Kolejder ortasynda densaýlyqty saqtaýdaǵy mádenı densaýlyqty qalyptastyrý faktorlary
Kolejder ortasynda densaýlyqty saqtaýdaǵy mádenı densaýlyqty qalyptastyrý faktorlary
“Tirshilikte talpynyp,
talaptan denińniń saýynda”.
Bazar jyraý(1842 - 1911)
Maqsaty: jas urpaqty tárbıeleý problemalaryna kóńil bólýdi kúsheıtý, Qazaqstan Respýblıkasynda balalar men jastarǵa tárbıe berý mindetterin sheshýdegi tárbıe úderisterine barlyq sýbektilerdiń is - qımyldaryn kelistirý.
Mindetteri:
● jas urpaqty tárbıeleýdiń áleýmettik mańyzy men bolashaǵyn qoǵamnyń túsinýine kómektesý;
● tárbıe mindetterin júzege asyrýda ıntellektýaldyq, uıymdastyrýshylyq - pedagogıkalyq, kadrlyq, ekonomıkalyq, ádistemelik jáne t. b. resýrstardy shoǵyrlandyrý;
● balalar men jasóspirimderdiń jáne jastardyń túrli áleýmettik toptarmen ózara qarym - qatynasty retteýinde jaýapty sheshim qabyldaı alatyn jáne ózine jetekshilik ról ala biletin, derbes jeke tulǵa retinde ashyq aqparattyq, bilikti, iskerlik jáne kommýnıkatıvtik áleýmettik keńistik qurýdy uıymdastyrý;
● jas urpaqtyń óziniń rýhanı - adamgershilik, ıntellektýaldyq, ómiri men óz densaýlyqtary úshin áleýmettik quzyrettilik pen jaýapkershiligin kóterýdi uıymdastyrýǵa jaǵdaı jasaý;
● balalar men jastardyń qorshaǵan ortaǵa, qoǵamǵa, tabıǵatqa oń kóz - qarasyn qalyptastyrýǵa múmkindik týǵyzý, áleýmettik - pedagogıkalyq jaǵdaı jasaý;
● ómir boıy bilimin arttyrýyna, kásibı qalyptasýyna jáne ózin - ózi tabysty kórsetýine qajetti jaǵdaı jasaý.
Kolejder ortasynda densaýlyq saqtaýdaǵy bizdiń basty qalyptastyratyn faktorymyz: stýdent úshin oqytýshy - ekinshi anasy. Osy atty arqalap júrgen oqytýshylar stýdentterdiń qandaı kóńil – kúıde ekenin jáne olardyń ishki – jan dúnıesindegi ózgeristerdi uǵyna bilýi kerek. Qazirgi tańda bizdiń jastarymyz densaýlyqty saqtaýǵa asa mán bermeıdi. Olar «joq», «durys emes», «úlken aıtqanda» tyńda, ol «zıan» t. b. sózderdi elegileri kelmeıdi. Sebebi, bul sózder kúndelikti aıtylyp óz qasıetin joǵaltqan. Sondyqtan jastar úshin kózderimen kórip qoldarymen ustap sezetindeı ádisterdi qoldaný kerek. Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý ujymynyń derekteri boıynsha, densaýlyqqa áser etetin faktorlardyń 50 - 60 % ómir tirshiligine, 20 % - tuqym qýalaýshylyqqa, 20 % - syrtqy ortanyń jaǵdaıyna, 8 - 10 % - dárigerlik kómektiń deńgeıine baılanysty. Bul derekter densaýlyq úshin kúrestiń negizgi baǵyty – salaýatty ómir saltyn qalyptastyrýǵa, ony nasıhattaýǵa baǵyttalǵan sharalar ekenin dáleldeıdi.
Salaýattaný bilimi men tárbıeniń birlesken júıesi stýdentterdiń densaýlyǵyn saqtaýǵa jáne nyǵaıtýǵa kómektesedi. Sondyqtan, stýdentterdiń deni saý bolyp, sapaly bilim alýy úshin búgingi zaman talabyna saı ıgi dástúrler men qundy ádetterdi qalyptastyra otyryp, salaýatty ómir súrýdiń qundylyǵyna, qajettiligine oqýshynyń kózin jetkizý, ony iske asyrý joldaryn kórsetý, naqty sheshim qabyldaýǵa úıretýimiz kerek. «Stýdenttiń saýlyǵyn saqtaý» jónindegi aqyl - keńesterdi densaýlyqty saqtaýǵa úıretetin tolyq qural retinde qaraýǵa bolmaıdy. Áıtkenmen, osynda aıtylǵan sharalardy oryndap tursa, jas býynnyń tazalyqty saqtap, boılaryn kútýine edáýir sebep bolar edi, degen oıdamyn. Deniń cay bolsyn deseń:.. «Aýyryp – em izdegenshe, aýyrmaıtyn – jol izdeıik»
Salaýattaný bilimi men tárbıeniń birlesken júıesi stýdentterdiń densaýlyǵyn saqtaýǵa jáne nyǵaıtýǵa kómektesedi. Sondyqtan, stýdentterdiń deni saý bolyp, sapaly bilim alýy úshin búgingi zaman talabyna saı ıgi dástúrler men qundy ádetterdi qalyptastyra otyryp, salaýatty ómir súrýdiń qundylyǵyna, qajettiligine jastardyń kózin jetkizý, ony iske asyrý joldaryn kórsetý, naqty sheshim qabyldaýǵa úıretýimiz kerek.
Densaýlyq degenimiz — aǵzanyń aınalany qorshaǵan syrtqy orta faktorlarynyń beıimdelýi. Aınalany qorshaǵan syrtqy orta faktorlary áserinen adamdardyń densaýlyǵy qalyptasyp damı túsedi.
Qazirgi kezde densaýlyqtyń birneshe túri bar ekeni belgili. Olar:
1. Fızıkalyq densaýlyq – aǵza júıesi men organdardyń ósý deńgeıi. Onyń negizin morfologıalyq jáne fýnksıalyq kezekter qalaıdy. Olar aǵzanyń beıimdelý reaksıasyn qamtamasyz etedi.
2. Somatıkalyq densaýlyq – adam aǵzasy men organdarynyń arasyndaǵy bıologıalyq jaǵdaı. Onyń negizin aǵzanyń jeke basy damýynyń bıologıalyq baǵdarlamasy retteıdi.
3. Psıhıkalyq densaýlyq – adamnyń psıhıkalyq sferasynyń jaǵdaıy. Aýrýdy boldyrmaý - adekvatty reaksıalardy jasaý. «Adam ómiriniń maqsatyn boljaý bıologıalyq jáne áleýmettik qajettilikten týyndaıdy.
Aǵzasynda fýnksıalardyń ózdiginen rettenýi, fýnksıalyq úrdisterdiń kelisimdi túrde ótýi, aınalany qorshaǵan syrtqy orta faktorlarynyń áserlerine beıimdelýi, qasıetteriniń joǵary dórejeli jaǵdaıda bolýy.
4. Rýhanı densaýlyq — adamdardyń ınformasıany qabyldaý qabilettiligi men motıvasıalyq is - áreketiniń arasyndaǵy qarym - qatynastardyń sıpattamasyn kórsetedi. Onyń negizgi baǵalyq júıesi, ındıvıdterdiń qoǵamdaǵy orny men onyń motıvti túrde ornyǵýyn baıandaıdy jáne adamnyń kóńil - kúıin anyqtaıdy. Óıtkeni, rýhanı densaýlyq jalpy adamdardyń jomarttylyǵyn, súıispenshiligin jáne jan - dúnıesiniń sulýlyǵyn kórsetedi.
Fızıkalyq, somatıkalyq, psıhıkalyq jáne rýhanı densaýlyqtardyń jınaqtalǵan kórsetkishteri men krıterııleri bolady. Olar:
1. Somatıkalyq jáne fızıkalyq densaýlyqtyń krıterııi men bárin «ózim jasaı alamyn» dep kórsetetin krıterıı;
2. Psıhıkalyq densaýlyqtyń krıterııi — maǵan qajet zattardyń bárin «ózim taýyp alamyn «;
3. Rýhanı densaýlyqtyń negizgi krıterııi — men «ózim jasaýym kerek».
Densaýlyqty kórsetetin negizgi belgiler:
1) Adam aǵzalarynda arnaýly (ımmýndy) jáne arnaýly emes túrde paıda bolyp qalyptasqan densaýlyq jáne ony buzatyn faktorlarǵa densaýlyqtyń qarsy tura alatyndyǵy.
2) Aǵzanyń ósýi men damýynyń kórsetkishi.
3) Aǵzanyń qor retinde (rezervte) jınalǵan jáne fýnksıonaldy jaǵdaıyn sıpattaıtyn belgiler.
4) Ár túrli defektilerge baılanysty damymaı qalǵan nemese bir aýrýlarǵa sáıkes densaýlyqtyń bolmaýy jáne densaýlyq deńgeıi;
5) Moraldi eriktiń deńgeıi jáne rýhanı - motıvasıalyq belgi.
«Adamdardyń densaýlyǵy nege baılanysty bolady?» degen saýalǵa keletin bolsaq, densaýlyqty shartsyz túrde 100 paıyz etip alsaq, onyń 20% - tektik faktorlarǵa, 20% - aınalany qorshaǵan syrtqy orta jaǵdaılaryna, ekologıalyq faktorlardyń áserine, 10% – densaýlyq saqtaý júıeleriniń álsizdigine baılanysty bolatyny anyqtalyp otyr. Densaýlyq saqtaý júıesi jaqsy túrde qyzmet jasaıtyn bolsa, jáne dári - dármekter jetkilikti bolsa, onda adamdardyń densaýlyǵy arta túsetini sózsiz. Neshe túrli juqpaly dertterge adam aǵzasy qarsy tura alady. Óıtkeni adam aǵzasy tabıǵattyń ózi erekshe túrde jaratqan qubylys. Densaýlyqtyń 50%- iniń jaqsy bolýy adamdardyń ózderine baılanysty bolatynyn medısına jáne bıologıa ǵylymdary ǵylymı turǵydan dáleldep shyqty. Kóptegen adamdar: olardyń ishinde jas jetkinshekter densaýlyqtaryn ózderi buzatyny baıqalyp otyr. Olar: ishimdik ishý, esirtki zattarmen aınalysý jáne toksıkalyq ýlardy ıiskeý, nemese denelerine jaǵýmen áýestený. Olar adam ómirin óte qysqartyp jiberetini sózsiz.
Kolejderdegi stýdentterge baılanysty qolaıly faktorlar:
• a) qımyl - qozǵalysynyń qalypqa saı tolyq jetkilikti bolýy;
• b) oqý - tárbıe prosesteriniń jáne kún tártibiniń durystyǵy;
• v) oıyn, oqý jáne eńbek is - áreketterine qoıylatyn
gıgıenalyq talaptardyń oryndalýy;
• g) tamaqtanýdy uıymdastyrý sharttary;
• d) gıgıenalyq daǵdylardyń qalypty bolýy,
zıandy ádettermen aınalyspaý;
e) kolejde jáne stýdentter arasyndaǵy qolaıly psıhologıalyq klımat.
Óz densaýlyǵyna jaýapkershilikpen qaraýdyń negizgi sharttary:
● densaýlyǵyna qundylyqqa qaraǵandaı qaraý
● ózin deni saý adam retinde qalyptastyrý
● densaýlyǵyn joǵaltýdan úreılený
● densaýlyqty saqtaýǵa, bekitýge qyzmet etetin bar aqparatty óz minez - qulqyna basshylyqqa alý, úreılený energıasyn is - áreket energıasyna aınaldyrý
● salaýatty ómir saltyn daǵdyǵa aınaldyrý.
“Tirshilikte talpynyp,
talaptan denińniń saýynda”.
Bazar jyraý(1842 - 1911)
Maqsaty: jas urpaqty tárbıeleý problemalaryna kóńil bólýdi kúsheıtý, Qazaqstan Respýblıkasynda balalar men jastarǵa tárbıe berý mindetterin sheshýdegi tárbıe úderisterine barlyq sýbektilerdiń is - qımyldaryn kelistirý.
Mindetteri:
● jas urpaqty tárbıeleýdiń áleýmettik mańyzy men bolashaǵyn qoǵamnyń túsinýine kómektesý;
● tárbıe mindetterin júzege asyrýda ıntellektýaldyq, uıymdastyrýshylyq - pedagogıkalyq, kadrlyq, ekonomıkalyq, ádistemelik jáne t. b. resýrstardy shoǵyrlandyrý;
● balalar men jasóspirimderdiń jáne jastardyń túrli áleýmettik toptarmen ózara qarym - qatynasty retteýinde jaýapty sheshim qabyldaı alatyn jáne ózine jetekshilik ról ala biletin, derbes jeke tulǵa retinde ashyq aqparattyq, bilikti, iskerlik jáne kommýnıkatıvtik áleýmettik keńistik qurýdy uıymdastyrý;
● jas urpaqtyń óziniń rýhanı - adamgershilik, ıntellektýaldyq, ómiri men óz densaýlyqtary úshin áleýmettik quzyrettilik pen jaýapkershiligin kóterýdi uıymdastyrýǵa jaǵdaı jasaý;
● balalar men jastardyń qorshaǵan ortaǵa, qoǵamǵa, tabıǵatqa oń kóz - qarasyn qalyptastyrýǵa múmkindik týǵyzý, áleýmettik - pedagogıkalyq jaǵdaı jasaý;
● ómir boıy bilimin arttyrýyna, kásibı qalyptasýyna jáne ózin - ózi tabysty kórsetýine qajetti jaǵdaı jasaý.
Kolejder ortasynda densaýlyq saqtaýdaǵy bizdiń basty qalyptastyratyn faktorymyz: stýdent úshin oqytýshy - ekinshi anasy. Osy atty arqalap júrgen oqytýshylar stýdentterdiń qandaı kóńil – kúıde ekenin jáne olardyń ishki – jan dúnıesindegi ózgeristerdi uǵyna bilýi kerek. Qazirgi tańda bizdiń jastarymyz densaýlyqty saqtaýǵa asa mán bermeıdi. Olar «joq», «durys emes», «úlken aıtqanda» tyńda, ol «zıan» t. b. sózderdi elegileri kelmeıdi. Sebebi, bul sózder kúndelikti aıtylyp óz qasıetin joǵaltqan. Sondyqtan jastar úshin kózderimen kórip qoldarymen ustap sezetindeı ádisterdi qoldaný kerek. Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý ujymynyń derekteri boıynsha, densaýlyqqa áser etetin faktorlardyń 50 - 60 % ómir tirshiligine, 20 % - tuqym qýalaýshylyqqa, 20 % - syrtqy ortanyń jaǵdaıyna, 8 - 10 % - dárigerlik kómektiń deńgeıine baılanysty. Bul derekter densaýlyq úshin kúrestiń negizgi baǵyty – salaýatty ómir saltyn qalyptastyrýǵa, ony nasıhattaýǵa baǵyttalǵan sharalar ekenin dáleldeıdi.
Salaýattaný bilimi men tárbıeniń birlesken júıesi stýdentterdiń densaýlyǵyn saqtaýǵa jáne nyǵaıtýǵa kómektesedi. Sondyqtan, stýdentterdiń deni saý bolyp, sapaly bilim alýy úshin búgingi zaman talabyna saı ıgi dástúrler men qundy ádetterdi qalyptastyra otyryp, salaýatty ómir súrýdiń qundylyǵyna, qajettiligine oqýshynyń kózin jetkizý, ony iske asyrý joldaryn kórsetý, naqty sheshim qabyldaýǵa úıretýimiz kerek. «Stýdenttiń saýlyǵyn saqtaý» jónindegi aqyl - keńesterdi densaýlyqty saqtaýǵa úıretetin tolyq qural retinde qaraýǵa bolmaıdy. Áıtkenmen, osynda aıtylǵan sharalardy oryndap tursa, jas býynnyń tazalyqty saqtap, boılaryn kútýine edáýir sebep bolar edi, degen oıdamyn. Deniń cay bolsyn deseń:.. «Aýyryp – em izdegenshe, aýyrmaıtyn – jol izdeıik»
Salaýattaný bilimi men tárbıeniń birlesken júıesi stýdentterdiń densaýlyǵyn saqtaýǵa jáne nyǵaıtýǵa kómektesedi. Sondyqtan, stýdentterdiń deni saý bolyp, sapaly bilim alýy úshin búgingi zaman talabyna saı ıgi dástúrler men qundy ádetterdi qalyptastyra otyryp, salaýatty ómir súrýdiń qundylyǵyna, qajettiligine jastardyń kózin jetkizý, ony iske asyrý joldaryn kórsetý, naqty sheshim qabyldaýǵa úıretýimiz kerek.
Densaýlyq degenimiz — aǵzanyń aınalany qorshaǵan syrtqy orta faktorlarynyń beıimdelýi. Aınalany qorshaǵan syrtqy orta faktorlary áserinen adamdardyń densaýlyǵy qalyptasyp damı túsedi.
Qazirgi kezde densaýlyqtyń birneshe túri bar ekeni belgili. Olar:
1. Fızıkalyq densaýlyq – aǵza júıesi men organdardyń ósý deńgeıi. Onyń negizin morfologıalyq jáne fýnksıalyq kezekter qalaıdy. Olar aǵzanyń beıimdelý reaksıasyn qamtamasyz etedi.
2. Somatıkalyq densaýlyq – adam aǵzasy men organdarynyń arasyndaǵy bıologıalyq jaǵdaı. Onyń negizin aǵzanyń jeke basy damýynyń bıologıalyq baǵdarlamasy retteıdi.
3. Psıhıkalyq densaýlyq – adamnyń psıhıkalyq sferasynyń jaǵdaıy. Aýrýdy boldyrmaý - adekvatty reaksıalardy jasaý. «Adam ómiriniń maqsatyn boljaý bıologıalyq jáne áleýmettik qajettilikten týyndaıdy.
Aǵzasynda fýnksıalardyń ózdiginen rettenýi, fýnksıalyq úrdisterdiń kelisimdi túrde ótýi, aınalany qorshaǵan syrtqy orta faktorlarynyń áserlerine beıimdelýi, qasıetteriniń joǵary dórejeli jaǵdaıda bolýy.
4. Rýhanı densaýlyq — adamdardyń ınformasıany qabyldaý qabilettiligi men motıvasıalyq is - áreketiniń arasyndaǵy qarym - qatynastardyń sıpattamasyn kórsetedi. Onyń negizgi baǵalyq júıesi, ındıvıdterdiń qoǵamdaǵy orny men onyń motıvti túrde ornyǵýyn baıandaıdy jáne adamnyń kóńil - kúıin anyqtaıdy. Óıtkeni, rýhanı densaýlyq jalpy adamdardyń jomarttylyǵyn, súıispenshiligin jáne jan - dúnıesiniń sulýlyǵyn kórsetedi.
Fızıkalyq, somatıkalyq, psıhıkalyq jáne rýhanı densaýlyqtardyń jınaqtalǵan kórsetkishteri men krıterııleri bolady. Olar:
1. Somatıkalyq jáne fızıkalyq densaýlyqtyń krıterııi men bárin «ózim jasaı alamyn» dep kórsetetin krıterıı;
2. Psıhıkalyq densaýlyqtyń krıterııi — maǵan qajet zattardyń bárin «ózim taýyp alamyn «;
3. Rýhanı densaýlyqtyń negizgi krıterııi — men «ózim jasaýym kerek».
Densaýlyqty kórsetetin negizgi belgiler:
1) Adam aǵzalarynda arnaýly (ımmýndy) jáne arnaýly emes túrde paıda bolyp qalyptasqan densaýlyq jáne ony buzatyn faktorlarǵa densaýlyqtyń qarsy tura alatyndyǵy.
2) Aǵzanyń ósýi men damýynyń kórsetkishi.
3) Aǵzanyń qor retinde (rezervte) jınalǵan jáne fýnksıonaldy jaǵdaıyn sıpattaıtyn belgiler.
4) Ár túrli defektilerge baılanysty damymaı qalǵan nemese bir aýrýlarǵa sáıkes densaýlyqtyń bolmaýy jáne densaýlyq deńgeıi;
5) Moraldi eriktiń deńgeıi jáne rýhanı - motıvasıalyq belgi.
«Adamdardyń densaýlyǵy nege baılanysty bolady?» degen saýalǵa keletin bolsaq, densaýlyqty shartsyz túrde 100 paıyz etip alsaq, onyń 20% - tektik faktorlarǵa, 20% - aınalany qorshaǵan syrtqy orta jaǵdaılaryna, ekologıalyq faktorlardyń áserine, 10% – densaýlyq saqtaý júıeleriniń álsizdigine baılanysty bolatyny anyqtalyp otyr. Densaýlyq saqtaý júıesi jaqsy túrde qyzmet jasaıtyn bolsa, jáne dári - dármekter jetkilikti bolsa, onda adamdardyń densaýlyǵy arta túsetini sózsiz. Neshe túrli juqpaly dertterge adam aǵzasy qarsy tura alady. Óıtkeni adam aǵzasy tabıǵattyń ózi erekshe túrde jaratqan qubylys. Densaýlyqtyń 50%- iniń jaqsy bolýy adamdardyń ózderine baılanysty bolatynyn medısına jáne bıologıa ǵylymdary ǵylymı turǵydan dáleldep shyqty. Kóptegen adamdar: olardyń ishinde jas jetkinshekter densaýlyqtaryn ózderi buzatyny baıqalyp otyr. Olar: ishimdik ishý, esirtki zattarmen aınalysý jáne toksıkalyq ýlardy ıiskeý, nemese denelerine jaǵýmen áýestený. Olar adam ómirin óte qysqartyp jiberetini sózsiz.
Kolejderdegi stýdentterge baılanysty qolaıly faktorlar:
• a) qımyl - qozǵalysynyń qalypqa saı tolyq jetkilikti bolýy;
• b) oqý - tárbıe prosesteriniń jáne kún tártibiniń durystyǵy;
• v) oıyn, oqý jáne eńbek is - áreketterine qoıylatyn
gıgıenalyq talaptardyń oryndalýy;
• g) tamaqtanýdy uıymdastyrý sharttary;
• d) gıgıenalyq daǵdylardyń qalypty bolýy,
zıandy ádettermen aınalyspaý;
e) kolejde jáne stýdentter arasyndaǵy qolaıly psıhologıalyq klımat.
Óz densaýlyǵyna jaýapkershilikpen qaraýdyń negizgi sharttary:
● densaýlyǵyna qundylyqqa qaraǵandaı qaraý
● ózin deni saý adam retinde qalyptastyrý
● densaýlyǵyn joǵaltýdan úreılený
● densaýlyqty saqtaýǵa, bekitýge qyzmet etetin bar aqparatty óz minez - qulqyna basshylyqqa alý, úreılený energıasyn is - áreket energıasyna aınaldyrý
● salaýatty ómir saltyn daǵdyǵa aınaldyrý.
You Might Also Like
