InfoHub Logo

Mal etin músheleýdi bireý bilip, bireý bile bermeıdi. Sol jóninde áńgime bolǵanda etnograf S. Qasımanov bylaı degen edi: ettiń ár túrli músheleri, olardyń ózine tán qazaqsha ataýlary qalyptasqan. Solardyń negizgileri mynalar:

— bas (iri qarada eki sheke);

— jaq (ýaq malda tilimen tutas júredi. İri malda jaq ekige aıyrylyp, tili bólek múshege sanalady);

— jaq et, urt et (iri qarada bólek alynyp, qazanǵa da bólek túsedi); moıyn (6 býyn, bul qonaqqa, syıly adamdarǵa arnalǵan músheli tabaqqa salynbaıdy);

— moıyn et (iri qarada bólek sylynyp alynatyn et. Qýyrdaq qýyrylady);

— buǵana (eki jaqta 3 taldan — 6 tal. Múshe ornyna sanalady); qara qabyrǵa (6 tal, múshelermen birge ór ýaqytta tabaqqa salyna beredi);

— súbe qabyrǵa (etegimen alynǵan 6 tal. Tańdaýly múshelerdiń biri); qazy (semiz jylqydan 20 qazyǵa deıin aınaldyrylady. Onyń keıbireýi qabyrǵasyz tilinip, basqa maldyń ishegimen aınaldyrylady);

— telshe qazy (jylqynyń súbesi. Telsheni súrlemeı jas kúıinde asady);

— tós (kúıeýler, keı jerde qyz-kelinshekter úshin tańdaýly múshe); tós et (jylqy, sıyrda osylaı dep atalady. Kesek etterdiń tańdaýlysy, kóbine qýyrdaq qýyrylady, súrlenedi);

— tóstik, tósqasqa (qoıda osylaı atalady, terisimen istikke shanshyp, otqa qańtap jeıdi, salqyn as retinde de paıdalanýǵa bolady);

— tósqaldaq (eshkide osylaı atalady. Qoı men eshkiniń tóstikterin tósqasqa, tósqaldaq dep te ataıtyn jerler bar);

— tós etegi (qoı, sıyrda osylaı atalady, qarapaıym kesek et); keńirdek (ádette soǵym soıǵan kisiniń moıyn et jiberip alǵan «qol-keserin» de keńirdek deıdi. Ony jastaı asady);

— aýyz omyrtqa (soǵym soıǵan kúni tabaqqa mindetti túrde túsetin múshe);

— qarjilik (kóri jilik dep te ataıdy. Ár malda eki-ekiden bolady. Jilik múshesine kiredi);

— qarjiliktiń oıyndy eti (iri qarada bolady. Onyń kári jiliktiń aıdar eti de deıdi (2 bólek). Kóbinese qýyrdaqqa arnalǵan; ortan jilik (2) — músheli jilik; ortan jiliktiń oıyndy eti (2). Jumsaq et;

— jaýyryn (2) — jilikterdiń ishindegi tómengi dárejelisi; jaýyrynnyń qaqpysh eti (2) — kesek et sanyna kiredi;

— asyqty jilik (2) — jambastan sońǵy tańdaýly múshe; — asyqty jiliktiń aıdar eti (2), usaq malda jiligimen birge keletin maıly et;

— toqbaq (toqbas) jilik (2) — qolda bolatyn jilik;    

— toqbaq jiliktiń oıyndysy (2), ony tobyq eti dep te ataıdy;

— jambas (2) — iri maldyń ár jambasyn ekige bólip asady. Qoıdyń, eshkiniń jambasy tutas bolady. Usaq maldyń eń tańdaýly múshesi;

— jaıa (iri malda). Súrleıdi, qaqtap keptiredi;

— jaıanyń eti (iri qarada). Ony 4, 5, 6 bólip asýǵa, súrleýge bolady; beldeme (qoı-eshkide). Ony beldemshe, myqyn, usha dep te ataıdy. Tańdaýly múshege jatady;

— jalpaq omyrtqa (iri qaranyń beldemesi). Tańdaýly múshege jatady. Súrleýge bolady;

— bálekeı omyrtqa (qul omyrtqa dep te ataıdy). Kishi dárejeli omyrtqa;

— uzyn omyrtqa (6). Muny da keıde usha deıdi, jalpaq omyrtqaǵa teń, súrlenedi;

— arqa (omyrtqa) — qoı-eshkide altaý. Munyń eti óte jumsaq, sondyqtan ony kóbinese mıpalaýǵa týraıdy;

— júrek — kóbinese qyz-kelinshekke, balalarǵa beriletin múshe;

— úlpershek — júrek qabyna salynǵan, jumyrlardyń biri;

— baýyr — semiz maıly etke, ásirese quıryqqa qosyp jeýge jaqsy;

— kók baýyr (talaq). Otqa kómip, asyp, tabaǵa pisiredi;

— baýyret (iri malda) — asyp, qaqtap jeýge, qýyrýǵa, jórgemge qosýǵa borsha jasaýǵa tıimdi sanalǵan;

— búırek (2) — balalar sybaǵasy;

— kisige — jylqynyń júrek maıy. Jumyrlardyń bir túri;

— ultabar — usaq maldyń tańdaýly, eń maıly múshesi. Eshkiniń jambasymen birge tabaqqa túsedi;

— qarta (jylqyda) — jylqy etiniń tańdaýly múshesiniń biri;

— qıma (sıyrda) — sıyrdyń maıymen aınaldyryp, shýmaqtaǵan toq ishegi;

— toq ishek (qoı, eshkide) — onyń et, ókpe, shajyrqaı qosyp órmelegen túrin «Jórgem» deıdi;

— tik ishek — toq ishektiń ushy. Qonaq tabaǵyna salynbaıdy; jelin (jelin maı). Ýyzǵa qosyp asylady;

— órkesh (2) — túıeniń maı jınaıtyn múshesi. Ony kóbinese shyjǵyrady;

— qomdyq (2) — túıeniń múshesi. Bul da shyjǵyrylady;

— qaryn — jas qaryn semiz qoıdyń etimen birge tabaqqa túsedi. Qýyrylady. Jylqy qaryny qarta ornyna bas tabaqqa da salynady;

— ókpe — syı tabaqqa túspeıdi, qýyrdaqqa jaramdy;

— óńesh — syıly múshe sanalmaıdy, oǵan tuz, burysh salyp, maıly et tyǵyp túırep pisirgen;

— jal (6 kertpe) — jylqy etiniń tańdaýly mýshesi. Ol kóbinese súrlenedi;

— sıraqtar (qoı-eshki sıraǵyn, keıde taıynsha-torpaqtardyń sıraǵyn úıtedi. Balalar sybaǵasy);

— jalbyrshaq qaryn (sıyrda) — qyz kelinshekter sybaǵasy;

— taz qaryn (jylqyda) — qyz-kelinshekter sybaǵasy; qaryn (barlyq mal túliginde) — qyz-kelinshekter sybaǵasy;

— búıen (búıenderge maı, et tyǵyp túırep, ásip, meńireý, jumyr, túımesh deıtin taǵamdar jasaǵan) — kóbinese qyz-kelinshekter sybaǵasy.

---