóńilge ym qaqqandaı bolady. Juldyzdy aspanǵa. anda-sanda aıtylatyn jer jyryn, tirshilik ertegisin tyńdaǵysy keledi.

Qońyr.sezimdi sulý aspan ásirese Qarajaldyń toǵaıly ózeginen áńgime kútip, telmirip tóngendeı. Qarajal jaılaýdaǵy eldiń bir jaqsy qonysy bolatyn. Arasynan bir sozylyp, bir ıirilip aqqan toǵaıly ózen jaryp ótedi. Ózen jaǵasy kóp aýyldyń jylda kelip qonatyn qonysy edi.

Ózen tún tynyshtyǵynyń ortasynda qońyr salqyn lebine oranyp, tús kórgendeı qalǵıdy.

Bir mezgilde ólkeniń orta kezindegi bir tumsyq tastan asyp, tómen qaraı quldılap kele jatqan eki atty kórindi.

Bular qatar kele jatsa da, aralarynda aldandyrǵan áńgime joq. Aıańshyl attyń ekpini men tún raqatyna boısunyp kele jatqandaı. Bunyń biri — aıańshyl aqjal shabdarǵa mingen jas bozbala, ekinshisi — shoqsha saqaly bar, qylań mingen joldasy. Eki jigit te jeńil kıingen, aqjaldaǵy jigit aq kóılekti, qara. jeletkeli bolý kepek. Qara ala bolǵan.omyraýy kórinedi. Syrtynda qara barqyttan jaǵa salǵan juqa sur shapany bar. Ekeýi de juqa shapandaryn jelbegeı salypty Ózek boıyndaǵy jaqyn aýyldy betine alyp kele jatqandaı. Bular pysqyryp qalǵan attaryn shaýjaılap, tizginin julqa tartyp, basyn tómen salǵyzbaıdy. Tasty jermen júrmeı, shalǵyndy jerdi bastyryp, tyqyryn bildirgisi kelmegendeı bolyp, saqtyq etedi. Semizdikpen erikken jaraý attary tún salqyny men tynyshtyǵyna qyzǵandaı. Bastaryn shulǵyp, qamshy saldyrmaı yǵysady. Taqymnan shyqqandaı bolyp jeligip aıańdaıdy. Bular joǵary aýyldan shyǵyp tómende ózek boıyndaǵy Jaqyp aýylyn bettep kele jatqan bozbalalar edi.

Shabdar mingen jigit jartasty bıiktiń kóleńkesinen shyǵyp, aıdyń qyzyqtyrǵan jaryǵyn kórgende, tymaǵyn bir qulaǵynan basyp, tómen sypyryp alyp, aıǵa qarap keýdesin toltyryp, kúrsinip-kúrsinip aldy. Jaryq aıdyń sáýlesi betine túskende, erekshe aǵaryp júdegen sulý jigittiń pishini anyq kórindi. Uzyn qara shashy tymaqty sypyryp alǵanda, salaqtyqtan shyqqan jarastyqpen mańdaıyna buıralanyp túsip tur. Piste muryn tolyq betti aq jigit aı sáýlesiniń astynda ári oqyǵan, ári sulý júzimen shynymen-aq ystyq sezim izdegen taýly dalanyń ózinshe bir geroıy sıaqty edi. Jol boıynda bul jigit ne kúrsinip, ne birer aýyz sóz sóılegende, óńi surlanyp etine tońazyǵan diril kirgendeı bolatyn.

Bul orta dárejeli oqý bitirip, bıyl jaz elge kelgen Qabysh degen jigit edi. Qasyndaǵy jigit — Qabysh elde júrgende udaıy qasynda júretin pysyq joldasy Jumataı.

Qabysh — Moıyldy bolysyndaǵy táýir oqyǵan jigitterdiń biri bolatyn. Bul el mańaıdaǵy ózge bolystardyń ishinde kózi qaraqty azamattary — oqyǵandary kóp, «basty» deıtin eldiń biri edi. Oqyǵandardyń ishinde Qabysh kózge tolymdy, kórnekti dep sanalatyn. Bıylǵy jyly elge shyǵýda Qabyshtyń ishine jıǵan bir syry bar-dy.

Aı astynda qalqyǵan ózektiń ishimen aıańshyl attyń ekpinine boı berip kele jatqanda, Qabyshtyń denesi sergigendeı bolsa da, kóńilde jatqan senimsizdik, kúptilik te bar.

Jas jigit alystaǵy qalada júrgende Jámeshtiń uzyn boıly jińishke denesi men sulý qara kózdi qyzyl júzi esinen ketken emes. Kishkene kúnnen balalyq uıasynan alyp shyqqandaı ertegili qıaly osy pishinge birjolata jabysyp óskendeı. Sol názik sulý pishin kóp jyldyq armany, jasyryn muńy edi.

Ásirese qalada alysta júrgende, sulý qyzdyń júzi saǵymdana tartatyn. Alystan kóksegen sezimi qar ústine qan tamǵandaı býsanǵan ystyq sezim edi. Bul kúıdiń erekshe kúshti bolatyn sebebi — Qabysh kóp jyldaı hat jazyp, jaýap ala almaı, armanmen júrgen. Byltyrǵy ótken kúzde de Qabysh qýanyshpen qaıtqan joq edi. Biraq tórt-bes jyldan bergi kóp hat, kóp sózine bir-eki aýyz jyly jaýapty sonda ǵana alǵan-dy. Bir jyldyq uzaq saparǵa bara jatqanda talyp jyǵylǵan kóńilge eki aýyz sóz dym álsiz súıeý bolatynyn Qabysh bilip edi. Biraq Jámeshten sodan basqa jaýap bolmaǵan. Ol jaýapty da «kórermiz kúnilgeri» dep, Jumataıǵa aýyzsha ǵana aıtqan. Hat jaza bilse de, sol azǵana sózdi aıtyp hat jazýdy Jámesh óziniń beriktigine qıǵash istep qalatyndaı bolyp, qaǵazben aıtpaǵan. Bul da Qabyshqa istegen qattylyqtyń bir belgisi-tin. Biraq alǵashqy óz atyna arnalǵan jaýapty estigende tirshiliginiń maǵynasyn sol kúni tapqandaı bolyp edi Sodan keıin arada bir qys ótti. Jámesh buryn jastyqpen óziniń daýsyz baqytyna sengendikpen pań bolyp tákappar bolyp, mańyna úmit qylǵan bozbalany darytpaı kelse de, endi munyń aldynǵy ómirin oılaıtyn mezgil jetip edi. Jumataı da, Qabysh ta kún ilgeri ótken saıyn, Jámeshke oı túser, shyrǵaǵa keler dep úmit qylatyn.

Jámeshke bıylǵy ótken qysta oı túsýin tústi. Biraq bunyń keleshek ómirden ózine tańdap alǵan orny eshbir jan kútpegendeı jat jumys boldy. Jámeshtiń búgingi háli, burynǵyǵa qaraǵanda, kóp ózgergen. Bul kúnde onyń basy bos emes, ol qazir de kúıeýi kelip jatqan qalyńdyq. Kúıeýi Moıyldynyń eń basty adamy, ári baı, ári erteden kele jatqan bir bolys eldiń jýany — Kenjehan. Bıylǵy jyldyń jazyna sheıin Qabysh Jámeshtiń basynda qandaı oı, ne túrli nıet baryn bilgen joq-ty. Jazǵyturym eline kelgen jerde «Jámeshti Kenjehan alatyn boldy» degende, ózin mazaq qylǵan sózdi estigendeı boldy. Basynda sene almady. Biraq Jámeshtiń Kenjehanǵa tıetini ras edi. Ras bolǵanda, eń aýyr jeri — jas qyz elýdegi shalǵa óz yqtıarymen tımekshi. Aǵa-jeńgesiniń narazylyǵyna qaramastan, dostyq oılaıtyn jaqyndaryna aqyldaspastan, úlken sheshesi men ákesi aıtqan sóz boıynsha Kenjehanǵa yrzalyǵyn ózi aıtqan, sonyń toqaly bolýǵa bekingen.

Kenjehan buryn da Jaqyp aýylynyń kúıeýi edi. Bunyń osydan bes jyl buryn alǵan toqaly — Qadısha osy Jaqyp qajynyń úlken qyzy bolatyn.

Bıylǵy jyl jazǵa salym Qadısha qaıtys bolǵanda, artynda bir erkek, bir áıel balasy qalǵan. Qadısha kózi tirisinde Kenjehannyń erke toqaly bolǵan. Jýan aýyldyń barlyq isin óz qolynan basqarǵan. Sondyqtan ólerinde kúıeýine de, tórkinine de bir tilek aıtypty. Tilegi: «Meniń tósegimdi bóten kisiniń basqanyna yrza emespin, artymda qalǵan jas balalar da bar. Men deıtin bolsa, meniń tórkinim Jámeshti meniń ornyma bersin, — degen. Apasynyń óler aldynda aıtyp ketken sálemi bul kúnge sheıin kúıeýge tıý áńgimesin anyqtap oılap almaı júrgen Jámeshke kenetten kelip edi. Biraq Jámesh bunyń sheshýin kópke sozǵan joq. Alǵash aýylyna Qadıshanyń óterde aıtqan sózimen Kenjehannyń surata jibergen kisisi kelgende, jas qyzdyń oqyp júrgen aǵasy Qasym: «Bul sózdi Jámeshke aıtýdyń qajeti joq, Jámesh úshin men jaýap beremin. Aldyńǵy Qadıshanyń obalyna qalǵandaryń da jeter. Kenjehan áýlıe bolsa da Jámesh ári qatyn ústine, ári shalǵa barmaıdy», — dep úı ishine urys salyp, bermeý jaǵyna ashyq shyǵyp edi. Biraq Jámeshtiń óziniń qulaǵyna tıip, óz jaıyn ózi oılaı bastaǵanda, Qasym aıtqandaı óreskeldiktiń eshbirin kórgen joq. Qasymnyń ara túsip, artyq sóz sóılep, Kenjehannyń basyn kemitken sóziniń bárine namystanyp kelip: «Men sol kisige yrzamyn», — degen baılaýyn bir-aq estirtken.

Sonymen aǵa-jeńge sıaqty jeńil-jelpilerdiń aıtqan sóziniń bári bos qalyp, Jámesh Kenjehannyń qalyńdyǵy dep sanalyp edi.

Qarajalǵa Jaqyp aýyly qonbaı turyp, qudalyq jolynda isteletin sharttyń bári oryndalyp bolǵan. Endi osy qonysta Jámeshti beremiz dep ata-anasy habar aıtqan soń, Kenjehan alyp qaıtqaly kelip jatqan.

Sol kúıeýi kelip; jatqan Jámeshti áli de burynǵysha súıip, burynǵysha saǵynyp qıal qylǵan Qabysh búgin bolymsyz bir úmitpen izdep kele jatyr.

Sońǵy ýaqytta Qabyshtyń kóńilinde qolyna túspeı alystap ketken sulýdy armanmen súıýmen birge, úlken namyspen jekkórý de bar edi. Bir kóńilde bir adamdy ári súıý, ári jekkórý únemi bola beretin kúı emes. Qabysh dál búgingi kúıge sheıin Jámeshtiń minezin túsine alǵan joq. Jámesh buryn qol jetpesteı alysta saǵymdanyp turǵan súıgeni bolsa, qazirde sheshýi qıyn, týysy jat, daǵdysy bólek bir aýyr jumbaq ta boldy.

Súıýi de burynǵy qalpynda kúshti. Jámesh ómir boıy usynsa — qol jetpesteı tákappar bıik bolyp turyp, sol tákappar salqyn kúıinde Qabyshtaı talaı jas jigitti armanda qylyp ketip barady. Qabyshta bir kórinip, uzap bara jatqan sulýǵa qadalyp, jabysyp qalǵan yqtıarsyzdyq bar. Sol hal kóńilin qara tastaı basqandaı. Buǵan qarsy shyǵarlyq túzý oıǵa bul aýyrlyq jeńgizbeıdi.

Jámesh Moıyldynyń ishindegi basqa qyzdyń bári neni oılap, neni arman qylatynyn kórip-bilip júrse de, solardyń úlgisin uqqysy kelmedi. Ol qyzdardyń báriniń armany — oqyǵan jigitke tıý. Jas bilimdi jigitterden súıikti jar tabý bolsa, sol úshin ata-ananyń batasyn buzyp, alǵaly júrgen kúıeýden, ıe bolyp otyrǵan mal-múlikten — barlyǵynan bezip qashyp jatca, sondaǵy izdegeni ylǵı taza kıinip, jaqsy atalyp júrgen ózderimen basy teń, jasy da qurby jigitter bolsa, Jámesh sonyń bárinen aıaǵyna bas uryp kelip turǵan ýaqytta qashady.

Bul yqtıarly, erkin, erke kúıinde otyryp, ózin-ózi qorlaǵandaı bolyp, shalǵa bergizedi. Qatyn ústine toqaldyqqa barady. Barlyq ómir, barlyq minezimen búgingi bar jastyń tilek-úmit, qıal degen taza nárseleriniń barlyǵyn mazaq etedi.

Nege Jámesh osyndaı boldy? Ne sebepti osyǵan kári Kenjehan Qabyshtan artyq kórinip, ystyq boldy?

Osy sıaqty túıinder Qabyshtyń qyzǵanyp, qumarlanyp súıgen kóńiline jýyrda sheshilmeıtin jumbaq bolǵan. Ol yza da boldy. Súıte júrip, jabysa arman etýden de boı tarta almaıdy.

Sol kúıimen júrgende, búgin tańerteń baıaǵy eski dalbasalyqpen Jaqyp aýlyna Jumataı barǵanda, qyzdyń jeńgesi Bıbish: «Búgin keshke aýyldyń syrtyndaǵy toǵaıdan tabylyńdar. Joldaryń bolar, bolmasa — ony ashyp aıta almaımyn, biraq sol arada bizdiń balany bir kórip qalýlaryńa bolady. Eń bolmasa, Qabyshty ońashada bir kórip, kóńiline bir qobaljý túsip ketsin, neǵylsa da kelip ketińder. Men toǵaı ishine el jatqan soń ertip baramyn», — degen. Búgingi túnde Qabyshtardy Jaqyp aýylyna qaraı ákele jatqan osy; sózder edi.

Ózektiń boıyn Jaqyp aýyly otyrǵan oń jaǵamen quldılap kele jatyp bir-eki qaltarysta qyz aýylynyń túndegi nobaıyn kórgende, Qabyshtyń kóńili erekshe qýanysh pen úlken kúdik aralasqandaı bolyp aýyrlap ketti. Qýanysh — bul kúnge sheıin bir aýyz jyly sózben betpe-bet kelip sóılespegen tákappar súıgenin kórý.

Kúdigi — áli de boıyn bermeı, túsin sýyqqa salyp, budan qashyp júrgen sulý qyz búgingi keshte buny birjolata túńiltip, shalyn maqtan etip, buǵan qyr kórsete me degen eski senimsizdik. Qalaı da bolsa, Jámesh jaryq aıly túnde, ońasha toǵaıdyń ishinde alǵashqy pet Qabyshpen kórisetin bolsa, sonyń ózi de jas jigittiń bul kúnge sheıin basynan atqarmaǵan raqaty bolmaq. Jámeshke ońashada jolyqpaq bolyp alǵashqy ret attanyp shyǵý — jas jigittiń óz ómirinde kóp jyldan beri qalmaı kele jatqan armany.

Jol boıynda bir úmit pen bir qaýip kezek jeńisip kele jatqandyqtan, bir mezgilde Jumataıǵa qarap: «Iapyr-aý, Jumataı-aý, biz osy shynymen-aq Jámeshke kelemiz be? Osy Bıbishtiń aldaǵan, mazaqtaǵan sózi emes pe? Meniń aqylyma keshegi sýyq Jámeshtiń osylaısha shuǵyl ózgerýi múmkin emes sıaqtanady. Men Jámeshti birjolata jat áıel qylyp qoıǵandaımyn. Sondyqtan búgingi minezi de baıaǵydaı jattyń biri sıaqty. Osy da baıaǵysha bir jubata salyp, bir oınaı salǵan sóz emes pe? Tún ishinde bizdi kórgisi kelgeni shyn ba? Myna turǵan aýyl áli kúnge burynǵysyndaı sýyq, burynǵysyndaı darytpaıtyn jat sıaqty. Meni birdeme etip kúdiksiz qylyp sendirshi!» — dedi.

Jumataıǵa Qabyshtyń qazirgi kúıi uǵymsyz emes edi. Qabysh pen Jámeshtiń arasyndaǵy syrdyń bári túgelimen Jumataıdyń kóz aldynda bastan-aıaq belgili bolyp ótip kele jatqandyqtan, ol joldasynyń oıynda qandaı tolqyn bolsa da — biletin. Onyń ústine Jumataı el jastarynyń arasynda kóp júrip, minez-kúıine jetik bolǵan jyryndy, sezimdi jigit bolatyn. Sondyqtan Qabyshtyń sózine murtynan kúlip jymıyp: «Jámesh búginge deıin sandalyp adasýdan aıyqqan joq. Seni tańdamaı, Kenjehandy alyp sandyraǵany ras bolsa, búgin bizge keletini de ras. Men bilgen qyz bolsa, bul búgin pushpaǵynan ilinedi. Jalǵyz-aq buryn kórispegendigińdi qylyp tómenshikteme. Neǵurlym asqaqtap, basa qımyldashy!. Eń bolmasa, búgin osyny bir ókindirip ketemiz. Sodan keıin oq tıgen kıikteı jaraly bop kete barsyn. Bul áli kúnge jastyq qyzyǵy degendi kórgen joq. Óziniń teńi bolǵan jas jigitpen súıisý degenniń qanshalyq qyzyq raqaty baryn bilmeıdi. Daq búgin ońashada, tún ishinde seni kórgen soń, qyz ekinshi kúıge túsedi. Osy sózimdi umytpa», — dedi. Qabyshty bul sóz kóterip, sergitkendeı bolyp:

— Qoıshy-eı! Osylaı bolýǵa ábden qısyndy. Osynyń tipti ras! — dedi.

Jumataı óz bilimine sengen maman pishinmen:

— Meniń tańerteńgi Bıbish sózin estigen jerde oılaǵanym osy. Qazir kórersiń, osy sózim ras bolady. Áýeli deseń, sol qyz osy kúnde seni kórgeli asyǵyp otyr. Endi áńgimeni qoıyp, osy arada atty qaıda tastap, qaı jerden tosatynymyzdy boljap alaıyq, — dedi.

Bul sózdiń tusynda jigitter ózenniń sol jaǵyna shyǵyp, aýylǵa kórinbeıtin bolyp jińishke toǵaıdyń tasasymen kele jatyr edi.

Jumataıdyń sońǵy sózinen soń ekeýi de toqtap, aǵashtyń qara kóleńkesine attarymen jasyrynyp alyp, seldir toǵaıdyń arasynan aýylǵa qarap turyp, jerdi boljady.

Tún áýelgisindeı typ-tynysh. Jumataıdyń dáleldi sózderi burynǵy senimsizdik jeńgen kóńilin azyraq ornyqtyrǵandaı bolsa da, qazirgi jymdaı qatqan sezim saǵaty, qumar jigittiń kóńilin qaıta lúpildetip soqqyzyp jiberdi. Jaryq aıǵa uzaq tynyshtyqpen tún tabynyp turǵanda, áli de qurmetpen súıgen sulýynyń júzine jas jigittiń qıaly da kináli sózder úshin keshirim surap, bas ıip tabysyp turǵandaı boldy.

Aýyldyń ıti úrmeıdi. Kúzetshiniń de dybysy joq. Qyzaryp ot ta kórinbeıdi. Eldiń uıyqtaǵany ras. Qabysh óz kóńiliniń baldyr kúıin ádeıi tereńdete sezinedi. Endigi haldi tirshilik ıesiniń barlyǵy da ádeıi tynys alyp, úndemeı sabyr qylyp kútkendeı. Qabyshtyń kóńiline eriksiz diril kirdi. Júregi lúpildep, býynynan súlder ketip, Jumataıdyń ne buıryǵyna bolsa da kóne bergendeı.

Jumataı joldasy sıaqtanyp úzdikken joq. Onyń aqyly eshnárseniń tutqyny bolǵan joq edi. Baıaǵydaı saý. Salqyn qyraǵy kúıinde. Ol aýyl jaqqa qadalyp tyńdap, atty qaı jerde tastap, ózderi qaı jerde otyratynyn oılap tur. Bular qazir aýyldyń qasynda. Baıdyń shetki aq úıleri toǵaıdyń arasynan qaraǵanda, jap-jaqyn bolyp kórinip tur. Budan ári atpen jaqyndaýǵa bolmaıdy.

Sol kúımen alǵashqy toqtaǵan oryndarynda biraz turǵanda Qabysh endi isteıtin istiń barlyq yqtıaryn senimdi joldasyna tapsyryp, ózi bir ǵana Jámeshtiń sulý júzin kóz aldyna ákelip, qara kózderine qıalmen telmirip qadalyp turǵanda, tizgini bosap ketken shabdar at tyǵylyp turǵan qara kóleńkeden shyǵyp, ilgeri júrip ketti. Qabysh esin jıyp tizginin jıǵansha aýylǵa kórinerlik alańǵa eriksiz shyǵyp qaldy. Túnniń jym-jyrttyǵyna erikken at sýlyǵyn saldyratyp shaınap, basyn tómen salyp jiberip jer tarpyp, qatty pysqyryp qaldy.

Qabysh julyp alǵandaı sergip ketip, tizginin julqyp tartyp qalyp, atyn bastan qamshynyń sabymen salyp qaldy. Bul alǵashqyǵa qosylǵan taǵy bir epsizdik edi. Erkelenip erikken semiz at basyna oqys qamshy tıgende mańyndaǵy aǵash pen er-turmanyn saldyratyp keıin qaraı ortqyp sekirip ketip, ishin tartyp osqyryp jiberdi. Osynyń bári birer-aq sekónttiń ishinde bolyp qalyp edi. Jumataı Qabyshtyń aty ilgeri júrýge aınalǵanda-aq joldasynyń olaqtyǵyna shydamsyzdanyp: «Óı, tart!.. Balamysyń, aýyldyń qasynda turǵamyz joq pa?»... — degenshe, aqjal at pysqyryp, osqyryp ta qoıdy. Jasqanyp sekirgende attyń salmaǵymen synǵan aǵashtyń sytyry da tún ortasynda úlken shýdaı bolyp estilip qaldy.

Dál osy sekónttiń artynan uıyqtap jatqan aýyldyń ıtteri shý etip úrip qoıa berdi. Itter aýylda úrgenimen qoımaı, bularǵa taman júgirip kele jatqandaı da boldy. It daýsymen kúzetshi de oıanyp, sarylǵan daǵdyly aıǵaımen jym-jyrt dúnıeni jańǵyryqtyryp aıtaq saldy. Itter burynǵydan da ekilenip, arsyldaı júgirip keledi.

Bul hal Qabyshty qatty sastyrdy. Endi aýyl oıanyp ketip, tysqa shyǵýshylar da bolýy múmkin. Dabyr basylyp, endi el uıqyǵa ketkenshe jazdyń qysqa tańy atyp qalýǵa da bolady.

Sony oılap, basynda Qabysh keıin ketip qala turýdy qajet kórgendeı bolyp edi, biraq munyń endigi qatesine Jumataı kónbeıtin boldy. Ol aqjal attyń shaýjaıynan ustap alyp, burynǵy qalyń qara kóleńkeniń ishinde Qabyshty jasyryp qoıyp: «Osy arada tapjylmaı turý kerek. Saspa, ıtter myna tasadan kórmeıdi. Ózenniń bul jaǵyna ótpeıdi. Qazir basylady. Biraq endigári saq bol!» — dep edi...

Qabysh úndemeı baǵyndy. It basynda shabalap úrse de, ózenniń jigitter turǵan jaǵyna júgirip shyqqan joq. Bulardyń tusyna kóp ıt kelgen de joq. Jalǵyz-aq ózgelerden uzap shyqqan Jaqyp aýylynyń qara ala tóbeti tustaryna taman kelip, jańa shyqqan dybysty izdep turǵandaı bolyp, jym-jyrt túndi tyńdap-tyńdap alyp úrip qoıady. Kúzetshiniń aıtaǵy basynda qatty úrikkendeı bolyp oqystan shyqsa da, azdan soń basylyp qaldy. Birer aıtaǵynyń aıaǵy ózine-ózi: «Eshteńe joq, jata ber!» — degen sıaqty bolyp, ıtterdi shyǵaryp salýmen ǵana basylyp qaldy.

Sarylyp, sozyp, ánge uqsatyp aıtqan aıtaǵy bir nárseniń baryn sezgen daýys sıaqty emes, kóbinshe «uıqy keldi-aý» degendeı.

Qazirde jalǵyz-aq qara ala tóbet tynyshtalyp bola alǵan joq. Baı aýylynyń qadirleıtin saq mań tóbeti «saq» degizgen ataq úshin emes, aýyl qotanǵa ıelik yntasymen úrgendeı bolady. Ózge tynyshtalsa da, kópke sheıin ol tynyshtalmaıdy. Ózgeden góri óz mindetiniń zoryraq ekenin ol sezgendeı. «Jaqyptyń maly túgil, adamy da meniń mindetimde. Jat oımen kelgenderge bizdiń aýylda ıen jatqan nárse joq», — demek bolǵandaı.

Qabyshqa qara tóbet Kenjehan men Jaqyptyń ádeıi jas jigitke Jámeshti jýytpasqa arnap qoıǵan ańdýshysy sıaqtandy. Barlyq osy aýyldaǵy Qabyshqa arnalǵan jattyq pen qarsy kóńil qajymaı úrip turǵan qara ala tóbettiń daýsynan aıqyn bilinip turǵandaı boldy. Sýyq pishindi ashýly tóbet Jámesh pen Qabyshtyń ortasyndaǵy bóget pen kederginiń bir jerge jıylǵan tiri pishini tárizdenedi. Bir ýaqyt shynymen osy tóbetten ótip Jámesh búgin kelse, ondaılyq óz basyna keletin qaterge názik denesimen shydap qalǵan sulýǵa Qabyshtyń aıtarlyq kinási qalmaıtyn da sıaqtanady. Bul jańaǵy bolǵan dyrdýdyń ústinde Qabysh kóńilinen jorytyp ótken úzik sezimder edi.

Azdan soń ıttiń úrgeni basylyp keıin qaıtqanda, Qabysh Jumataıǵa qarap: «Osy aýyldyń bar pishini baıaǵy qalpynda qol jetpeıtin bıikte turǵandaı. Maǵan sýyq, jat sıaqty. Búgingi kún bir jyly shyraı bolatyn shyǵar dep edim, myna qara ala tóbettiń úrgeni sol jatsynǵan qarsylyqtyń biri aıtyp ketken sıaqtanady. Qalaı oılaısyń?» — degende, Jumataı jańaǵy bolǵan dyrdýǵa tıtteı ózgermegen pishinmen turyp Qabyshtyń sózine kúlip: «Qorqaqsyń!» — dedi.

Azdan soń Qabyshtyń aty men óz atyn alyp, álgi turǵan qalyń qara kóleńkege tizginderin qańtaryp bastaryn myqtap baılap boldy da: sybdyrlaryn bildirmeske tyrysyp Qabyshty qolynan jetektep otyryp, toǵaıdyń tasasymen buǵyp júrip kelip, dál qyz ben jeńgesi jatatyn Qasymnyń otaýynyń tusyna keldi. Bir top aǵashtyń kóleńkesine myqtap bekinip, aýylǵa qadalyp qarap otyryp qaldy.

II

Jámeshtiń Kenjehanǵa óz yqtıarymen tımek bolǵany ras edi. Qadısha ólip, Kenjehan Jámeshti suratyp kisi jibergen kúnge sheıin jas qyz óziniń aldyńǵy kúni qalaı bolatynyn qadalyp oılaǵan joq-ty. Ony kishkentaı kúninen úı-ishiniń minezi bir erekshe qýatpen áser etip, bılep alǵan bolatyn.

Bul jaǵyna kelgende Jámeshke uqsaǵan qyz Moıyldy bolysynda joq edi. Jámesh barlyq dúnıe, barlyq keleshek tirshilikti, qyzyq pen qýanyshty óziniń úlken sheshesi Máken báıbisheniń uǵyndyrýy boıynsha túsinetin.

Jámeshti ájesi kishkentaı kúninen óz qolyna alyp, óz aqylymen tárbıelep ósirgen. Máken aýyl-aýdanǵa ámiri tolyq júretin aqyldy, erkek minezdi jýan báıbishe edi. Bul kisi áli kúnge deıin tuǵyrdan taıǵan joq.

Jámeshtiń es bile bastaǵan kúninen dál osy kúnge sheıin úlken báıbisheniń aldynda barlyq kelinderi ımenip, qarsy kelmeı, qurdaı jorǵalaıtyn. Jámeshtiń óz sheshesi ulǵaıyp, qyryqtyń ishine kirip, kekse tartyp qalsa da, áli kúnge jańa túsken kelinshekteı bop, enesiniń aldynda ımenip otyratyn. Bir jumysta enesiniń aqylynan shyǵyp, óz betimen ketip is qyla almaıtyn. Sol sıaqty Jámeshtiń ákesi Jaqyp ta aýyl-aýdannan el ortasynyń sózderine sheıin túgelimen sheshesine baıan etip, ózi istegen isterin de aıtyp, aqyl qosyp otyrýshy edi. Jaqyptyń úı-ishi men aýyly bolyp — túgel qadirlegendikten, bul aýylǵa kelip ketetin el kisisi de, atqaminer aqsaqal-qarasaqaly da Jaqypty joqtamaı, báıbishemen áńgimelesip, ózderi bilgen jaı-japsardyń barlyǵyn málimdep otyratyn. Máken báıbishe kimmen sóılesse de, qaı jaıdan sóz bolsa da ózi estigen sózdi synap, salmaqtap: ne unatyp, ne unatpaǵan pikirin ashyq aıtyp otyrýshy edi. Erte kúnnen bunyń aýyly jýan aýyl atanyp, erke báıbishe bolyp erlenip sóılep ádet qylǵandyqtan, Mákenniń asqaq tákappar sózderi kóp bolatyn. Burynǵy óz zamanynyń adamyn joqtap, búgingi «jaqsymyn» degen kisilerdi kóbinese mensinbeıdi.

Ejelden boıǵa sińgen ózimshildikpen bireýdiń ne minezin, ne istegen isin, ne basyn baǵalap sóılegende, báıbishe, óz aýyly men óz urpaǵynan shyqqandar bolmasa, jattyń eshbir jaqsy jerin kóre almaýshy edi.

Jámeshtiń kishkene kúninen Máken báıbisheniń aldynda óskende uǵynyp, baǵynyp, qabyldap alǵan úlgisiniń kópshiligi osy ájesiniń úıretindisi edi. Ekeýiniń ortasyndaǵy aıyrmasy — biri jańa ósip qalyptanyp kele jatqan jas, biri — qalyptanyp toqtap qalǵan kári. Sondyqtan sheshe minezinen alǵan úlgi Jámeshte ashyǵyraq kórinip, qatań bolyp bilinetin. Usaq minezde ájesinen juqqan daǵdy boıynsha bireýdi tómendete synaý, tákapparlyqpen boıyna teńgermeý, óziniń bıligine nyq kóńilmen sený Jámeshtiń minezinen kúnde bir kórinip otyrǵandaı bolatyn. Ásirese bir aýylǵa qydyryp baryp qaıtqanda, ájesine kórgen-bilgenin áńgime qylǵan ýaqytta, qonaq kútýge olaqtyq, úı ishiniń retsizdigi, kıim-salymnyń ne taza bolmaı, ne úlgisi nashar bolǵandyǵy — barlyǵy da Jámeshtiń aldymen sóıleıtin sózderi edi.

Báıbishe óz tustasyna qatań báıbisheler men aýyl ıesi bolǵan qatyndardyń olaqtyq, bilimsizdigin sóz qylsa, Jámesh jańa túsken kelinder men zamandas qyzdardyń kemshilikterin sondaı terýshi edi.

Osy ádetpen Jámesh ájesinen alǵan úlgi men sodan uǵynǵan sózinen basqa bótenniń eshbir úlgisine baǵynǵan joq. Bóten adamdardyń «anaý jaqsy, mynaý jaqsy» degen sóziniń eshbiri de kóńiline áser etip tyńdalǵan joq.

Sońǵy jyldarda Moıyldynyń ishine tarap kele jatqan bir jańalyq — jas qyzdyń kúıeý tańdap, jigittiń qatyn tastap, súıgen qyzdy alyp qashýy kóbeıgen edi. Osy sıaqty oqıǵalardy estigende, Máken basqalarǵa aıtýmen birge, ásirese Jámeshke kóp ósıet sóılep, qashatyn qyzdardy «buzylǵan qyz» dep «ata-anasynyń týysy kemdiginen» dep mineıtin.

Elge jaıylyp kele jatqan «jaman» salttyń sebepshisi kóbinshe osy eldegi jas «oqyǵandar» bolǵandyqtan, Jámeshtiń ájesi barlyq oqyǵan degenderdi turaqsyz, oısyz buzylǵan adamdar dep sóıleıtin. Sol kóptiń ishinde óziniń nemeresi, Jámeshtiń birge týǵan aǵasy Qasym da bar edi. Qasym oqyp, erjetip, minezdiń shet jaǵasyn kórsete bastaǵannan-aq, Máken qolyn siltep tyrjıyp: «Oqý túzetken bala kórgem joq. Áıteýir tiri bolsyn! Bu da osy eldegi jyn qýǵandardyń biri. Qumary da, tilegi de sol kórinedi. Ӏnta, beıilimen soǵan qaraı aýyp ketipti. Bizge joq bolyp, qolymyzdan shyǵyp ketken bala. Tek betinen jarylǵasyn! Jalǵyz-aq qalaı ketse de, óz basymen ketse eken, ózge balama osynyń jyny juqpasa eken dep tileımin», — deıtin. Jámeshti qasyna alyp otyryp, osy sózdi talaı aıtqan-dy. Kóp jastyń ishinde Qabysh ta talaı ret Mákenniń qatal synyna ilingen. Qabyshtyń óz basynan ázirshe kóptiń kózine kóringen úlken min tabylmasa da, nasharlaý aǵaıyn-aýdany men áke-sheshesiniń eski kemshilikterin keketip, kemitip sóılep pańdyqpen jırenip otyrýshy edi.

Ájesiniń qasynan uzap shyqpaǵan Jámesh úı-ishi men aýyl arasynda ózi estip uǵynyp júrgen sózderdiń bir ýaqyt qarsy jaǵyn estigen joq. Bir kúni bir kisiniń aýzynan ájeń teris sóıleıdi, bilmeıdi, adasady degendi qulaǵy shalǵan emes.

Ózi týǵan áke-sheshesi Jámeshti ájesiniń balasy qylyp qoıyp, árqashan aqyl aıtsa: «Ájeńdi renjitpe, ájeńniń sózin uq: únemi saǵan joldas bolmaıdy, azdan soń ólip te qalady. Senen basqa áıel balanyń ájeńdeı úıretýshisi joq, sondyqtan sen olardan artyq bol. Olarǵa uqsama»! — deıtin.

Sonymen kári ájeniń yqtıarynan bir kún shet jaılap kórmegen Jámesh aldyńǵy kúnin óz betimen oılaǵan da joq-ty. Ol jaıdan ájesi úndemegen soń, o da úndemeı, oılanbaı-aq júre berý kerek dep túsingen-di. Eski senim, eski kózqarastar Jámeshtiń oıy men minezine negiz bolyp áser etýden basqa, kúndegi júris-turys ádetine de sondaılyq aıqyn tańba salǵan.

Jámeshtiń jurt maqtaǵan jaqsylyǵy — aýyl-aýdanǵa ıe bolyp, sharýa jónin jaqsy bilgendigi. Kórshi-qolańshy, qatyn-qalash, malshy-qosshyǵa aralasa bilip oryndy sóz sóılep, úlken kisishe salmaqpen júrip-turyp, keıde úı túgil, aýyl ıesi bolyp áke-sheshesin joqtatpaı ketetin minezderi bar. Bul minez eldegi kópshiliktiń túsinýinshe Jámeshtiń barlyq jańa óspirim áıelderden erekshe bitken jaqsylyǵy sıaqtanýshy edi. Máken báıbisheniń tárbıesimen ósken jas qyz qatyn-qalash pen úlkenderge burynǵynyń jaqsy qyzdaryn eske túsirgendeı bolýshy edi.

Jámeshke eskilik úlgisi ábden juqqandyqtan: keıde kıim piship, is tikkende de, ózi aıtqandaı, «búgingi qyltyń-syltyńmen» júrgen jastarsha istemeı, keń qoltyq, keń etek, mol kıimdi jaqsy deıtin. Ózi de búgingi qyzdardyń uǵymynsha eskirip qalǵan úlgimen tigilgen kıimder kıetin.

Jámeshtiń kóshkende jorǵa at minip, úki taqqan kámshat bórik kıip, tirsek jeń qamzoldyń syrtynan belin qynaı býynyp, shapan kıetini de túgelimen kem bolsa qyryq-otyz jyl buryn bolǵan boıjetkenderdiń úlgisi.

El ishiniń erkesin kúndegi kópshilikten ózgeshe kúıde kórýge yntyq «oqyǵandar» keıde Jámeshtiń osy qylyqtaryna ásirese qumarlanyp, ólip túsetin. Biraq Jámesh bul minez, bul ádettiń barlyǵyn syrt kórinis úshin emes, shynymen laıyǵy osy dep túsinedi, sondaı Jámesh qazirgi ýaqytqa sheıin jas bolyp jeligip júrgen qyz-bozbalany, ájesi men ekeýiniń birikken syny boıynsha, qyzyqtyrar qyzyǵyn kóre alǵan joq. Bireýi qashady, bireýi alyp qashady. El ishine lań salady. Jamanaty ábden shyǵyp, tamam elden qarǵys alyp bolǵan soń, degenderine jetip, birge turǵandaryn da kórip júr. Biraq solar talaıdan qolyna túspeı júrgen armandaryna jetkendeı bolǵan soń, endi elden erekshe júris-turysy bolar dese, barlyǵy baıaǵysha kóppen birge, sol kóptiń biri bolyp qala beredi. Qashqannyń elden asyp tóbesi kókke jetip, qashpaǵannyń qor bolyp jerde qalǵanyn kórgen joq. Qashyp baryp kúıeýge tıgen qyz da ózgelerdeı aıtqanǵa kónip, aıdaǵanǵa júre beretin ánsheıin ǵana qatynnyń biri bolady. Qaıta qashqannyń qyrsyqqa ushyraıtyny kóp. Bir qashqanmen turman áldeneshe qashamyn dep, el júzin kóre almaıtyndaı masqara bolyp qalǵandary da az emes. Qashqannyń oqyǵanǵa tıgeni bolsa, onyń da elden asyp qaryq bolǵany kórinbeıdi. Oqyǵan jigitpen erekshe turamyn degen qyr qyzynyń barlyǵy da boıyna laıyǵy joq minez ben ádetter taýyp alyp, shoshańdap jeńileıip, aqylsyz, minezsiz bolyp ketken sıaqty. Osy syndardy ájesimen birge taldap, áńgime qylyp otyryp, Jámesh nyǵyzdana beredi. Kóbiniń jarastyqty jaqsy ómirine qumar bolyp yntyǵýdyń ornyna, jırenip, pańsyna qarap, toryqqandaı bolady.

Solardyń báriniń ishinde Máken báıbishe men Jámeshtiń tolyq yrza bolyp, kóp ýaqyt áńgime qylatyn bir ǵana úlgili ómir bar edi. Bir-aq adamnyń minezi men ómiri «shyn tileıtin ómir» degizip, ekeýiniń bastaryn shulǵytýshy edi. Ol Jámeshtiń bıylǵy ótken ápkesi Qadıshanyń ómiri bolatyn. Qadısha Jámeshten tórt-aq jas úlken edi. Kúıeýge tıgenine alty jyl bolǵan. Basynda Kenjehan toqaldyqqa suraǵanda Qadıshanyń barǵysy kelmegen. «Tımeımin» dep, birtalaı ýaqyt bulqynǵan. Biraq Máken báıbisheniń uǵyndyrýy men ósıeti bara-bara Qadıshanyń úrkektigin jeńdi. Úıde júrgen ýaqytta Kenjehan kelip ketken saıyn buralańdap, aınyńqyrap qalyp júrse de, Kenjehan aýylyna baryp ornyqqan soń, bir jyldaı ýaqyt ótkende Qadısha tanymastyq bolyp birtúrli ózgerip ketti.

Eń áýeli Kenjehandy qadirleı kútetin boldy. Úıden shyqsa — aýzynan tastamaı: minezderin, sózderin aıtyp áńgime qylyp otyryp, úıge kelse — kóńiliniń barlyq tilegin aıtqyzbaı oryndaıtyn. Sol úshin Kenjehan da barlyq mal-múliktiń ıeliginen shyǵyp: basyn da, dúnıesin de, aldynan shyqpaı, Qadıshaǵa bıletetin sıaqty. Qadıshanyń onysyn Jámeshke úlgi qyp maqtaǵanda Mákenniń qaıta-qaıta aıtatyn bir jaıy osy bolatyn.

Qartań tartqan báıbishe, jaratylysyndaǵy momyndyqtan basqa, kúıeýi túgelimen Qadıshaǵa aýyp ketken soń bulardyń dáýrenine bóget qyla almaıtyn bolyp, syrtta qala berdi.

Sansyz kóp mal men úlken aýyl-aýdannyń daýsyz ıesi Qadısha boldy. Ne túrli erkelik jasaǵysy kelse — barlyǵy da bir óziniń yqtıarynda. Mańaıyndaǵy kórshi aýyldary men Kenjehandy jaǵalaǵan bar eldiń úlken adamdaryna oıyna kelgen sózin aıtyp, istegisi kelgen istiń bárin bógetsiz istetetin erkeligi bar sıaqty. Erikken ýaqytta táýir aýyldardyń qyz-kelinshekteri men kári-jasyn túgel jıyp, qydyryp júrip, oıyn jasatyp, kóńilin kóteretin. Sándi kıim, saltanatty júristi túgeldep naǵyz seri, erke báıbisheniń dáýrenin súretin.

Kenjehan Qadıshany alǵannan keıin úıinen shyǵa almaıtyn bolyp: shyqsa — asyǵyp, saǵynyp keletindeı bolyp júrgen.

Eldiń úlken kisileri men shet qonaqtar kelgende, Qadısha Kenjehanǵa bir aýyz sóz aıtqyzbaı kúlip, qaljyńdap, erkin júrip, ózi kútip shyǵatyn. Jáne árqashan Qadıshanyń kútimi ózge eshbir aýyldan, eshbir elden tabylmaıtyn jaıly kútim bolatyn. Máken Jámeshke bul jaıdyń maǵynasyn túsindire kelip: «Basyńdaǵy úıiń altyn saraı boldy», — degen osy deıtin.

Jámesh ájesimen jyl saıyn Qadıshanyń shaqyrtýy boıynsha sonda baryp, bir aı, eki aı jatyp qaıtýshy edi. Sol barǵannyń bárinde Qadıshanyń ómiri bunyń kózine birqalypty kúıinen ózgergen emes. Qys bolsyn, jaz bolsyn — barlyq ýaqytta da mezgiline arnaýly jarastyǵy bar birqalypty jyly, jaıly úı — Qadıshanyń úıi bolyp elesteıdi. Máken eki qyzyna birdeı «baq» degen osy deıdi. Ár mezgildiń ózine arnalǵan qamy bar. Mezgiline jarasatyn ne sándi qońyr kúıi bar. Kenjehannyń qys pen jazda elden bosaǵan ýaqytta ermek qylatyn báıgi at, júırik ıt, qyran qusy bolsa, solardyń mańynda júretin kútýshileri men baıdyń saýyqtaǵy joldastarynyń barlyǵy da Qadısha tirshiliginiń mańyndaǵy únemi aınymaı júretin qoshemetshileri sıaqty. Máken ony Kenjehannyń qyzyǵy emes, Qadıshanyń saýyq-saltanaty dep kóteredi.

Qadıshadaı ápkesi sondaılyq erkin tirshiliktiń ıesi bolyp turǵan shaqta ájesi bir maqtasa, aýyl-aýdannyń úlkeni jáne túgel qadirleıtin Kenjehan sol ápkesiniń joldasy bolǵandyqtan, Jámesh kári jezdesin ishi-syrtymen túgel qurmetteıtin bolǵan.

Keıde aýylǵa qyryq-elý atty jıynnyń ortasynda tamam el jýandary degenderdi aýzyna qaratyp, qalyń toptyń qadirlisi bolyp Kenjehan kele jatqanda, Jámesh ápkesiniń ómirinen eshbir min taba almaıtyn. Sondaılyq kóp turǵylastary qadirlegen atqaminerdiń eń jaqsy kórgen joldasy óziniń ápkesi ekenin oılaǵanda, Jámeshtiń kóńiline birer ýaqyt maqtan paıda bolǵany da bar-dy.

Jezdesiniń bir kezde sulý bolǵan pishini búginde de jaqsy ajarynan aırylyp, tozyp qalǵan sıaqty emes. Saqal-murtyna kirgen býryl men eki-úsh tisi túsken ketigi bolsa, ol min derlik emes, qaıta Kenjehandaı kisiniń erekshe bir jaqsy belgisi sıaqtanyp ta kórindi. Jámesh otyrǵan jerde Máken báıbishe Qadıshaǵa Kenjehannyń bitim tulǵasyn maqtaýdan da tartynbaıtyn.

Ápkesi tiri kúninde ne bir kúnge, ne bir saǵatqa qabaǵyn shytyp renjigen, ókingen pishinin Jámeshke kórsetken emes. Sondyqtan ájesimen birge jezdesinikine baryp turǵan ýaqytta Jámesh kúnniń qalaı ótkenin bilmeı de qalatyn. Qaıtar kezde: qonaqshyl, kópshil, kóńildi aýyldy — jyly uıany qımaǵandaı da bolatyn.

Mine, osy hal bir emes, talaı ret qyzyq shaqtaı elestep ótkendikten, Kenjehan surata jibergende, Jámesh kóp oılanbaı-aq Kenjehannyń jary bolýǵa kónip qoıǵan. Kári shesheniń ómir boıy qulaǵyna quıyp kele jatqan úgiti Jámeshti ókpesinen oq tıgen kıikteı bir-aq top etkizdi. Aǵasy Qasymnyń: «Qadıshanyń baqytsyzdyǵy da jeter, Jámesh barmaıdy, berilmeıdi», degen sózderiniń barlyǵy da Jámeshtiń shynymen namysyn keltirip, yzalandyrǵandaı boldy. Óıtkeni Qasym túsingendeı túsinik, ondaı sezim áli bunyń basyna kelip kórgen nárse emes.

Qasym ádeıilep kisi salyp: «Ӏrza bolmasyn, adaspasyn. Qadıshada baqyt joq-ty, bári jalǵan, qur syrt boıaý bolatyn. Qadısha óz kúıigin maǵan aıtqan-dy. Jámesh Qadısha ómiriniń syrtyn ǵana kórdi, ishtegi ýyn sezgen joq. Ony Jámeshtiń ájesi de bilmeıdi. Jaýabyn oılanyp, aqyldasyp alyp, bersin», — degende, Jámesh sol arada bógelmesten ájesine aqyldasyp alyp: «Qasym óz basyn bilsin, mende jumysy bolmasyn, shyn týysqan bolsa, meni aınytam demesin», — degen.

Osy sóz Jámeshtiń keleshek taǵdyrynyń nyq baılaýy boldy. Budan ári Kenjehanǵa barý-barmaý áńgimesi qaıtadan jańǵyrǵan joq.

Endigi bolymsyz bóget quda túsip, mal berý, alý-berýdiń ýaqytyn baılaýda ǵana qaldy.

Bul hal jazǵyturym búgingi kúnnen eki aı buryn bolǵan hal edi. Sodan beri ne syrtqy oqıǵalarda, ne ishki kóńil kúıinde eshbir ózgeris bolǵan joq. Kúıeýlerdiń kelgenine eki kún ótti. Keshegi kún toıy bolyp, qyzyq saltanatpen ótken. Jaılaýdaǵy el qalyń top bolyp kelip jıylyp, qyzýly oıyn-saýyǵyn istep, kúıeý men qalyńdyqqa qoshemet-qurmet kórsetip tarasqan. Búgingi ótken túnde Jámesh kúıeýiniń qasynda bolyp shyqty. Buryn jezde bolyp, ne aǵa, ne ákedeı úlkendikpen júrse, dál búgingi keshte Jámesh alǵashqy pet jar ómiriniń shetin, shyn pishinin kórdi.

Bul túnde Jámeshtiń kóńilinen qandaı hal keshti? Basynan qandaı oılar ótti? Onyń bári málimsiz. Qalyńdyq syryn eshkimge aıtqan joq. Bar jaqyny derlik zamandas, syrlas Qasymnyń kelinshegi — Bıbish bolsa, soǵan da kóńilindegi jaıynan bir aýyz sóz aıtyp, syr bergen joq.

Kúıeýdiń úıinen el turar kezde ǵana shyǵyp, Jámesh ájesiniń tósegine kelip jatyp qalǵan. Biraq uıqy kórgen joq. Úndemeı kúrsinedi, ishi ý jutyp jibergendeı páre-páre. Áldekimniń qoly qastyqpen ishkizgen zár sıaqty. Bir mezgilde turyp, qasyna Bıbishti alyp, bel asyp ketti. Esh sóz aıtpastan óksip-óksip jylap aldy. Sóıtti de shuǵylynan: «Qabyshty kórgim keledi», — dedi.

Bul sózdiń týrasynda Bıbish syr tartpaq bolyp, mánin suraǵanda, Jámesh eshbir jaýap qatqan joq. Burynnan jeńgesine ámir júrgizip daǵdylanǵan ádetpen:

— Bul jaıyn qýdalap suramaı-aq qoı. Búgin saǵan eshteńe de aıtpaımyn. Qabyshtyń talaı jyldyq zarlaǵan qaryzy bar edi. Bir kórsem, eshteńe etpes dep turmyn, tek soǵan habar aıt!.. — degen.

Sol sózdiń bárin ózinshe joryǵan Bıbish qyz ben jigittiń arasyna osy da jeterlik belgi ǵoı dep ishinen oılady da, Qabyshqa habar berýge ýáde qyldy.

Sonymen kún ótip, tún de boldy. Búgin keshke Kenjehandy: «Ylǵı kúıeý daǵdysymen otyrǵyzǵanymyz laıyq emes», — dep mańaıyndaǵy maldy aýyldyń biri barlyq joldasymen qonaqqa shaqyryp ketip edi. Tún bolǵannan beri Qasymnyń ońasha otaýyn ózderiniń jatýyna yńǵaılap alǵan qyz ben kelinshek Qabyshtar aýyl syrtyna kelgen saǵatta sol otaýdyń ishinde uıyqtamaı áńgimelesip oıaý jatqan. Aýyl uıyqtap, keler kezi boldy-aý degende, úıdiń syrtyndaǵy toǵaıǵa qarap ıt úrgeni eki jas áıelge belgi boldy. Bıbish Jámeshtiń bilegin qysyp:

— Keldi. Solar... Jalǵyz-aq olaq keldi-aq bısharalar! Asyǵyp-sasyp, ushyp kelemin dep ıtke bilinip qaldy ma eken? Munsha ý-shý qylyp kelgeni nesi? — dedi.

Jámesh tańerteńnen beri óz oıynda ne kúıler bolyp jatsa da, Bıbishtiń myna sıaqty minezderine yrza emes. Ol ylǵı Jámeshti Qabyshqa telı sóılegen sıaqtanady. Ózi Qabyshtyń tileýlesi bolyp, buny soǵan aparyp tabys qylǵysy keledi. Jańaǵy sóz de sondaıdyń belgisi sıaqtandy. Jámesh kóńili uıqy-tuıqy. Biraq sonda dál mynadaı minezge úrke qaraıdy. Sondyqtan Jámesh boıyn salqyn ustap:

— Solar úshin janyńdy salǵandaı bolyp, eljireı bergenińdi qoıshy osy! Alǵashqy júrgen júrisi osy deımisiń? — dedi.

Bul sóz Qabyshqa arnalǵan qarsylyq sıaqty emes, kóbinese Bıbishtiń bergi minezinen týǵan sál qyrbaı qabaq tárizdi. Sondyqtan talaı jyldan beri qumar bolyp júrgen jigitti izdep toǵaıǵa barýdan Jámesh áli aınyǵan joq.

Aýyldyń dyrdýy basylyp, ıtter tynyshtyq alǵan soń, Jámeshtiń ózi túrtip:

— Káne, talaı jyldan beri osy bolsa eken dep tilep júrgen jumysyń ǵoı, endi basta, — dep qara shapanyn basyna kóterip búrkenip alyp, jeńgesiniń artyna tústi.

Qarańǵy úıdiń ishinde aqyryn júrip kele jatqan sulýdyń sholpysy syldyrady. Sholpynyń syldyrymen birge júregi de lúpildep keledi. Kúndizgi dert seıilip bara jatqan sıaqty.

Ekeýi de aq otaýdyń esigin jamylyńqyrap tysqa shyqqanda, Jámeshtiń júzi daǵdyly kúıinen ózgerip júdep, surlanyp tur edi. Ol kúrsindi de, Bıbishtiń bilegin qysyp: «Tez júr, tez!» — dedi...

---