Et taǵamdary, onyń qunarlyǵy. Súrleý tásili
Taqyryby: Et taǵamdary, onyń qunarlyǵy. Súrleý tásili
Maqsaty: Oqýshylarǵa tamaq túrlerin jasaı bilýdi, onyń jasalý joldary týraly túsinik berý.
Damytýshylyǵy: Taǵam ázirleýde óz shyǵarmashylyǵymen oryndaýǵa aspazdyń qabiletterin damytý
Tárbıeligi: Qyz balany úı sharýashylyǵyna ıkemdi bolýǵa, as mázirin daıyndaýda tıanaqty, jınaqy taza isteýge tárbıeleý.
Kórnekilikter: Maqal mátelder, et, tuz, ydys aıaq túrleri
Sabaq túri: aralas
Sabaqtyń barysy:
1. Uıymdastyrý
2. Oqýshylardyń zeıinin sabaqqa aýdarý
3. Úı tapsyrmasyn tekserý
4. Qorytyndylap ketý úı jumysyn
5. Jańa tujyrym
6. Qorytyndylaý
7. Baǵalaý úıge tapsyrma berý
Jańa sabaq
Oqýshylar búgingi sabaǵymyz et taǵamdary onyń qunarlyǵy súrleý tásili.
Qazaq halqynyń eń jaqsy kóretin negizgi as dámderiniń biri — et. Odan túrli taǵamdar jasaı biledi. Etti sýǵa pisirip te, býǵa pisirip te, maıǵa qýyryp ta, kesektep týrap, otqa qaqtap ta ázirlegen. Erterekte qazaqtar soǵym etinen jentek, túımesh parsha (oryssha farsh) degen taǵamdar jasaǵan. Jentek pen túımeshtiń jasalýy birdeı. Olardyń ekeýinde arnalǵan etti dóńbekke salyp, aǵash balǵa, qoltoqpaq sıaqty urǵylarmen janyshtap uryp, jentektep alyp, tuz, burysh salady. qýyrylǵan un, bıdaıdyń, tarynyń talqanyn qosyp, ılep qatyrady. Keıde úlken kersenge salyp saqtaıdy. Bul kádimgi osy zamanǵy otbıvnoı, shnısel degen tamaqtardyń ulttyq túri. Túımeshtiń eki túrli jasalý joly bar. Onyń birinshisi sorǵyǵan kepken etti kespeshe kesip, uzynsha talshyqtar formasyna keltirý. Al, ekinshisi astaýǵa salyp baltamen shaýyp, usaqtaý. Qazirgi zaman ádisinde et týraǵyshqa (másorýbkaǵa) tartylady. Mundaı tartqan et tupshara (pelmen), manty jasaýǵa, nannyń arasyna salyp samsa, kotlet sıaqty taǵamdar jasaýǵa paıdalanylady. Keıde parsha, túımesh jentekterdi unǵa azdap aýnatyp, tabaǵa qyzdyryp ta tamaq jasaıdy.
Et qaıdan alynady oqýshylar?
- Tórt túlik maldan
Endeshe, maldyń túrleri ıesine toqtalyp ketetin bolsaq?
Iesin kim aıtady
Aqtilek: Sıyrdyń piri – Zeńgir baba
Jylqynyń piri – Qambar ata
Qoıdyń piri – Shopan ata
Eshkiniń piri – Shekshek ata – dep ataǵan.
Sonymen birge minse kóligi, ishse sýsyny, jese tamaǵy, kıse kıimi, baılyǵy, maqtanyshy osy mal bolǵan. Kez kelgen nársemen úılesip kete beredi et taǵamy. Et pen birneshe taǵamdar daıyndaýǵa bolady.
Etti asyp berý, qýyrý, buqtyryp, mánti, sorpa, kotlet, salatqa da qosady.
Etke baılanysty maqal mátelderdi kim aıtady?
Qýanysh: Et etke, sorpa betke
Farıza: Qoıdyń basy, qudanyń asy
Farabı: Et jeseń tisińe kiredi, jemeseń túsińe kiredi
Etti súrleý ádisi
Súrleý degenimiz tuzdaǵan etti keptirip alý. Ádette ettiń surpy jaǵy ǵana, aıtalyq qazy, qarta, jal men jaıa, omyrtqa tós et súrlenedi. Bas, sıraq, ókpe - baýyr, ishek - qaryn súrlenbeıdi.
Etti qaqtaý (súrleý) dep ony uzaq ýaqyt saqtaý úshin juqalap tilip, tuzdap kóleńkege, jelge jaıyp nemese ystap keptirýdi aıtady. Etti jazdykúni qaqtaıtyn bolsa ony mindetti túrde tuzdaıdy. Al qys kezinde aıazǵa keptiretin etti tuzdamaı da qaqtaýǵa bolady.
Etti jazda qaqtaýdyń úsh túrli ádisi bar. Birinshi túri — etti juqalap tilip, kereginshe tuz sebedi nemese tuzdy sýǵa salyp, ol etke ábden sińgenshe ustaıdy da, sodan keıin kóleńkege, jel, ańyzaq soǵatyn oryndarǵa arnaıy qoıylǵan sóre aǵashqa ilip qoıady. Shybyn qonbaý úshin azdap kúnbaǵystyń maıyn, sarymsaq salyp, ezgen qurt, tuzqatyq jaǵyp, keıde aq dákemen perdelep qoıady. Et sartap bolyp qurǵaý úshin, mezgil - mezgil aýdaryp jaıyp, kerek bolsa astyna azdap tútin salyp qoıady.
Ekinshi túri — jas etti qaınap jatqan sýǵa (keıde qaınap jatqan qurtqa, irimshikke, sútke) pysytyp salyp, tuzyn tatytyp tilkimdep keptiredi.
Úshinshi túri — juqalap tilinip alynǵan, tuzdalǵan etti nan peshtiń, tandyrdyń nemese arnalyp jasalǵan jeroshaqtyń qyzýyna ilip, pysytyp keptiredi de jel qaǵyp turatyn orynǵa jaıyp qoıady. Osyndaı jolmen qaqtalǵan et múıizdenip keýip, 5 - 6 aı, keıde jyl saqtaýǵa kele beredi. Qaqtaǵan etti sorpalap pisirip, odan maıly qýyrdaq, sút qýyrdaq jasaýǵa bolady.
Qaqtalǵan etten taǵam ázirleıtin aspazdardyń óte kóńil bóletin bir isi — ettiń shań - tozań ystyq sýmen muqıat jýyp, tazartý bolyp tabylady. Eger ettiń tuzy óte ashshy bolsa, onyń alǵashqy qaınaǵan sorpasyn tógip tastaý, sondaı - aq tuzsyz ılengen qamyr, kartop salyp qosa qaınatyp alý ádisteri arqyly tuz dámin retteýge ábden bolady. Qaqtalǵan et shıkideı de, pisken soń da jolazyq retinde saparǵa alyp shyǵýǵa óte qolaıly.
Qazaqsha et pisirý. Qandaı etti bolsa da, qazanǵa salarda sýyq sýmen jýyp, neǵurlym keń ydysqa — qazanǵa, úlken qara baqyrǵa pisiredi. Salqyn sýǵa batyrylyp, azdap tuz salynady. Birden qatty qaınaǵan et qataıyp ketedi, sondyqtan et qaınaǵan soń otty baıaý ǵana jaǵyp, sarqyndatpaı jaı ǵana shymyrlatyp qaınatý kerek. Ettiń qandy kóbigi jınalǵanda, birqatar jerlerde ony qalqyp alyp tastaıdy, sonda ettiń sorpasy suıylyp, áınek sıaqty móldir bolady. Al, keı jerlerde ettiń qandy kóbigi shyǵa bastaǵanda onyń uıysýyna jol bermeı sapyryp jazyp jiberedi, qashan qandy kóbik taraǵansha sapyryp jazyp jiberedi, qashan qandy kóbik taraǵansha kóp sapyrady, sony áserinen sorpa qoıý bolady. Etke salynatyn kartop, kúrish, jarmalar kóbik taratylǵan soń nemese alyp tastalǵannan keıin onsha kóp keshiktirmeı, al, nan (qamyr) et túsirilip alynǵan soń salynady.
Etti japyraqtap týrap nemese múshesimen tabaqqa salady da ústinen tuzdyq quıady.
Qorytyndylaý
BBÚ ádisi
Bilemin
Bilgim keledi
Úırendim
Et asýdy
Taǵy da túrlerin
Súrleý joldaryn
Baǵalaý
Úıge tapsyrma: Et súrlep kelý
Maqsaty: Oqýshylarǵa tamaq túrlerin jasaı bilýdi, onyń jasalý joldary týraly túsinik berý.
Damytýshylyǵy: Taǵam ázirleýde óz shyǵarmashylyǵymen oryndaýǵa aspazdyń qabiletterin damytý
Tárbıeligi: Qyz balany úı sharýashylyǵyna ıkemdi bolýǵa, as mázirin daıyndaýda tıanaqty, jınaqy taza isteýge tárbıeleý.
Kórnekilikter: Maqal mátelder, et, tuz, ydys aıaq túrleri
Sabaq túri: aralas
Sabaqtyń barysy:
1. Uıymdastyrý
2. Oqýshylardyń zeıinin sabaqqa aýdarý
3. Úı tapsyrmasyn tekserý
4. Qorytyndylap ketý úı jumysyn
5. Jańa tujyrym
6. Qorytyndylaý
7. Baǵalaý úıge tapsyrma berý
Jańa sabaq
Oqýshylar búgingi sabaǵymyz et taǵamdary onyń qunarlyǵy súrleý tásili.
Qazaq halqynyń eń jaqsy kóretin negizgi as dámderiniń biri — et. Odan túrli taǵamdar jasaı biledi. Etti sýǵa pisirip te, býǵa pisirip te, maıǵa qýyryp ta, kesektep týrap, otqa qaqtap ta ázirlegen. Erterekte qazaqtar soǵym etinen jentek, túımesh parsha (oryssha farsh) degen taǵamdar jasaǵan. Jentek pen túımeshtiń jasalýy birdeı. Olardyń ekeýinde arnalǵan etti dóńbekke salyp, aǵash balǵa, qoltoqpaq sıaqty urǵylarmen janyshtap uryp, jentektep alyp, tuz, burysh salady. qýyrylǵan un, bıdaıdyń, tarynyń talqanyn qosyp, ılep qatyrady. Keıde úlken kersenge salyp saqtaıdy. Bul kádimgi osy zamanǵy otbıvnoı, shnısel degen tamaqtardyń ulttyq túri. Túımeshtiń eki túrli jasalý joly bar. Onyń birinshisi sorǵyǵan kepken etti kespeshe kesip, uzynsha talshyqtar formasyna keltirý. Al, ekinshisi astaýǵa salyp baltamen shaýyp, usaqtaý. Qazirgi zaman ádisinde et týraǵyshqa (másorýbkaǵa) tartylady. Mundaı tartqan et tupshara (pelmen), manty jasaýǵa, nannyń arasyna salyp samsa, kotlet sıaqty taǵamdar jasaýǵa paıdalanylady. Keıde parsha, túımesh jentekterdi unǵa azdap aýnatyp, tabaǵa qyzdyryp ta tamaq jasaıdy.
Et qaıdan alynady oqýshylar?
- Tórt túlik maldan
Endeshe, maldyń túrleri ıesine toqtalyp ketetin bolsaq?
Iesin kim aıtady
Aqtilek: Sıyrdyń piri – Zeńgir baba
Jylqynyń piri – Qambar ata
Qoıdyń piri – Shopan ata
Eshkiniń piri – Shekshek ata – dep ataǵan.
Sonymen birge minse kóligi, ishse sýsyny, jese tamaǵy, kıse kıimi, baılyǵy, maqtanyshy osy mal bolǵan. Kez kelgen nársemen úılesip kete beredi et taǵamy. Et pen birneshe taǵamdar daıyndaýǵa bolady.
Etti asyp berý, qýyrý, buqtyryp, mánti, sorpa, kotlet, salatqa da qosady.
Etke baılanysty maqal mátelderdi kim aıtady?
Qýanysh: Et etke, sorpa betke
Farıza: Qoıdyń basy, qudanyń asy
Farabı: Et jeseń tisińe kiredi, jemeseń túsińe kiredi
Etti súrleý ádisi
Súrleý degenimiz tuzdaǵan etti keptirip alý. Ádette ettiń surpy jaǵy ǵana, aıtalyq qazy, qarta, jal men jaıa, omyrtqa tós et súrlenedi. Bas, sıraq, ókpe - baýyr, ishek - qaryn súrlenbeıdi.
Etti qaqtaý (súrleý) dep ony uzaq ýaqyt saqtaý úshin juqalap tilip, tuzdap kóleńkege, jelge jaıyp nemese ystap keptirýdi aıtady. Etti jazdykúni qaqtaıtyn bolsa ony mindetti túrde tuzdaıdy. Al qys kezinde aıazǵa keptiretin etti tuzdamaı da qaqtaýǵa bolady.
Etti jazda qaqtaýdyń úsh túrli ádisi bar. Birinshi túri — etti juqalap tilip, kereginshe tuz sebedi nemese tuzdy sýǵa salyp, ol etke ábden sińgenshe ustaıdy da, sodan keıin kóleńkege, jel, ańyzaq soǵatyn oryndarǵa arnaıy qoıylǵan sóre aǵashqa ilip qoıady. Shybyn qonbaý úshin azdap kúnbaǵystyń maıyn, sarymsaq salyp, ezgen qurt, tuzqatyq jaǵyp, keıde aq dákemen perdelep qoıady. Et sartap bolyp qurǵaý úshin, mezgil - mezgil aýdaryp jaıyp, kerek bolsa astyna azdap tútin salyp qoıady.
Ekinshi túri — jas etti qaınap jatqan sýǵa (keıde qaınap jatqan qurtqa, irimshikke, sútke) pysytyp salyp, tuzyn tatytyp tilkimdep keptiredi.
Úshinshi túri — juqalap tilinip alynǵan, tuzdalǵan etti nan peshtiń, tandyrdyń nemese arnalyp jasalǵan jeroshaqtyń qyzýyna ilip, pysytyp keptiredi de jel qaǵyp turatyn orynǵa jaıyp qoıady. Osyndaı jolmen qaqtalǵan et múıizdenip keýip, 5 - 6 aı, keıde jyl saqtaýǵa kele beredi. Qaqtaǵan etti sorpalap pisirip, odan maıly qýyrdaq, sút qýyrdaq jasaýǵa bolady.
Qaqtalǵan etten taǵam ázirleıtin aspazdardyń óte kóńil bóletin bir isi — ettiń shań - tozań ystyq sýmen muqıat jýyp, tazartý bolyp tabylady. Eger ettiń tuzy óte ashshy bolsa, onyń alǵashqy qaınaǵan sorpasyn tógip tastaý, sondaı - aq tuzsyz ılengen qamyr, kartop salyp qosa qaınatyp alý ádisteri arqyly tuz dámin retteýge ábden bolady. Qaqtalǵan et shıkideı de, pisken soń da jolazyq retinde saparǵa alyp shyǵýǵa óte qolaıly.
Qazaqsha et pisirý. Qandaı etti bolsa da, qazanǵa salarda sýyq sýmen jýyp, neǵurlym keń ydysqa — qazanǵa, úlken qara baqyrǵa pisiredi. Salqyn sýǵa batyrylyp, azdap tuz salynady. Birden qatty qaınaǵan et qataıyp ketedi, sondyqtan et qaınaǵan soń otty baıaý ǵana jaǵyp, sarqyndatpaı jaı ǵana shymyrlatyp qaınatý kerek. Ettiń qandy kóbigi jınalǵanda, birqatar jerlerde ony qalqyp alyp tastaıdy, sonda ettiń sorpasy suıylyp, áınek sıaqty móldir bolady. Al, keı jerlerde ettiń qandy kóbigi shyǵa bastaǵanda onyń uıysýyna jol bermeı sapyryp jazyp jiberedi, qashan qandy kóbik taraǵansha sapyryp jazyp jiberedi, qashan qandy kóbik taraǵansha kóp sapyrady, sony áserinen sorpa qoıý bolady. Etke salynatyn kartop, kúrish, jarmalar kóbik taratylǵan soń nemese alyp tastalǵannan keıin onsha kóp keshiktirmeı, al, nan (qamyr) et túsirilip alynǵan soń salynady.
Etti japyraqtap týrap nemese múshesimen tabaqqa salady da ústinen tuzdyq quıady.
Qorytyndylaý
BBÚ ádisi
Bilemin
Bilgim keledi
Úırendim
Et asýdy
Taǵy da túrlerin
Súrleý joldaryn
Baǵalaý
Úıge tapsyrma: Et súrlep kelý
You Might Also Like
-
Sabaqtyń taqyryby: Qanat týraly hıkaıa. F. Ońǵarsynova.
