InfoHub Logo

Ulttyq sana-sezimnen aıyrylýdyń biz talaı kezeńderinen óttik. Patsha zamanynda eshqandaı adamshylyqqa jatpaıtyn jarlyq pen omyraýlyqqa kezdesken soń basyna noqta túsken oı-pikirimiz týlady, bulqyndy, ashyndy. Óıtkeni, «Rossıa» kóptomdyǵynyń qazaq dalasyna arnalǵan 1903 jylǵy 18-kitabynda «pokorıv kraı, rýsskıe ne moglı pereıtı k kúltýrnoı rabote potomý, chto pervonachalnoe zavoevanıe sovershılos ısklúchıtelno s selú obogashenıa ı pervye zavoevatelı bylı sovershenno nepodgotovleny k kúltýrnoı rolı. Eto bylı grýbye, nevejestvennye lúdı s pervobytnoı nravstvennostú» delingen anaıylyqty Buqar, Dýlat, Shortanbaı, Murattar kózben kórdi. Kórgenin aıtpaı tura almady. Osy áýen bizdiń ádebıetimizde XIX ǵasyrdyń ortasyna deıin meılinshe anyq kórindi, aıtyldy, aıaǵyn jıǵan eshkim bolǵan joq. Ony «Zar zaman» dáýiri dep te atadyq.

Bodan eldi bulaı ashyndyra berý kózdegen maqsatqa jetkizbeıtinin sezgen soń, Rossıanyń shyǵysqa shyǵatyn alyp qaqpasy bolǵan Qazaqstanǵa basqasha aıla-amal qoldaný qajet ekenin túsinip, 1822 jyly handyqty joıyp, jiktelýge yńǵaıly turǵan eldi ólke, oblys, okrýgterge bólip, burynǵy dınastıalyq júıeniń ornyna saılama dárejelerdi shyǵardy. Tóreden aıyrylǵan el «qaradan shyǵyp han bolǵan» aǵa sultandardy maqtan tutyp, qolyna teńdik tıgendeı sezine bastaǵanda, bolystyq saılaýlardy engizip, aǵaıyn arasynyń arazdyǵyn qozdatty. Mine, osy tusta eldik maqsat aıaq asty bolyp, rýlyq atalyq túsinik kúsheıdi.

Shortanbaı — osy eki úlken aıyptyń ekeýime dál keletin uly daryn, zar zamannyń zorda adýyndy aqyny, ǵoı – ǵoı meılinshe shegine jetkize, shyndyq deńgeıinde aıtyp, zarlap ketken koǵam qaıratkeri, iri ıdeolog. Onda dindarlyqta bar, otarshyldyqqa, bizdiń keıingi túsinigimiz boıynsha orysshyldyqqa qarsylyq ta bar. Bul ekeýin sıdi ashyq aıtyp, ınabatpen baıandaý shart.

Shortanbaıdyń arýaǵynan keshirim suraý úshin keshegige aınalyp soqpas taǵy da sharań joq. Bizdiń ne aıtyp, ne jazýymyz úshin jaryqtyq partıamyz aldyn-ala bárin de ólshep-piship qoıdy ǵoı. 1957 jyly sol tustaǵy ıdeologymyz marqum N. Jangeldın hatshylyqqa qoly jetkennen keıin «Qazaq halqynyń ádebı - poezıalyq jáne mýzyka murasyn zertteýdi syn turǵysynan qarap paıdalaný jaıy jáne ony jaqsartý sharalary týraly» qaýly aldyrdy. Aty qalaı qolapaısyz da turmandy bolsa, zaty da odan asyp tústi. Stalın kúshti áshkerelenip, Hrýshev jylymyq jylylyq tanytpaı jatqan shaqta, 1959 jyly Qazaq KSR Ǵylym akademıasy qazaq ádebıetiniń negizgi problemalaryna arnalǵan respýblıkalyq ǵylymı - teorıalyq konferensıa ótkizdi. Tarıh máselelerin sheshýdi ǵalymdarǵa tapsyrǵandary, daýly taqyryptardy ashyq ta anyq aıtýǵa shaqyrǵany syrttaı qaraǵanǵa unamdy bolyp kóringeni bolmasa, túpki ıdeıa Ortalyq Komıtettiń qolyńda boldy. Ǵalymdardyń ne aıtyp, qandaı qorytyndyǵa keleri belgisiz bolsa da, kúni buryn alynar sheshimniń jobasy daıyndaldy. Ol «Qazaq ádebıetiniń negizgi problemalaryna arnalǵan ǵylymı - teorıalyq konferensıanyń usynystary» degen mop - momaqan túrde dúnıege keldi. Ekinshi bólim «Qazaqtyń XVIII, XIX, XX ǵasyrlardaǵy ádebıetiniń tarıhyn zertteý jaıynda» dep atalyp, on bir tujyrymnan turdy. Sonyń úshinshi baby túgeldeı Shortanbaıǵa arnaldy. Sony túgel keltirip, Dýlat pen Muratty da qamtı keteıik.

«Shortanbaı Qanaevtyń tvorchestvosy jaıynda konferensıa sol dáýirdiń negizgi ıdeıalary men áleýmettik ómirdegi erekshelikterin eske ala otyryp, aqyn bir jaǵynan patsha úkimetiniń Qazaqstandy otarlaý saıasatynyń nátıjesinde týǵan áleýmettik jaǵdaılardy synap otyrady da, ekinshi jaǵynan handyq dáýirdi madaqtaıdy, shyǵarmalarynda ıslam dininiń ıdeıalaryn ýaǵyzdaıdy» dep qorytady. «Bul sıaqty aqyndardyń tvorchestvosyna joǵarǵy mekteptiń programmalarynda oryn berilip, negizinde aǵartýshylyq, halyqtyq baǵyttaǵy ádebıettiń osyndaı kertartpa aqyndarmen kúres ústinde damyǵanyn kórsetý úshin atalýy kerek» dep túıdi.

Al, Dýlat pen Murattyń aqyndyq sheberliginiń «ózindik erekshelik sıpattary» bar ekendigine eptep jeńildik jasap, «Dýlat pen Murat tvorchestvosy joǵarǵy mektepte sol kezdegi tarıhı ádebı prosestiń sıpatyn, ádebıettiń qandaı qaıshylyq jaǵdaıda damyǵanyn kórsetý maqsatymen atalýy tıis. Jalpy bilim beretin mektepterdiń ereksheligin eske ala otyryp, bul aqyndardyń tvorchestvosyn orta mektepte oqytý qajetsiz dep sanalsyn» («Ádebı mura jáne ony zertteý». Stenogramma. 1961, 372-bet) degendi jalpaq qazaq tiline túsirsek, Dýlat, Shortanbaı, Murat ónerpazdyqtary aǵartýshy - demokrattyq baǵytqa qarsy bolǵandyǵyn kórsetý úshin ǵana atalýǵa tıis boldy da, mektepterde oqytylmasyn, ıaǵnı qazaqtyń jas urpaǵy óziniń tarıhyn bilmesin, aýyzdanbaı-aq qoısyn dep tapty, ıaǵnı qaınar bulaqty sýaltyp, túsinigin laılady. Osy tujyrym 1988 jylǵa deıin buljymaı keldi. Mektep oqýlyqtaryna kire qoımady.

Árıne, eshkimdi kinálaýǵa bolmaıtyn - aq shyǵar, biraq osy konferensıada aıtylǵan oń oılardyń eskerilmeýi, ony qaqpaılap kúni burynǵy sheshimge qaraı ıkemdeı bergenderi, ásirese óziniń dańqy dúnıe júzine málim bolyp, aýzyna el-jurt qarap otyrǵan shaqta Muhtar Áýezovtiń Shortanbaı men Dýlat jaıyndaǵy baıandamalarynda synnan arashalap, arshyp almaý jaǵy basa sóıleıdi.

Osy sıaqty Hanǵalı Súıinshálıevtiń Dýlat týrasyndaǵy tekserýi de syńarjaq bolyp shyqty. Dýlattyń ıdeıalyq, tarıhtyq keritartpalyǵy, mini dep aıtylyp júrgen jaılardyń bárin baıandamashy búrkemelep, kómeskileı sóıledi. «Baptap, eptep «ótkizý» búl konferensıanyń maqsaty emes» degen (353—354 better) sózder, árıne, Ortalyq Komıtet pen ǵylym-bilimge jelim jabysyp júrgenderge taptyrmas «qarý» bolaryn ásirese Muhańnyń ańǵarmaýy qaıran qaldyrady.

Mine, osylaı Dýlat, Shortanbaı, Murattar ádebıet tarıhynan alastatyldy, atala qalsa tek qaıshylyǵy men qarsylyǵy turǵysynan kórsetilip, oqýshyny shoshyndyrdy. Sonyń nátıjesinde dúmshe bas redaktorlar men baspa basshylary Shortanbaı jyrlaryn «Bes ǵasyr jyrlaıdy» jınaǵynan juldyryp, ózine «saıası kapıtal» jıǵanda da bilemiz.

Sózdiń qysqasy, qazaqtyń azamattyq tarıhy, onyń rýhanı dúnıesi qoldan tonalyp, quldyraı túsken saıyp bizdi «adam» qylǵandar mártebesi óse berdi, saıası - ǵylymı jaǵynan oz elin tuqyrtqandar shen-shekpennen qur qalmady. Al qazaq halqy tarıh betinde artta qalǵan, eshteńe oılap, aıtyp kórmegen mylqaý, ne istep júrgenin ózi bilmeıtin máńgúrt bolyp shyǵa keldi.

Joq, myń mártebe joq, tarıhymyz múlde ondaı emesti. Halqymyz bireýdiń shómshegin terip kún kórmegendigi sońǵy jyldary keń anyqtala bastady. Bul bizdiń tarıhı qozǵalysymyzdyń basy ǵana, áli tereńdeý men taramdaný sharalary tur. Batyrlar men bılerimizdi, handarymyz ben qaralarymyzdy áli de anyqtaı tússek, óz dáýiriniń úni bola bilgen, uranyn jyrlaǵan, arýaǵyn shaqyrǵan ónerpazdarymyz, ásirese aqyn-jazýshylarymyz ataýsyz qalmaıdy. Basqany bylaı qoıǵanda, Buqar jyraýdyń, Dýlattyń, Shortanbaıdyń, Murattyń, Sultanmahmuttyń, Maǵjannyń... múshel toılary atala bastaýynyń ózine oılana bir qarańyzdarshy. Qazir qolymyz jetkenge qurmet kórsetip jatsaq, erteń oı jetetinderge nazar aýdaryp, ǵylymı júıemen saltanat jasaıtynymyz aıdan anyq. Sondyqtan tarıhqa jańa kózqarasty jeńildetpeı, «ultshyldan», tereńnen qazyp, shyndyq deńgeıinde áńgimeleýge tyrysaıyq, umtylaıyq, áıtpese taǵy bireýlerdiń eski shapany etegine oralyp, ózimizden ózimiz bezinip júrýimiz múmkin.

Shortanbaı jyrlaryn oılana oqyp, kóńilge toqyǵandar talaı shuraıly da qomaqty oılarǵa, túıindi tujyrymdarǵa kezigip, shynaıy adamgershilik jolyn izdegen úlken daryn ekendigin kóredi.

Dýlat, Mahambet bastap, Shortanbaı men Murat qostaǵan ádebı baǵyt keshegi Buqar jyraý dástúrin jalǵastyra otyryp, shyn ómir aınasyna aınalýdy maqsat tutty. Araly aǵymǵa aınaldy. Aýyz ádebıeti dástúrin damyta otyryp, bul professıonaldy ádebıet jasaý jolyndaǵy izdenis boldy. Sondyqtan da qazaq aqyn-jyraýlarynyń XIX ǵasyrdyń orta tusynda qoly jetken kórkemdik bıligi — Abaı negizin qalar jańa jazba ádebıettiń aldyna salynǵan altyn kópir edi. Abaıdyń Shortanbaı, Dýlat pen Buqar jyraý jaıyndaǵy aıtqany endigi kórkemdik damýymyzǵa basqasha jol, sony ónege kerek dep biletin estetıkalyq tanym - talaptyń dúmpýi bolatyn.

Sonymen, Shortanbaı Dýlat pen Mahambetten bastalatyn úlken kórkemdik, úderisti dáıektep shyǵyp, qazaq ádebıetinde realısik aǵymnyń ornyǵýyna ólsheýsiz úles qosty. Ol shyrqyraǵan shyndyqty tuzdyqtap jetkizgen tulǵa. Eldi, jurtty adamgershiliktiń asqar bıigine shaqyrǵan dáýir uranshysy. Qazaq ádebıeti tarıhynda zar zaman kezeńin aıaqtandyryp, kórkem sózdiń qadirin aspandatqan ot aýyzdy, oraq tildi uly aqyn.

---