InfoHub Logo

Debat sabaǵy (prezentasıa túrinde)
Sabaq taqyryby: Evolúsıanyń damý tarıhy
Sabaq maqsaty: Evolúsıanyń damý tarıhy jolynda stýdentterdiń pikir talasyn týdyra otyryp ózderiniń kózderin jetkizý jáne ózdiginen bilim alýdy qamtamasyz etý.

Sabaq mindetteri:
- evolúsıanyń damý tarıhyn tolyq ashý;
- stýdentterdiń ózderi daıyndaǵan málimetterin aıqyn jetkizýge jaǵdaı jasaý;
- stýdentterdiń debat barysynda qyzyǵýshylyǵyn oıatatyn másele - oı tastaý.
Sabaq túri: debat
Sabaq kórnekilikteri:
ınteraktıvti taqta, plakattar, kesteler, kitap, dápter.
Sabaqqa qoldanylǵan ádebıetter:
1. R. Sátimbekov «Bıologıa» 11 - synyp
2. R. Sátimbekov, R. Álimqulova, J. Shildebaev «Bıologıa» 11 - synyp

Sabaq ustanym:
Adamnan ǵylym - aıla asyrmaǵan,
Qupıasyn qulyptap jasyrmaǵan.
Kel, bárimiz ǵylymnyń tilin zerttep,
Bir jumbaǵyn ashaıyq ashylmaǵan!

Uıymdastyrý kezeńi:
Amandasý. Stýdentterdi túgeldeý. Stýdentterdiń sabaqqa daıyndyǵyn tekserý. Stýdentterdiń kóńilin sabaqqa aýdarý ( 3 mınýt)
Sabaqty ótken taqyryptarmen baılanystyrý:
Oqytýshynyń sózi. Prezentasıa boıynsha ótken taqyryptarǵa aýyzsha sholý jasaý ( 10 mınýt)

Úı tapsyrmasyn tekserý kezeńi: jalpylama suraq – jaýaptar
1. «Evolúsıa» uǵymy neni bildiredi?
«Evolúsıa» latynsha «evolutio» - tarıhı damý, ózgerý, órleý» degen maǵynany bildiredi. Evolúsıalyq ilim - tirshiliktiń jalpy zańdylyqtary men qozǵaýshy kúshiniń tarıhı damýyn zertteıdi.
2. «Qaıta órleý» qaı ǵasyrda damydy, oǵan qandaı jaǵdaılar sebep boldy?
HV ǵasyrdyń ekinshi jartysynda jańa elder ashylyp, taýar óndiristeri men saýda jumysy qarqyndy damydy. Mundaı jetistikter janýarlar men ósimdikter týraly málimetterdiń kóbeıýine jol ashyp, qaıta órkendeý dáýiri bastaldy.
3. Nelikten Arıstoteldi «Janýartaný» ǵylymynyń negizin qalaýshy deımiz?
Arıstotel - fılosof ári jaratylystaný zertteýshisi. «Janýarlardyń tarıhy», «Janýarlardyń bólikteri týraly» eńbekter jazyp, zertteýine baılanysty, ony janýartaný ǵylymynyń negizin qalaýshy dep aıtady.
4. Arıstoteldiń shákirti Teofrast ósimdikterdi zerttegende qandaı jaqtaryna mán berdi?
Teofrast ósimdikterdiń adam ómirindegi mańyzyna, aǵash kómirin, shaıyr zatyn alý joldaryna kóńil bóldi.
5. K. Lınneı eń joǵarǵy jáne eń kishi júıelik toptar dep neni atady?
Ǵalym K. Lınneı eń iri júıelik top - klass, eń kishi tómengisi - túr dedi.
6. K. Lınneı janýarlar júıesin qandaı belgilerine qarap toptastyrdy jáne neshe klasqa bóldi?
K. Lınneı janýarlar júıesin qan aınalymy jáne tynys alý músheleriniń qurylysyna qaraı 6 klasqa jiktedi:
1) súrtqorektiler 2) qustar 3) amfıbıalar 4) balyqtar 5) býnaq deneliler 6) qurttar
7. J. B. Lamarktiń evolúsıalyq teorıasynyń artyqshylyǵy nede?
J. B. Lamarktiń evolúsıalyq teorıasynyń artyqshylyǵy - naqty derekterge súıenip, ósimdikter men janýarlardyń qurylysyn tereńirek zertteýinde.
8. J. B. Lamarktiń kemshilikterin kórsetińder.
J. B. Lamarktiń kemshiligi - kóp ári belsendi qımyldaǵan múshelerde qan aǵysy kúsheıip, ondaı múshe jaqsy ósedi jáne tuqym qýalaıdy dep oılaǵany.
9. Ch. Darvın iliminiń shyǵýyna negiz bolǵan alǵysharttar.
Ch. Darvın iliminiń shyǵýyna negiz bolǵan alǵysharttar: shıkizattyń ulǵaıýy, óndiristiń damýy, suryptaý jumystarynyń basty nazarda bolýy, birneshe túr ( iri qara, jylqy, shoshqa, qoı, ıt, kepter ) qoltuqymdarynyń shyǵarylýy, ósimdikterdiń jańa iriktemeleriniń alynýy t. b.
10. Ch. Darvınniń qandaı eńbekterin bilesińder?
- 1859 j. « Túrdiń paıda bolýy»
- 1868 j. « Úı haıýanattary men mádenı ósimdikterdiń ózgerýi»
1871 j. « Adamnyń shyǵý tegi»
- 1875 j. « Jándik qorekti ósimdikter»
- 1876 j. « Aıqas jáne ózdiginen tozańdanýdyń áseri»
- 1877 j. « Orhıdeıanyń tozańdanýy» jáne t. b.
( 10 mınýt)
(Stýdentterdi bilimdi, sanaly jáne belsendi túrde meńgerýge daıyndaý kezeńi)
Debat – taqyryp boıynsha pikirtalas.
Topty eki fraksıaǵa bólemiz: «Jaqtaýshy» jáne «Dattaýshy»
Eki toptan bir – bir spıker taǵaıyndaımyz. Spıkerler sabaq barysyn qadaǵalap, sabaq sońynda habarlaıdy.

1. Top quramymen tanystyrý ( 3 - mınýt)
2. Ortaǵa usynylǵan másele tóńireginde dáleldemelerdi aıtý (5mınýt)
3. Aıtylǵan dáleldemeni prezentasıa túrinde kórsetý( 5 - mınýt)
4. Ýaqytty qatań qadaǵalaý
Stýdentter jańa málimetter týraly qysqasha baıandaıdy. Eki jaqtan bir – bir stýdent daıyndaǵan málimetterin dáleldeıdi.

Debat barysyndaǵy suraqtar:
1. K. Lınneıdiń evolúsıalyq ilimge qosqan «Júıeniń jasandylyǵyn» dáleldeńder.
Lınneı ósimdikterdiń 8000 - nan astam, janýarlardyń 4200 - den astam túrlerin anyqtady. Uqsas túrlerdi týysqa, uqsas týystardy otrádqa, otrádtardy klasqa bipiktipdi. K. Lınneı barlyq ósimdikterdi atalyǵy men analyǵynyń sanyna qaraı 24 klasqa bóldi. Gúl bólimderine kúlte, tozańqap, atalyq jipshesi, shirnelik, analyq jatyny, analyq aýzy, gúltabany, gúlsaǵaǵy, gúlserigi ataýlaryn engizdi. Ósimdik túrine latyn tilinde qosarly ataý tizimin (bınarly nomenklatýra) (týysy men túpi) usyndy.

Júıesiniń jasandylyǵy: ósimdikterdiń týystyq jaǵynyń eskerilmeýi. Mysaly: sábiz – shatyrgúldilerge, zyǵyr – zyǵyr tuqymdasyna jatady, al ol ekeýin bir topqa biriktirgen.
K. Lınneı: « Jasandy júıe tabıǵı júıe tabylǵansha joıylmaıdy», - dep jazdy, bul óziniń jasaǵan júıesiniń jasandy ekenin moıyndaǵandy bildiredi.
2. J. B. Lamarkti «Alǵashqy evolúsıanyń negizin qalaýshy» degen pikirge qosylasyńdar ma?
J. B. Lamark evolúsıalyq teorıasynda sol kezeńde ashylǵan jańa derekterge baılanysty ósimdikter men janýarlar qurylysyn tereńirek zertteýge arnady.

1809 j. «Zoologıa fılosofıasy» degen eńbeginde organıkalyq dúnıeniń ózgeretinin aıtty.
Lamark evolúsıasynyń negizgi faktory — syrtqy orta jaǵdaıyna neǵurlym kóbirek jattyqqan múshelerdiń ózgeretindigi, al jattyqpaǵan múshelerdiń ózgermeıtindigi dep eseptedi. Ózgermegen músheler qalady nemese kishireıip, joıylyp ketedi degen.
Mysaly, a) jıraf moınynyń uzyn bolýy: onyń arǵy teginiń qunarsyz topyraqty jerde mekendep, aǵash japyraǵymen qorektený úshin moınyn bıikke jıi sozýyna baılanysty; á) jylannyń jorǵalap qozǵalýy: denesiniń udaıy sozylýyna qaraı aıaǵy paıdasyz bolǵandyqtan arǵy teginde aıaq bolsa da jattyqpaýdyń áserinen joıylǵan.
3. Evolúsıa qubylysy, tirshilik deńgeıi men satylarynyń erekshelený sebepteri nede?
Evolúsıa qubylysy tirshilik deńgeıleriniń barlyq satylarynda molekýlalyq deńgeıden bıosferalyq deńgeıge deıin baıqalyp, únemi qurylysy men atqaratyn qyzmetterinde buryn bolmaǵan jańa qurylymdar men olardyń jańa qyzmetin ereksheleıdi.
4. Evolúsıanyń qozǵaýshy kúshi qandaı?
Evolúsıanyń qozǵaýshy kúshiniń paıda bolýyna evolúsıa mehanızmderiniń qarqyndy damýy saldary, dáleldemeler men anyqtamalar, bıologıalyq evolúsıanyń damý jolyndaǵy jańalyqtar sebep boldy. Qozǵaýshy kúsh - tehnıkanyń damýy, adamǵa belgisiz dúnıeniń paıda bolýy dep tanylady.
5. Evolúsıanyń qazirgi tańdaǵy damýy qandaı?
6. 1960 jyly Amerıka Ch. Darvınniń teorıasyn nege joqqa shyǵaryp qoldamady?
7. Ch. Darvın boıynsha tuqym qýalaýshylyq pen ózgergishtikke bergen túsinikterdiń durystyǵyn dáleldeńder.
8. Ch. Darvınniń qoldan suryptaýy týraly ne aıtasyzdar

Sergitý sáti:
Bul kezeńde stýdentter úıge berilgen tapsyrmalary boıynsha taqyrypqa saı kórinis kórsetýleri tıis.
1 - top Adamnyń maımyldan jaratylǵandyǵy jónindegi kórinis.
2 - top Adam ata men Haýa anadan jaratylǵandyǵy jónindegi kórinis.
(5 - mınýt)
Refleksıa kezeńi:

Bul kezeńde birinshi spıkerlerge sóz berilip eki fraksıaǵa óz baǵalaryn beredi. Sodan soń oqytýshy sabaq boıynsha stýdentterdiń «Ne bilgenin», « Nege úırengenin» jáne «Neni bilgisi keletinin» suraı otyryp, sabaqty qorytyndylaıdy.
(Prezentasıa - plakat boıynsha) (5 - mınýt)

Baǵalaý kezeńi:
Oqytýshy stýdentterdiń sabaq barysyndaǵy jaýap berýi, úı tapsyrmasyn oryndaýyna qaraı baǵalaıdy. (3 - mınýt)
Úı tapsyrmasy: II - taraý § 5 – 8 oqý. (1 - mınýt)