InfoHub Logo

Taqyryby: Farıza Ońǵarsynova «Oıýlar» óleńi.

Sabaqtyń maqsaty: oqýshylarǵa Farıza Ońǵarsynovanyń “oıýlar” atty óleńinen túsinik berý, oqýshylardyń synı turǵydan oılaýyn qalyptastyrý, ınteraktıvti baılanys arqyly óz oıyn ashyq aıta bilýge múmkindik berý, sol arqyly toptyq orta da sóıleýge úıretý.
Oqytý nátıjesi: oqýshylar synı turǵydan oılanýǵa, óz oıyn senimdi túrde aıta alýǵa, ózin baǵalaýǵa, toptyq jumys barysynda basqalardy da ádil baǵalaýǵa, dıalogtik oqytý barysynda ózin-ózi retteýge daǵdylanýyna múmkindik alady.
Ideıa: oqýshylar dıalogtik oqý barysynda óz oıyn erkin aıtýǵa múmkindik alady, toptyq jumys barysynda basqalardyń pikirin tyńdaýǵa, óz betimen izdený men qatar juptyq, toptyq izdenýge qulshynys jasaýǵa múmkindik alady.

Jattyǵýlar:
1. Psıhologıalyq daıyndyq júrgizemin. Sheńber boıymen qol ustasyp bir - birine tilek aıtý.
Men senderge sáttilik tileımin.
2. Qyzyǵýshylyǵyn arttyrý:
1) Bul kimniń sýreti?
2) Sýrettegi nendeı beıne?
3) Ortasyndaǵy qandaı oıý - órnek? Biz búgingi sabaǵymyzdyń taqyryby ne dep oılaısyńdar? Biz osy suraqtardyń jaýabyn tabý úshin 1 - 6 deıin ret - retimizben sanap shyǵaıyq. Osydan keıin oqýshylardy 3 topqa bólemin. Toptar top basshylary men eki kómekshisin belgilep alady.

1 - top zertteýshiler toby, 2 - top oıýlar toby 3 - top tarıhshylar toby.
Óleńdi mánerlep oqytamyn. Qurylysyna taldaý jasatamyn. Óleńnen túsiniksiz sózderge túsinik berý.

Oı qozǵaý:
1. Qazaq oıýynyń qansha túri bar?
2. Ony kimder zerttegen?
3. Qazaq oıýlary qandaı tarıhı jádigerler de kezdesedi?
4. Shyǵý tarıhyn bilemiz be?
Osy suraqtar tóńireginde úsh topqa sýretter qıyndysy jáne taqyrypqa sáıkes qundy mátin paraqshalary taratylady.

1 - mátin
Oıý-órnek óneri halyqtyń shynaıy rýhanı - estetıkalyq tanymymen bite qaınasyp ketken etnografıalyq mánge ıe kórinisimen erekshe, qundy bolǵandyqtan, ult mádenıetin aıqyndaıtyn óte mańyzdy, jáne asa qajetti sala. Mine, osy oıý-órnektiń tarıhyn, erekshelikteri men damýyn zertteýshi ǵalymdar, bul salanyń da ózindik úlgide damytyp, jańǵyrtyp otyratyn sheberleri bolatynyn, olardyń shyǵarmashylyq eńbekteri ózge óner túrlerindegi adamdardiki sıaqty kózge túsip, baǵalana bermeıtini jáne olardyń shyǵarmashylyǵy jóninde óz baǵasyn berip, saralaý kezeńi týǵany jóninde saýaldy máselelerdi qozǵap, kóńil bóler jáıtterdi alǵa tarta bastaýda.

Biz de óz tarapymyzdan, osy oıý-órnek aıshyqtaryn týdyrýshy el ishindegi az sheberlerdiń eńbekterin saralap den qoıa qarasaq, respýblıkamyzda kózge kórinetin ilýde bir oıý-órnek sheberi, Qazaqstan Respýblıkasy sýretshiler odaǵynyń múshesi, sýretshi - pedagog Sapar Asqaruly Tólenbaevtyń eńbeginen attap ótip kete almaıtynymyzǵa kózimizdi jetkizemiz. Bul dáleldi jaıdy tolyǵymen naqtylaıtyn «Qazaqstan Respýblıkasy mádenıet aqparat jáne qoǵamdyq kelisim mınıstrliginiń baǵdarlamasy boıynsha» «Almaty kitap» baspasynan 2003 jyly jaryq kórgen, ulttyq ónerdi zertteýshi Margarıta Shahmetqyzy Ómirbekovanyń «Ensıklopedıa» - atty qazaqtyń oıý-órnekteri týraly shyqqan úlken álbom kitaby. Kitaptyń redaksıalyq alqasy, elimizdegi bir qatar alqaly belgili qoǵam, memleket qaıratkerleri men ǵalymdardan quralǵan. Sol 283 – betten turatyn kitaptyń deni Sapar Asqaruly Tólenbaevtyń órnekterimen kórnekilingen, barlyǵy 1323 oıý-órnek. Kitaptyń teorıalyq bóliminde ulttyq oıý-órnek salasynda zertteýler jasaǵan ǵalymdardyń - Á. Marǵulan, Ó. Jánibekov, T. Bósenov, S. Qasımanavtar sapynda Sapar Asqaruly Tólenbaevtyń da eńbegi aıtylyp, bul kisiniń shyǵarmashylyq jumystarynyń kórkemdik jáne praktıkalyq mańyzyna túsinikteme berilgen.

2 - mátin: Qazaqtyń dástúrleri qońyr oıý – órnekteri
Qazaq halqynyń eski zaman dáýirinen sónbes mura bolyp, urpaqtan urpaqqa, ákeden balaǵa sabaqtasyp, uzaq jyldar ózindik tarıhymen elimizdi búkil álemge mádenı qol ónerimen tanytyp kelgen «dalalyq órkenıettiń» altyn besigi Uly Dala keńistiginde qalyptasqan. Qazaq halqy mol baılyǵymen respýblıka jerinde eskiden qalyptasqan kóne mádenıettiń tikeleı murageri jáne sol dástúrdi, saltty órkendetýshi, ary qaraı jańǵyrtyp, baıytýshy. Kóne dáýirden qazirgi zamanǵa deıingi qońyr adamzat mádenıetiniń damýyn qarastyratyn bolsaq, mádenıetter arasyndaǵy qarym - qatynastyń, suhbattyń úzilmeı kele jatqanyn kóremiz. Belgili ǵalym L. N. Gýmılev kóshpeliler jaıynda bylaı deıdi: «Bizdiń dáýirge deıingi I ǵasyrdaǵy kóshpendiler mádenıeti erekshe daralandy.

Onyń ústine HÚIII - HIH ǵ. ǵ. kóshpeliler mádenıetinen kóp joǵary bolǵan.
Qazaq halqynyń dástúrli mádenıeti ǵasyrdan bastama alyp, osyǵan oraı mádenıettiń tarıhı qozǵalysyn, zańdylyqtaryn bilip - tanýdyń máni artyp otyr. Halyq arasynda kóne mádenıet syrttan kelgen mádenıet yqpalymen jańaryp, tolyqqan ústine tolyǵa tústi dep oılaımyz. Óıtkeni qazaq halqynyń eńbek etýinde kóptegen ózgerister boldy. Syrttan kelgen mádenıetti óz ómir tirshiligine baılanysty ózgertken. HİH ǵ. 2-shi jartysy men HH ǵ. basynda qazaq halqynyń dástúrli qolóneri eń joǵarǵy damý baspaldaǵyna kóterilip, ómirde óz ornyn ala bildi. Qazirgi tańda bizdiń pikirimizshe, qazaq qolónerin jan - jaqty etnografıalyq turǵyda zertteýdiń ǵylym úshin de, ómirlik tájirıbe úshin de mańyzy óte zor. Qazaqtyń qolóneri jalpy qazaq muralarynyń damý jolyndaǵy, mádenıettiń ishindegi negizgi bir salasy. Bizdiń paıymdaýymsha, búgingi kún talaby ulttyq mádenıetti zertteý, tanyp bilý. Ulttyq mádenıettiń bir salasy qolóner, ıaǵnı oıý-órnek bolǵandyqtan, qolóner sheberleriniń dástúrli talabyn da jan - jaqty zertteý bolashaq jastardyń isi. Qolóner – baǵa jetpes, óshpes mura. Ony qorǵaı da, qoldaı da bilýimiz kerek.

Sonaý alǵashqy qaýymdyq qurylys kezinde úńgirdi mekendegen adamdar ózderiniń tirligin sýret arqyly baıandap, úńgir qabyrǵalaryna qashap salǵan eken. Bul týraly arheologıalyq derekter men ǵylymı eńbekterde kórsetilgen. Odan beri keletin bolsaq, b. d. d. V - İİİ ǵ. ǵ. saq dáýirindegi Pazyryq qorǵandarynan tabylǵan oıý-órnekter qazirgi bizdiń oıý - órnekterden aına qatesi joq dúnıeler. Sondyqtan bizdiń tegimiz tym áride jatqandyǵyn, tipti ult bolyp qalyptaspaı turǵannyń ózinde oıý-órnektiń tili qazirgi bizdiń oıý-órnektiń tilimen birdeı bolyp turǵandyǵy. Soǵan qarap, beıneleý óneriniń tarıhy til óneri qalyptaspaı turǵannan da buryn bastalǵany baıqalady. Kúni keshe Berel qorǵanynan tabylǵan zergerlik altyn buıymdar qazaq halqynyń materıaldyq baılyǵynyń negizi ekendiginde daý joq.

Ondaǵy ań stılimen jasalǵan buıymdarǵa qarap, zergerlik ónerdiń tym erte damyp, bıik sheberlikke jetkendigine ǵalymdar qaýymy kóz jetkizip otyr. Sondaı-aq Jetisýdan, Shilikti jazyǵyndaǵy obalardan tabylǵan Altyn adamdardyń boıyndaǵy áshekeıler tym bıik talǵam, asqan sheberlikpen oryndalýy, tipti búgingi zergerlerdiń qolynan kele bermeıtindeı.

Oıý-órnek (latyn tilinen aýdarǵanda ásemdeý, sándeý) – ár túrli zattardy, arhıtektýralyq ǵımarattardy áshekeıleýge arnalǵan júıeli yrǵaq pen qaıtalanyp otyratyn ár úılesimdilikke qurylǵan órnek - naqyshtar. Ulttyq oıý-órnek ózine tán belgileriniń júıelerin qazaq halqynyń qalyptasýymen ári respýblıkanyń qazirgi aýmaǵyn mekendegen Azıanyń basqa da halyqtary mádenıetimen tyǵyz baılanysta damydy. Bul ortaǵasyrlyq arhıtektýralyq ǵımarattardaǵy kógeris jáne geometrıalyq oıý-órnekterden (Aısha - bıbi, Ahmet Iassaýı kesenesi) aıqyn kórinedi. Qońyr oıý-órnektiń dástúrli toqyma óneri úlgisinde, kestede, aǵash, múıiz, súıek, metal men terige órnek salý meılinshe jetildire tústi.

3 - mátin: «Múıiz» oıýy qazaq halqynyń oıý - órneginiń tórkini deýge bolady, óıtkeni barlyq jańa elementter sonyń negizinde jasalyp, tek ataýlary ǵana ózgerip otyrǵan. Mysaly: «qoshqarmúıiz», «arqarmúıiz», «búǵymúıiz», «qyryqmúıiz», «qosmúıiz», «syńarmúıiz», «synyqmúıiz», «tórtqulaq», «túıetaban», «syńarókshe», «qosalqa», «qúsqanaty», «qaz - taban». Kolóner sheberleri osy elementterdiń san túrli kompozısıasyn jasap, buıymdarǵa utymdy paıdalanyp keledi. «Múıiz» — qazaq oıýynyń eń kóne máneri. Oıý-órnektiń bul elementi múıizdi megzeýden shyqqan. «Múıiz»oıý-órnek keıde usaq keıde iri bolyp keledi. Usaq túrleri aǵash, súıek, múıiz sıaqty názik qolóner salasynda qoldanady. İri túrleri syrmaq, tekemet, alasha, kilem, sáýlet ónerinde san túrli mánerde qoldanady. Múıiz elementteri «aımúıiz», «qosmúıiz», «syńarmúıiz», «synyqmúıiz», «qyryqmúıiz», «maralmúıiz», «órkeshmúıiz», «qoshqarmúıiz» t. b. túrlerge bólinedi. «Múıiz» órnegi úı jıhazdarynda (kilem, syrmaq, tekemet, alasha, kórpe, túskıiz, shymshı) men túrmystyq zattarda (saba, shanash, kúbi, ojaý, júkaıaq, torsyq, sandyq t. b.), sondaı - aq qarý - jaraqtarda (qynap, oqshantaı, sadak), kıim - keshek, at ábzelderinde (ertoqym, aıyl) jalpy bul elementtiń qoldanbaıtyn jeri joq dese de bolady.

«Qosmúıiz» oıý-órnegi qoıdyń, eshkiniń, sıyrdyń eki múıizin ǵana beıneleıdi jáne keıde «yrǵaq», keıde «ilmek» dep atalatyn oıýlardy «qosmúıiz» deıdi. Úı jıhazdary men turmystyq zattardy, kıim - keshek, qarý - jaraqtardy bezendirý úshin paıdalanatyn qoı, eshki, sıyr, buǵy, maral sıaqty janýarlardyń qos múıizin beıneleıtin oıý - órnek. Qazirgi kezde «qosmúıiz» oıý - órnegin sáýkelege, aıyr qalpaqtyń tóbesine, shetine, kamzoldyń aldyńǵy jaǵyna, etiktiń qonyshyna salady.
«Toǵyztóbe» oıý-órnegi eń kóne oıýlardyń biri bolyp sanalady. Bul órnek qımaqtar men qarluqtardyń qolónerinde saqtalǵan jáne kezinde «toǵyz - tóbe» oıý-órnegi Aısha - bıbi kúmbeziniń kirpishterin órnekteý úshin qoldanǵan. Al qazirgi kezde qazaq, qyrǵyz, túrikmen, qaraqalpaq qolónerinde kezdesedi.

«Arqarmúıiz» dep atalatyn oıý-órnek qoıdyń múıizin beıneleıtin oıýdyń túri. Bul element «qoshqarmúıizge» óte uqsas, biraq, oǵan qaraǵanda shıyrshyqtanyp, tarmaǵy odan kóbirek bolyp keledi. (Kilem, tuskıiz, syrmaq, keste, kıim-keshek pen úı jıhazdarynda kezdesedi).
«Syńarmúıiz» «qosmúıiz», «qoshqarmúıiz» dep atalatyn oıýdyń tek bir jaq syńaryn ǵana beıneleıtin órnek túri. Sheber ornalastyrylǵan «syńarmúıiz» órnek kompozısıasynda daralanyp turmaı, jymdasyp keledi, úı - jıhazdary men turmystyq zattarǵa, sondaı - aq kıim - keshek, qarý - jaraq t. b. betine salynatyn oıý-órnektiń bárinde kezdesedi jáne tekemet, syrmaqty áshekeıleıtin, jıegine júrgiziletin órnektiń bir túri.

«Qoshqarmúıiz» oıý-órnegi qoıdyń tóbesi men eki jaqqa ıirile túsken múıiz beınesinde kelip, onyń qoltyq tusynan qoıdyń qulaǵyn dolbarlaıtyn taǵy bir sholaq múıiz tárizdi eki býyn shyǵyp turady. Odan baıqaǵan adamǵa qoshqardyń tumsyq beınesi ańǵarylady.
Tekemet, syrmaq, basqur, alasha, kilem, bylǵary, súıek, aǵash, zergerlik buıymdardyń barlyq túrlerinde kezdesedi. Kıizden jasalǵan buıymdarda bul oıý tústi shúberektermen oıylyp, quraq, ıaǵnı aplıkasıalyq órnek túrinde de tigiledi.

«Qyryqmúıiz» oıý-órnegi birine - biri jalǵasa, tarmaqtala qosylǵan, kóp múıizden quralǵan oıý-órnektiń bir túri. Ol kóbinese dóńgelek ne tórt - burysh ishinde beınelenedi, keıde butaqtyń aǵashy tárizdi tarmaqtalyp, jaıylyp beınelenedi. Bir - birimen qosylǵan birneshe tarmaqty kóp múıizdi oıýlardan quralady. (Tuskıiz, ton, kejim, syrmaq, tekemet, arhıtektýra sáýlet ónerinde molyraq kezdesedi).
«Synyqmúıiz« mort synǵan tik tórtburysh jasap, tórt ret ishke qaraı ıiledi. Bul oıý-órnek kilemderdi, shılerdi, basqur men alashalardy, sondaı - aq ártúrli qaltalardy bezendirý úshin paıdalanylady, al syrt kórinisi maldyń synǵan múıizine uqsaıdy.

«Tórtqulaq» oıý - órneginiń tórt tarmaǵy zoomorfty nemese kógenis oıýlarynan quralǵan, ortasy kres beınesin jasaıdy. Tórt tarmaqtan dóńgelek, «tórtburysh», «tórtjapyraq» quraıtyn oıý-órnekter jasalady. Bul oıýlar, kebeje, júk-aıaq, aıaqqap, batyrlardyń shapanynyń jaýyrynyna, qalqanǵa, shalbardyń tize tusyna, dódegeniń ortasyna nemese shet buryshtaryna salynady.

«Úshqulaq», «Úshjapyraq» oıý - órnekteri barlyq qolónerge tán úsh múıizdi, úsh japyraqty, úsh tarmaqty bolyp beınelenedi. H - H1 ǵasyrda Taraz qalasyndaǵy monshanyń qabyrǵalary úsh japyraqty oıý-órnekpen beınelengen.
«Túıemoıyn« oıý-órnegi túıeniń moınyna uqsap ıile kóterilip baryp tarmaqtalatyn múıiz oıýy. Mundaı órnek máneri kóbinese kúrdeli bir múıiz oıýlarymen tutas keledi de,»túıemoıyn» órnegi sol topta óz aldyna oqshaýlanyp ózge denelerden ozyp turatyn túıeniń uzyn moınyna uqsaıdy.
«Órkesh» oıý-órnegi túıeniń qos órkeshin beıneleıdi. Syrmaq, tekemet, túskıizderge salynatyn oıý-órnek kompozısıasynda kóbirek kezdesetin element. Qazaq oıýynda mal men ańnyń qos múıizin, túıeniń qos órkeshin, bıeniń qos emshegin beıneleý tek sımmetrıalyq tepe - teńdik úshin ǵana emes, sonymen qatar bereke - birliktiń, kóbeıýdiń sımvolyn bildiredi.
«Aıyr» oıý-órnegi «ashatuıaq», «aıyrtuıaq» órnegi keıde «aıyr» órnegi dep te atalady. Pishen ashalaıtyn aıyr quralǵa uqsas bolyp keledi.

«Botakóz» oıý-órnegi áshekeıli kompozısıanyń ortasyna salynatyn nemese birneshe qaıtalanyp kelip, shetin kómkeretin jıekteme túzeıtin oıý. Syrt pishini botanyń kózindeı dóńgelengen rombqa úqsaıtyn geometrıalyq oıý - órnek. Bul oramaldyń shetin kómkeretin jıekteme túzeıdi.
«Kańqa» oıý-órnegi toqyma buıymdarynda qoldanylady. Maldyń qurap qalǵan súıegin tuspaldaıdy. Alasha, basqur baý t. b. toqyma buıymdar negizinde órnek retinde salyndy.
«Qapma» oıý-órnegi tórttúlik maldyń dene múshelerine elikteýden shyqqan, jáne sol múshelerdiń atymen atalyp ketken. Bul órnek túri aǵash oıýda, zergerlik buıymdarda, keste tigýde kezdesedi. «Qarta» órnegi júrekke uqsańqyrap keledi.

«Qabyrǵa» bul órnekte qarama - qaıshy túster qatar alynady. Aq ne¬mese sary fonda qara órnek júrgiziledi. Bul órnek aǵash betine beder túsirýde, keste tigýde kezdesedi jáne basqurǵa da osy órnekter jıi beınelenedi.
«Omyrtqa» oıý - órnegin kestelerden, órme shılerden, súıek pen aǵashtan jasalǵan buıymdardan jıi kóremiz. Bul órnek túri omyrtqanyń túrin tuspaldaıdy, ol ártúrli úılesimde túrlenip oıý kompozısıasynyń ortasyna jáne jıeginde qoldanady.
«Qaınar» oıý-órnegi maldy ólkede ómirge kelgen, oıýdyń tústeri salqyn túster gammasynan quralady. Búl oıý-órnek jaıylymdar men sýattardan tapshylyq kórgen elde paıda bolǵan órnek mal tańbasyna uqsaıdy nemese sýdyń bir tamshysynan tuspaldaıdy.

Sol sýretterdi jınap óz toptarynyń attaryna baılanysty zertteýshiler ne zerttegenin, qandaı oıýlar bar ekenin, tarıhshylar qandaı qundy tarıhı jádigerler bar ekenin taýyp, plakatqa jabystyryp, mátinnen tapqan qundy derekterin de jazady. top basshylary men baqylaýshylary aýysyp, jınaǵan derekterin basqa topqa túsindiredi, baqylaıdy.
Sergitý sáti: «Oıýlardyń túrleri» atty vıdeo kórsetý.
Taldaý kezeńi.
Úsh topqa da taqtadan sýretter tizbegi kórsetiledi.

Suraqtar:
1. Bul sýretten ne baıqadyńdar?
2. Basqa ulttar da bizdiń oıýlarymyzdy paıdalana ma? Bul durys pa?
3. Biz óz oıýlarymyzdy, mádenıetimizdiń bir bóligi retinde úgittep kelemiz be?
4. Jýmon kınosynan qazaqtyń oıýlaryn kórgen de qandaı oıǵa keldińder? Úsh top osy suraqtar boıynsha óz tobynyń attaryna baılanysty jaýap beredi.
Úıge tapsyrma: ózderiń biletin oıý - órnekterdiń túrlerin jazyp kelý. Baǵalaý: jınaqtyq baǵalaý arqyly úsh top bir - birin baǵalaıdy.
Reflektıvti baılanys: bildim, bilemin, bilgim keledi.