InfoHub Logo

Adam juldyz bola ma?

Fárıza apany bilesiń be? Bilmeısiń… Ol degen… Ol degen… papamnyń bastyǵy… ol, ol… papam sıaqty jýrnalıs, papam sıaqty aqyn. Kórseteıin be, bizdiń úıde eki sýreti bar. Bireýi sýret kádimgi. Ekinshisi kitaptyń syrtynda. Ekeýi de túnde túsken sýret. Bylaı: qa-a-ap-qara tún, sosyn áppaq Fárıza apa. Túnniń ishinen qarap tur. Sonda. Sonda… ol juldyz sıaqty ıá? Qyz-y-yq! Juldyz sıaqty… Adam juldyz bola ma eken?

Men óskende Fárıza apa bolam.

1983. Gúlsaıran MEIİRHANQYZY, 6 jasta

"TİL ALMAI QOISAQ QAITEDİ?.."

Men ol kisini óte jaqsy kóremin, biraq keıde unatpaı qalam. Ollahı, shynym. Ár unatpaı qalǵan saıyn ishimde tóńkerister túregelmekshi bolady. Biraq sút qaınatymnan soń ishimde eki sezim tóbelesedi de, aqyry "apaı ǵoı, aqyn ǵoı!" degen sezim jeńip shyǵady. Sosyn, ishimnen keıip otyrsam da basym ózinen ózi shulǵyp, aýzym "apalap", kózim botalap shyǵa keledi-áı!.. Qatty ókpelep, ókpemniń kózi tym shaqyraıyp bara jatqanda da, ózim úshin "satqyn sezim" — JAQSY KÓRÝ ("Omonımder" sózdigin qarańyz) jylap-eńirep, jalynyp otyryp basyp tastaıdy! A…

Munyń bári jaqsy-aq shyǵar, biraq, medaldyń ekinshi jaǵy bar. Oılaımyn-aý:

1. Bas shulǵı berý eki adam arasyndaǵy qarym-qatynasta eki jaqqa da jaman. Shulǵyǵan jaqqa — "myryńdaǵan myryq" etip tastaıtynymen;

2. Shulǵý baǵyttalǵan jaqqa — "meniki durys" atty pikirdiń jaqyn mańaıyn bultsha kólegeılep tastaıtyny… t.t…

E, "JAQSY KÓRÝ-diń osyndaı da túri bola ma?" degen suraq týady. Barlyq jaqsy kórý tarıhynda taıaqty ylǵı jaqsy kóretinder deıdi eken nege?

…Aıtqanyn alla-taǵalanyń aıanyndaı kóremin. Ókpemdi umytyp, tilin alamyn ylǵı. Sonyma tańmyn. Ne syr bar munda?

Eger jaqsy kórmeı qoısam qaıtedi, tilin almaı qoısam qaıtedi? A…

Kó-óme-ek-te-esiń-de-er-r!

(Avtor atyn qoıýǵa júreksinipti).

1 983. Gúlsaıran MEIİRHANQYZY, 6 jasta

*** *** *** *** *** *** ***

Men Paıza atamdy jaqsy kóremin… Ol maǵan kámpıt beredi. Men qýanyp oǵan… Biraq kámpıtti kúnde-kúnde berse ǵoı, qaıdan…

***

Paıza ata meni bólmesine shaqyrady. Qalaı baram, kó-ó-ep kisiler otyr. Sosyn: "Áı, Gúlimjan, Dıdar degen bala bar ma ana jaqta!? Bar bolsa, syrtqa shyǵaryp jiber?, — dedi. Men oǵan ókpeledim!

Abiláı aǵa maǵan: "Nege kirmeısiń, nege kirmeısiń?" — deıdi. Kireıin desem ursysyp qalamyn ǵoı taǵy da. Biraq Paıza atamdy jaqsy kórem men…

1983. Dıdar EREKEULY. 4 jasta

*** *** *** *** *** *** ***

FÁKE, SÁLEMETSİZ BE!

Almatyda ótkizgen kúnderimizdiń aqyly da, ajar-kórki de, yqylas-yrysy da ózińiz boldyńyz; úlken basyńyzben bizge kórsetken mol qurmetke kóp rahmet!

Adamdyǵyńyz ben azamattyǵyńyzǵa bas ıemin! Árdaıym osy qarapaıym keń kóńil kúıde jer betinde ushyrasa bereıik.

Qurmetpen, Rollan Seısenbaev.

Moskva. 1983 j

*** *** *** *** *** *** ***

AQYNNYŃ JÚREK SYRY

Narsha QASHAǴANOV

Jaqsy aqyn oqyrmannyń rýhanı ómirine eleýsiz enip, jan dúnıesin jaýlap alady da, sol arqyly jaqsylyqqa baýlıdy. Jaqsy aqynnyń jyrlaryn oqyǵan saıyn adam ózin-ózi ashady, ómirdi túısine túsedi. Ol oqyrmannyń saǵynǵanda, qýanǵanda, muńaıǵanda, ókingende júginetin jebeýshi — medetine, syn saǵatta súıenetin, senetin syralǵy serigine aınalady. Azaby az emes aqyndyqtyń baqyty da, bar máni de osynda.

Qazaq aqyny Farıza Ońǵarsynovanyń óreli, órnekti ózindik syr-sıpatymen, bitim-bolmysymen ózgeshelenetin óleńderin ómirine rýhanı tirek etken oqyrmandar ár qalada, ár aýylda bar. Jyrqumar jurtshylyqtyń súıiktisi, búgingi qazaq poezıasynyń dara daýsy bar, tanymal tulǵasynyń biri — F. Ońǵarsynovanyń jaryq kórgen ár kitaby — ádebıetimizdegi ádemi oqıǵa.

Ár sóziniń salmaǵy, sabaǵy bar sarabdal sýretker, akademık Ǵabıt Músirepovtiń «Suhbatqa» alǵysóz jazýyn arly aqynǵa, azamat aqynǵa berilgen bıik ári ádil baǵa dep bilýimiz kerek.

F. Ońǵarsynovanyń bul kitaby — aqynnyń tirshilik týraly tebirenisi tereńdeı túskenine, izdenispen ilgerilep, oıshyl sýretker deńgeıine kóterilgenine dálel. Sóz ben sezimniń, oı men obrazdyń úılesimi, syrtqy túr men ishki syrdyń úndestigi, gýmanısik pafos, ana tiliniń bar qasıeti men baılyǵyn boıǵa sińirý, jańashyldyq — Farıza tvorchestvosynyń eshkimmen shatastyrmaıtyn ereksheligin quraıdy. Dúnıeniń jumbaǵyn tanyp-bilýge, qandaı qubylysqa bolmasyn poetıkalyq oı kózimen qarap, fılosofıalyq astar berýge beıim aqyn kirlegen kóńildi jan jańbyryndaı káýsar sezimmen shaıyp, ózegin órtegen muńy men muratyn, súıgeni men súısingenin, túıgeni men túısingenin óleń etip óre bilgen.

«Suhbatqa» engen jyrlardyń taqyryp aýqymy keń. Jaqsylyǵyn jaltaqtamaı taratar jaqsy adamdar jaıly jarqyn jyrlar — atalmysh kitaptyń ajary. Qoǵamymyzdyń basty baılyǵy adamdar, týǵan jer tynysy, dala dıdary — aqynnyń turaqty taqyryby. Baqyttyń besigi, baılyqtyń bastaýy, dostyq mekeni, erlik alańy, qyrandar tuǵyry — Qazaqstan týraly tebirenisin Farıza aqyn:

Ul ósirgen janynyń oty jalyn,
Aıalaǵan úkilep totylaryn.
Eldigime nár bergen qasıetińnen
aınalaıyn, kıeli topyraǵym, — dep túıedi.

Asqar Alataý, sal Saryarqa, torǵyn keshti Torǵaı týraly toptamalar — úlken júrekten shyqqan sezim sáýleleri.

Qyz minezi qyr-syrynyń bilgiri, zerdeli zertteýshisi, jansúıer jyrshysy Farıza — taǵdyrynyń «sulýlyǵyn, kún tekti ulylyǵyn» etene jaqyndyqpen túsinip, sezinip jyrlaıdy. «Tynyshtyqqa jany alań, janary alań, sál kireýke júregin jaralaǵan» názik jandarǵa — ásemdiktiń, páktiktiń sımvoly qyzdarǵa arnalǵan bul óleńderde jan-júrekke tıetin shýaqty shýmaqtar az emes.

Es ketirip súıý, erkeleý arqyly bir-biriniń kóńiline kúdik sepken adamdardyń júregine jylý ákelip, úmit otyn quıyńdar, náziktik shýaǵyn shashyńdar degen oılardy tarata kelip, aqyn bylaısha tujyrym jasaıdy:

Eskerińder, erteńgi el taǵdyry,
Jer taǵdyry senderdiń qoldaryńda.

Adam bolmysynyń asylyn da, jasyǵyn da jaqsy ajyrata alatyn aqynnyń adamdy súıýi alabóten. Ǵashyqtyq ǵalamatyn seziný, súıe bilý parasaty tazalyqty, talantty talap etedi. Farızanyń lırıkalyq keıipkerleri qulaı súıedi, sanamen saǵynady, ónegeli, ólsheýsiz mahabbatymen tánti etedi. Jalyn atqan sezimmen, jan-tánimen berile:

Jaqsy kórý ne degen keremet eń, — dese,
Júrekten shyqqan joldardan
janymnyń jasy tur tamyp, —

dep aǵynan jarylsa, aqynǵa oqyrman rıasyz senedi. Sebebi, «mahabbatsyz, sezimsiz kóńil jetim».

Júreginiń júgi aýyr, ómir súrýge de, óleń jazýǵa da óte-móte jaýapty qaraıtyn, qatty-táttiniń bárin de júregimen qabyldaıtyn aqyn baz bireýlerge, bálkim, ómirge ókpeli, sary ýaıymǵa salynǵysh, arylmas muńnyń adamyndaı kóriner. Alaıda aqyndy aıyptaýǵa asyqpaı, túsinýge tyrysý kerek. Áıtpese, «aqyndyqtan ne paıda, sóz uǵar eliń bolmasa». Kúrmeýi kóp kúrdeli ómirde adam bolyp júrý adam bolyp qalý — aýyr syn. Taǵdyr joly taqtaıdaı tegis emes, adam jany aınadaı móldir emes. Munyń bári aqyn kóńilinde kórinis beredi. Judyryqtaı júrekke jumyr jerdiń salmaǵy túsken bir sátterde aqyn:

Taǵdyr jaıly, el jaıly, qaza jaıly,
ómir jaıly, dos jaıly jaz araıly
jaqsy, jaman oılar kep ońashada
maǵan tynym bermeıdi,
mazalaıdy, — dep tolǵanady.

Jaqsy adam bolýdyń, jaqsy aqyn bolýdyń eki aýyr teńi birdeı artylǵan soń «oıyn arzan, kúlki qymbat» bolyp ketetini de kádik. Aqıqatty tanýǵa, adamdardyń astaryn ashýǵa ómirin de, ónerin de arnaǵan adamnyń qýanyshynan muńy kóp bolyp jatýy múmkin.

Ómir — tartystar men kúrester dramasynyń sahnasy. Ýaqyt jańǵyryp, urpaqtar jańaryp jatqanmen, ómir zańy ózgerip ketken joq. Aqıqatty tanýda aqyrǵy pikir, aksıoma degen bolmaıdy. Ár urpaq, ár adam, ár qalamger ómir zańyn ózgeshe ashady. Aqyndy alańdatatyn, aýyrtatyn qıyn túıinder qaı zamanda da az bolmaǵan, áli de jetkilikti. Jyr jarysy — músháıranyń dástúrin jańǵyrtyp, sol sarynmen jazylǵan óleńderde ómirdiń máni paıymdalady. Áńgime músháırada nemese qaı aqynnyń qashan, ne aıtqanynda emes, tirlik tartysyndaǵy jaqsylyq pen jamandyqtyń máńgi bitispes myltyqsyz maıdanynyń aqynnyń (meıli, ol qaı kezeńde ómir súrsin) beıtarap qalmaıtyndyǵynda.

«Músháıra» jyrlary — adamzatqa ashyq hat, aqyn janynyń ashshy aıqaıy. Bul óleńderde aqyn ot basy, oshaq qasynyń shek-sheńberinen shyǵyp, adamzatqa ortaq bıikten oı tolǵaıdy. Bul jyrlar — azamattyq paryz, adam bolyp ómir súrýdiń máni, sezimdegi tańǵy shyqtaı tazalyq týraly «júreginiń túbine kir jasyrmaı» aıtqan aqıyq aqynnyń sózi, aqıqat úni.

«Oshaǵym — oqshaý qurlyǵym», «Dostar — aıdyn, el — kemem» atty taraýlarda aqynnyń móldir muńy men jan syry jyr monshaǵyna tizilgen. Bul taraýlarda — tvorchestvosy tolysyp, kemeldengen aqynnyń sózdiń sózi men sezimniń sólinen súzilip shyqqan dúnıeleri. Ásirese, «Oshaǵym — oqshaý qurlyǵym» taraýy qalǵyp bara jatqan jigerdi janyr, salqyndap bara jatqan kóńildi qozǵar, samarqaýlyqty silkip-silkip jiberer, janyńdy sezimmen qunarlandyrar qýatty jyrlardan quralǵan.

Tutastaı alǵanda, kitapta kórkemdigi kemel jaqsy jyrlar kóp te, jaýapsyz jazyla salǵan jasyq joldar az. Teginde halyqqa qadiri artqan saıyn qalamgerdiń qasıetti boryshy bıikteı, ári júgi aýyrlaı berse kerek. Ózine qashan da qatal synshy bolatyn aqynǵa oqyrman senimi ortaımaq emes.

«Suhbat» — san saýalǵa saryla jaýap izdegen sýretkerdiń ómir jaıly, adam jaıly, qoǵamdyq-áleýmettik qubylystar jaıly oqyrmanmen oı bólisýi, júrek syry. «Suhbat» — ýaqyttyń óleńdegi kórinisi ǵana emes, sýretkerdiń de dúnıetanymy, rýhanı ómirbaıany.

Jambyl oblysy. 1984 jyl.

***

Sálemetsiz be, meniń asa zor qurmet tutýshy aqynym?! Aman-saý júrip jatyrsyz ba?

Sizdiń jazǵan hatyńyzdy alǵandaǵy qýanyshymdy qalaı jetkizsem eken, kóp-kóp rahmet! Rahmetti qansha qaıtalasam da jetkiliksiz sıaqty. Árıne sizge hat jazyp turýshy kóptegen jastyń bolýy ábden zańdy. Sol kóp hattyń biri bolyp esh jaýapsyz qalmaı óz hatymnyń jaýap ákelgenine qýanyshtymyn. Sol hatty qanshama ýaqyt oılanyp-tolǵanyp júrip jazaıyn degen sheshimim boıynsha jazyp salyp jibersem de "jalǵyz men be, talaılar-aq, (oqyrmandar) hat joldar, sonyń bárine birdeı jaýap jaza berer deımisiń" degen oı mazalap, ózimdi-ózim "beker-aq jazǵan ekenmin dep" ókinip te júrdim. Sizden jaýap kelmegende Sizge degen súıispenshilik kóńildiń bir mysqal da bolsa azaıyp qalýy múmkin ǵoı. Kerisinshe ózińiz jazǵandaǵydaı "onsha jyly da emes" hatyńyzben men sizdi burynǵydan beter jaqsy kórip bara jatqanǵa uqsaımyn.

Adam balasy qashan da kóz jumyp ótkenshe kúıbeńi taýsyla ma, onyń ústine gazet jumysynyń ońaı emestigin kórip te júrmin. Sonda da bolsa úzbeı hat jazysyp, tanystyqtyń eń bıik shyńyna jetsek degen tilegim bar.

Sizge ár ýaqytta sheksiz baqyt, taýsylmas shalqar shabyt, tvorchestvolyq zor tabys tileımin. Qashan da óz áriptesterińizden joǵary kórine berseńiz eken.

Sálemmen Raqysh.

Jezdi poselkesi.

30 qyrkúıek 1984 j.

*** *** *** *** *** *** ***

QANATTY JYRDYŃ QARLYǴASHY

Mereke UIYQBAEVA

Ómir poezıasynyń órimin saralaı taratqanda ónerdiń eń tamyr ustar basty qaınar tunyǵy sezim móldirligi desek, ol qashanda náziktikpen astasyp jatady. Halyq murasynyń qaınary — fólklorlyq nusqalardyń ózindegi tolqymaly tustarda da áıel janynyń páktigi ómir poezıasymen ushtasyp, júrekti shymyrlatady. Jaryn saǵynǵan, armanyna jete almaǵan Tólegenniń óz aldyna — ǵajaıyp dúnıe kórinisi «áýeden ushqan alty qaz» bolyp elesteıdi. Sonyń barlyǵy tek poetıkalyq obraz retinde ǵana baǵaly emes, áıel janynyń, mahabbattyń, onyń asyl qasıetteriniń beınesi. Áıel adamnyń jan dúnıesi jomart ári kirpıaz. San qıly sezim tolqynystary onyń júregi arqyly ótedi. Sondyqtan da qolyna qalam alyp, jyr tolǵaǵan áıel zatynyń rýhanı baılyǵy, oı-qıalynyń bolmys-bitimi, tereńge tamyr jaıyp, barynsha tolyq sheshek atady. Ol — ana, jar, ásemdiktiń úlgisi. Asyl mahabbatty oıatqan, ómir syılaǵan, baqyt otyn tutatqan áıelden asqan qasıetti uǵym joq. Al aqyn áıel — bolmystyń erekshe syıy. Qadym zamannan tek poetıkalyq shyǵarmalardyń keıipkeri bolyp kelse, qazir olardyń ózi kókireginen jyr qusyn ushyryp, qoǵamdyq iske belsene aralasady. Aqyl-oı aǵymynyń arnasyna úles qosady. Ómir kubylystarynyń ishindegi juldyzdaı jarqyraǵan jandardyń juldyzy qashan da joǵarydan ózine tartyp, yntyqtyrary belgili.

Qazirgi ǵylymı-tehnıkalyq zamanda adamnyń múmkindigine shek qoıylmaıdy. Al áıel janynyń serigi — óner. Bul rette ıntellektýaldyq óresi bıik, jan qýaty jigerli, júrek otyn úrleıtin ystyq lepti, ár qubylysqa zer sala qarap, baısaldy baǵalaıtyn aqyn Farıza Ońǵarsynovanyń poezıasy erekshe daralanady. Ol ómirdiń kórinisterin erekshe ásermen qabyldaı bilgen aqyn. Búgingi kúnniń ár tynysyn dóp basyp, tolǵana jyrǵa qosady. Farızanyń poetıkalyq áleminiń qýatty kúshi de osynda. Jasandylyqqa jany jat. Neni jyrlasa da, berile, júrek tolqynyn terbete jyrlaıdy. Áserdiń ózin ásirelemeıdi, naqty ári beıneli sýretpen órnek salady. Aqynmen qosa oqyrman da tebirenedi. «Ásershil oıdyń lúpilin dóp basatyn jandardy seniń kóziń men aqylyń qashanǵy etjaqynyndaı ózine tartady» degen aǵaıyndy Gonkýrlardyń pikiri de tikeleı Farıza Ońǵarsynovanyń tvorchestvosyna qaratylyp aıtylǵan ispetti. Bul qasıet onyń tól týyndylarynyń, Otan týraly tolǵanystarynyń salmaǵyn arttyrady. Farızanyń óleńderindegi azamattyq asqaq ún halyq aqyndarynyń (mysaly Mahambettiń) tvorchestvosyndaǵy ozyq úlgimen sabaqtasa óriledi. Bul ozyq úrdis tek ulttyq dástúrmen ǵana shektelmeı, orys poezıasyndaǵy Maıakovskıı sıaqty tarlan aqyndardyń tvorchestvosymen de tyǵyz baılanysty órbigeni anyq.

Qazirgi qazaq aqyndary fólklorlyq úrdisti óz shyǵarmalarynda paıdalana otyryp, ádemi órnek jasaýǵa erekshe zeıin qoıady. Ásirese, azamattyq sıpattar basym, jyraýlardyń eldi birlikke shaqyrǵan, beıbitshilikke úndegen erkin tolǵaýlary, sheshendik úlgileri aıshyqtana kórinedi. Ondaǵy sýyryp aıtqan otty jyrdyń erkin yrǵaqtary búgingi jazba poezıasyndaǵy tyń lep bolyp tabylady. Mundaǵy ishki ıirimder tek yrǵaq, túr jaǵynan ǵana emes, sondaı-aq obrazdyq beınelerde toǵysyp, jańa mazmunǵa, sony sıpatqa ıe bolyp, rýhanı ómirdiń qubylysyn beıneleıdi. Búgingi qazaq poezıasyndaǵy qanatty jyrdyń qarlyǵashtarynyń biri Farıza Ońǵarsynovanyń tvorchestvosynyń kúre tamyry tikeleı keń óristi úrdispen sabaqtasyp jatady. Aqynnyń izdenisi jyl saıyn formalyq, taqyryptyq jaǵynan ǵana emes, fılosofıalyq turǵysynan da, oıdy obrazben beıneleý júıesinen de tereń tamyr tartyp, áleýmettik astardy asha otyryp, tamasha poetıkalyq týyndylarmen oqyrmandardy sýsyndatyp keledi.

Azamat aqyn týǵan jerin súıý arqyly ǵana bıik tuǵyrǵa kóterile alady. Farıza jyry alǵashqy baspaldaqtarynan bastap ashyqtyǵymen, erkindigimen, syrshyldyǵymen baýraıdy. Armanshyl júrek aq syryn aǵynan jaryla ashyq únmen, elinen esh pikir búkpeı týra aıtady. Ótkirlik — óleńniń serigi. Qus-kóńil shalqı tebirenip:

O, týǵan jer,
keńpeıil qushaǵyń keń,
saǵan kóńil bulqynar kúsh aǵynmen,
saǵynyshymdy qanat qyp saǵan qaraı
balapandaı talpynyp ushamyn men.
Alaqany anamnyń — topyraǵyń,
sendik mahabbatymnyń oty jalyn,
seni qalaı súıýdiń kerektigin,
men eshqandaı kitaptan oqymadym.
Sende tas ta qasterli, aspan da alaý,
sende jandy terbeter dastan bar-aý.
Meniń mynaý ómirge qushtarlyǵym
seni jaqsy kórýden bastalǵan-aý.
Keshirme sen,
jat qylyqpen janyńdy jaralasam,
bar syrymdy búkpesiz saǵan asham.
Men el kezip ketermin otansyzdaı, —
úmitińdi aqtaýǵa jaramasam, — dep jyrlaıdy.

Farıza tek oıyn ashyq aıtýǵa ǵana qulshynbaıdy. Sony beıneli sýretpenen órnektep, ádemi kesteleıdi. Zady poezıanyń qasıeti men qadiri áýezdiligimen, ásem teńeýlerimen sıqyrly kúsh darytady. Sol sıqyrly álemniń ishine shaqyryp, shynaıy sezimge bóleıdi. Saǵynyshtyń qanatyn jaıyp, balapan bolyp talpynyp, týǵan jerge qaraı qanat qaǵýy qandaı jarasymdy! Nemese ananyń alaqanyn týǵan topyraǵyna balaýynda qanshama astar, tereńdik jatyr. Ananyń meıirimdi, ystyq, bárinen jaqyn, eń aıaýly názik mahabbatynyń beıneli balamasy. Uly súıispenshilikke ıe bolǵan adamǵa júkteler amanat ta zor, talap ta bıik. Úmitti aqtamaǵan azamat qashan da atamekenniń aldynda ımenshek. Endeshe Farıza aqynnyń bul óleń joldary týǵan jerden túlep ushqan kóńilmen ony máńgi aıalaı bilýdi, bıik asqarlarǵa umtylyspen, sol asqardy ózi ant etip, azamattyq maqsat qoıady. Eger dálirek aıtsaq «Men el kezip ketermin otansyzdaı, úmitińdi aqtaýǵa jaramasam» deýinde atamekenge degen adal perzenttiń serti bar. Ol tek kógershin-kóńildiń órligi emes, aqyndyq parasattyń paryzy. Poezıa tabaldyryǵyn osyndaı ór ári oıly óredegi óleńmen kómkergen Farıza názik áıel júreginiń tazalyǵyn saqtaı otyryp:

Shynymen bolyp júrse janyń ǵashyq,
sen maǵan jalynbashy, tabynbashy.
Er minezdi jigitti unatady

osy bir qaryndasyń, — dep aqtarylyp, jan móldirligin janynyń týy etedi. Bul arada erkin esken jeldeı erkindiktiń de, jibekteı sozylǵan náziktiktiń de, bıazylyqtyń da lebi esedi. Ashyq minezi ajaryna jarasatyn adal áıeldiń beınesi elesteıdi. Uıala turyp, bar shyndyqty jasyryp qalmaıdy. Óıtkeni súıgenderdiń sezimi syılyqpen, jalǵan syrbazdyqpen ótelmeıdi.

Onsyz da bir ózińsiń barym asyl,
onsyz da óziń meniń qanymdasyń, janymdasyń.
Eshqashan saǵan degen aq sezimdi
qalmaıdy saǵym basyp.

Ózindik ór únimen óleń ólkesin attaǵan Farızanyń lırıkalyq geroıynan alǵashynda erkekshora minezdi qyzdy kórgendeı tiksine qalyp, janyna jat qabyldaǵandar da kezdesti. Alaıda aqynnyń rýhanı tolqynysy býyrqanyp, bar bolmysymen sheshek atqanda ǵana jyr marjanynyń dilin tanyp, jasandylyqsyz asyldy kórgendeı súıindi. Endi Farızanyń ótkir, ashyq minezdi lırıkalyq Meni poezıamyzdyń bolmystyq qasıetine ulasty. Jyrdan jyrǵa, jyldan jylǵa, jınaqtan jınaqqa jan tolqynynyń tunyq tumasyn býyrqanta tógip, «asaý tolqynǵa» jalǵasty.

Aqynnyń lırıkalyq geroıy tek ashyq minezimen ǵana ózine tartqan joq, áleýmettik astarmen ádiptelip, áıel janynyń bolmysyn bar qýanysh-kúıinishimen, baqytymen, taýqymetimen, náziktigimen, páktigimen jyrlap, syrlas qurbyǵa, baısaldy dosqa, jan serigine aınaldy. Meıli anasymen, meıli zamandastarymen syrlassyn, bárinen de shynaıy sezim tunyǵy shymyrlap shyǵady.

Ana,
jalǵyz arqalap taǵdyr júgin,
keń álemde ózińsiz qaldym búgin.
Sen uıqydan oıanyp qarsy alýshy eń
alǵashqy tańnyń nuryn.
Tań keledi búgin de, janym anam,
jalǵyzdyqty joldas qyp taǵy maǵan.
Eljireımin seni oılap, tek ózińdi
osylaı saǵyna alam.
Júregime túskendeı jara-tańba,
jetispeıdi meıirim — alaqan da…
Qaıda júrsem kún saıyn shyrt uıqydan
oıanam tań atarda.
Tań atarda eske alam kúnde seni,
kómeıime tyǵylyp muń kesegi.
Kóz aldymnan ketpeıtin nur beıneńmen
júregim tildesedi.
Kók ormandy bulbulmen úndes edim,
jesirdeımin tarqatar túnge sherin.
Ómir keship, qalǵandaı jurtta jalǵyz,
jyrymmen tildesemin.

Aqynnyń jan júreginiń ezilýi sendiredi. Saǵynysh — qashan da ómir serigi. Sony tusamaı, erkin sheshedi. Óz kóńiliniń kóleńkesin búkpesiz ashady. Jyr arqaýy tek aqynnyń lırıkalyq geroıynyń muń-nalasy emes, ısi adam ataýlyǵa ortaq kókirek saǵynyshy. Óz anańdy oılaısyń, onyń ońashada basyńnan sıpap, erkeletken aıaly alaqanynyń jylýyn eske alasyń. Farızanyń óleńderiniń barlyǵy bir boıaýdan turmaıdy. San alýan áýenge, túrli-túske qanyq. Birde jalyndy sezim otyna órtese, birde qýantady, birde sergitedi. Usaq-túıek nársege, bolmashyǵa aldandyrmaıdy. Bıikti nusqaıdy. Qashan da azamattyqty altyn ózegi etedi. Ómirdiń ózi sıaqty qıly qubylysqa toly áıel muńyna azamattyq sıpat beredi.

Baıeke, jaralǵansyz nyq tuǵyrdan,
el bıler erler ǵana jurtty uǵynǵan,
urlanǵan bir jylqyny men tóleıin,
jigitti bosatsańyz tutqynynan.
Qýaryp kógal qalar bulaq kepse,
eseıip er shyńdalar synaq shekse.
Baılyǵy, baǵy barǵa sóz be, táıir,
jigittiń taqymynda bir at ketse!
Tolǵanmen tolqyndanyp jylǵa malǵa,
ómirdiń syndary kóp turǵan alda.
Bireý baı, bireý jaıaý, bireý myqty,
teńdikke dala tapshy bul zamanda.
El bastap, at mingenmen kem-kún búgin,
jarytpas, seze almaǵan el tirligin.
Bostandyq-tuńǵysh baılyq bul dalada,
jigittiń qaıtaryńyz erkindigin.
Baq degen, baılyq degen — janǵa qonaq,
shyǵady ajal bir kún aldan orap.
Azabyn tartqan el de qýanady
ushqanda altyn taqtan han domalap.
Meıirim — basty urany erikti eldiń,
bir jolǵa jas jigitke erik bergin.
Dalada qyz tilegi qabyl ǵoı dep,
sizdegi meıirimge senip keldim.

Jańa ǵana anasynyń beınesin saǵynyp otyrǵan aqyn júregi namys jolynda arýaqtanyp sala beredi. Er jigitti bir kúlte jalǵa bola qorlyq shektirgisi kelgen baıdan qyz qorǵaıdy, arymen qorǵaıdy. Aqyn Saranyń aýzyna salǵan osynaý namysty, qaıratty sózdiń parasaty, keńdigi kez-kelgen pysyqqa, jalǵan namys qýǵan jandarǵa úlgi bolarlyqtaı. Óz basynyń bostandyǵyn qorǵaı almaǵan Sara azamattyń ary taptalǵanda jany kúıip, arasha tileıdi. Farıza poezıasyndaǵy áıelder stıhıasy kúreske toly. Buıyǵylyq, ne názik muńǵa berilý, bir saryndylyq kezdespeıdi. Ár kóńildiń qyl ishegin shertedi. Jaı áıel emes el namysyn oılaıtyn azamat.

Jany izgi jaqsylarǵa jyrym nesip,
aqqýdaı júrmin aıdyń nuryn keship, —

dep erkelegen aqyn kóńili, áıeldiń názik jany óz basynyń muńyna kelgende sál jasyp, aǵasyna muńyn:

Basyma taǵdyr quryq saldy ma shyn,
arnaıtyn aǵa bitken bar murasyn,
kóterip at ústinen alýshy edi,

jylatyp qoıa ma endi qarlyǵashyn? — dep shaǵady. Eger osy arada Sara alǵashqy er jigittiń minezine keshý suraǵandaı óktem únmen til qatsa jalań estiler edi. Bul arada Farıza aqyn Sara aqynnyń «Kelgende óz basyma shyqpaıdy únim» degenin emeýringe alǵan. Qashan da qazaq qaryndasyn qarlyǵashqa teńegen. Ol — halyq kókeıindegi, sonaý «Elim-aı» áninen bastap júrekke uıalaǵan obrazdyq tulǵa. Bul arada sol halyqtyq beıneni endi ózgeshe astarynan kórsetedi. Án men jyrdyń dýmany Sara óz baqyty úshin kúrese biledi. Dalanyń tósin erkin kezgen qarlyǵashty elestete kelip:

Keshse de qıyn jolda yzǵar, batpaq,
dalada áıel súıgen, qyzdy ardaqtap.
Tańdaımyn qalaýymdy! Erkimdi ber,

tabamyn dala kezip, quzdardy attap! — dep sharyqtap, epostyq shyǵarmalardaǵy erjúrek arýlarǵa tán irilik beınesin emeýrin etedi. Farızanyń lırıkalyq keıipkerlerine tıesili erlik seziledi. Ol eshqashanda taǵdyrdyń tezine kúressiz berilmeıdi, qanaty talǵansha ushady, demi jetkenshe bar daýysymen shaǵyna aıqaılaıdy, mertikse de kúresip, qarsylasyp ótedi.

Aqynnyń muqym tvorchestvosyndaǵy basty lırıkalyq geroı — áıel. Taǵdyrdyń talaı taýqymetin tartqan, soǵan qarsy kúrese bilgen Sara týraly «Saıraǵan Jetisýdyń bulbulymyn», án erkesi Maıra jónindegi «Tartady bozbalany magnıtim», ǵashyǵyna qosyla almaǵan «Aqbóbek jyrlary» — Farızanyń aqyndyq, azamattyq oı-parasatyn tanytatyn kesek dúnıeler. Onda erkindik te, erkelik te, egilý de bar. Áıel taǵdyryn arqaý etken «Seniń mahabbatyń» atty jyr shyǵarýy bul saladaǵy tvorchestvolyq izdenistiń kezdeısoq emestigin dáleldeıdi. Jyr keshegi kúngi muńly jandar ǵumyry emes, búgingi áıeldiń baqyt, qýanyshy, ómirdegi, ónerdegi shoqtyǵy jyr bolyp tógiledi. «Dybystar áleminde» kompozıtordyń sulý sazǵa ǵashyqtyǵy mýzykalyq aspaptardyń úndestigimen beriledi. Qazaq aqyndary erteden óziniń dombyrasymen, qobyzymen sóılesip, sol arqyly aıtar oıyn elge jetkizgen. Sol úrdisti aqyn jańa qyrynan paıdalanǵan. «Bıbigúl-án» de tolǵaýdyń, «Shańyraq týraly jyr nemese jas ananyń ánderinde» halyq aýyz ádebıetindegi ádemi órnek tapqan besik jyrynyń áýeni bar.

Aınalaıyn, bóbegim,
aımalaıyn, bóbegim.
Anashyńnyń gúli bop,
jaına dáıim, bóbegim, — dep erkin esiledi. Yrǵaqtan da, obrazdan da halyqtyq tynystyń ısi ańqıdy.

Shynaıy sezimniń tunyǵynan shymyrlap shyqqan shýmaqtardyń boıynan asaý minezdi ańǵarý Farıza poezıasynyń álemi úshin kádimgi zańdylyqqa jatady. Menmensýden, qur keýde qaǵýdan nemese bet jyrta ashynýdan aýlaq. Tákapparlyqtyń taby tanylǵanymen de syrlasyn syrtqa teppeıdi. Ystyq qannyń qyzýy qarıdy. Shyndyqty betke aıta otyryp, jaqsy kóredi. Mundaı erke minezdi lırıkalyq geroı Marına Svetaevanyń jyrlarynda tutastyq tapqandaı edi. Farızanyń jyr álemine jasyqtyq jat. Buıyǵylyqtyń, egilýdiń izi sorab tartpaıdy. Lırıkalyq keıipkerdi silkindirip, sezimin sergitedi. Shalqysa shalqarǵa sharyqtaıdy, erkelese de oıyndaǵysyn aıtady. Kóńilinde qylaýdaı jasyryn syr qalmaıdy. Kóne qazaq poezıasyndaǵy sózden buǵaǵy búlkildegen jyraýlardyń poetıkalyq ekpini men beıneleý obrazdarynyń tutastyǵy nyshan tanytady. Mahambettiń rýhanı jalǵasy ispetti jyr qustary Farıza kókireginen qanat qaǵady. Bul rette ol óz tuǵyrynyń tomaǵasyn júreksinse de jasqanbaı ashady.

Men qoryqpaımyn
susty tulǵalaryńnan, asqarlarym,
janartaýlardan lapyldap shashqan jalyn.
Kóńil — suńqar emes pe — keledi ylǵı
asqarlardan da ári asyp aspandaǵym.
Órship qaıta janyma ot almasam,
men áıteýir quzdardan jasqanbadym,
sezem — talaı janardan jas parlaryn,
tarlaý jolda taıǵanaq tastar baryn.
Shyrqaý degen — shyńdardan qulaý emes,
jasyma tek, jas qusym — jaqsy armanym!

Suńqar kóńil samǵaıdy. Ol qazaq halqynyń aýyz ádebıetindegi beınelik sıpat alatyn úlken uǵymǵa ulasady. Jalpy qus beınesi qazaq aqyndary úshin, onyń ishinde Farıza úshin, aqynnyń ómir tanymyndaǵy ómir tanymdyq fılosofıasy retinde tartylady. Ár joly qoldanǵan saıyn qaıtalanbas sony maǵynany sýretteıdi. Poetıkalyq tásildiń de, jan kúızelisi men qýanyshynyń tolqynyn sezdiredi. Kóńil ıiriminiń aǵysyna qaraı qus beıneleri de ózgerip otyrady. Qazaq halqynyń fólklorlyq dástúrinde adaldyqtyń, mahabbattyń, qyran — erkindiktiń, bulbul — ónerdiń, sandýǵash — ánniń, saǵynysh-qanattyń balamasy. Farıza osy dástúrli beınelerdi lırıkalyq keıipkerdiń tebirenisimen astastyra, qabystyra sheber qıystyrady.

Aqqý qus em, qos qanatym qyrqyldy,
qansyrap talpyndym da, usha almadym.

Mine, osy obrazdan armanyna jete almaǵan áıeldiń ókinishti óksigin ańǵaramyz. Aqqý — súıispenshilik sezimi, arman qusy. Endi sol jannyń armany kesildi, úmiti óshti, júregi jaralandy. Árıne, aqyn osy uǵymdardy astarlap, aqqýǵa teńemeı-aq jetkizýine bolady. Biraqta, qasıetti qustyń beınesinde ol erekshe áserlik sıpatqa ıe bolatynyn Farıza názik jannyń sezim tolqyny arqyly sezinedi.

Qanaty synǵan qyrandaı
áıteýir júrmin jer basyp...

Jańaǵy egilý qos tarmaqta ózgeshe maǵyna tanytady. Erkindiktiń sımvoly — suńqar. Aldyńǵy shýmaqta taǵdyrǵa nalysa, ókinish ýyty áli basylmasa, munda bárine kóngen sharasyzdyq bar. Erkindiginen aıyrylǵan qyran tárizdi. Ol — jaraly, em de izdemeıdi. Topshysyn taǵdyr ýatqan. Qus beınesi — Farıza Ońǵarsynova úshin týra maǵynasynda ásersiz. Al adam taǵdyrymen astasqanda erekshe fılosofıalyq tereńdikke jeteleıdi. «XX ǵasyrda metaforalyq obraz jattandy sózden qashýdyń tásili retinde erekshe mánge ıelenip, týra jáne sımvolıkalyq maǵynasynda emeýrin arqyly túrlenip, jańa tynys ákeldi», — dep pikir bildirgen E.Ermılovanyń sózi aqyn sheberliginiń ǵana emes, onyń búgingi zaman poezıasynyń baǵytyn tereń túsingen, izdený baǵamdaryn baǵamdatady.

Tipti aqynnyń qus beınelerindegi emeýrindi teńeýlerin ulttyq erekshelik dep baǵalaýǵa bolady. Óıtkeni ár halyqtyń ózine tán, etene jaqyn sımvolıkalyq ataýlary bar ǵoı. Bul tásil aqynnyń aıtar emeýrinin keńitip, oıyn qozǵaıdy. «Sandýǵash» atty óleńinde Farıza jyrdy:

Ushyrdym kóńilimniń sandýǵashyn,

elimniń arala dep taý-jylǵasyn, — dep ádemi aıtqan. Ónerdi qus retinde astarlap, oqyrmanmen aradaǵy sıqyrly, qasıetti «baılanysshy» túrinde ushyrady. Qanat — Farıza óleńderinde poetıkalyq úlken uǵymǵa ıe. Ony taqyryp pen tolǵandyrǵan jaılarǵa baılanysty myń qubyltyp, ár joly mán beredi.

Týǵan jerdiń meıirim, seniminsiz
talanttar da qanatsyz qyrandardaı,

nemese:

Qanat bitkendeı sharyqtap, shyrqap kelem men,

qazaqtyń mynaý gúldengen baıtaq dalasyn, — degendegi qos tarmaqtarda qanat qıly nysanany megzeıdi. Bul jerde qanat — shabyttyń, baqyttyń, qýanyshty kóńildiń balamasy. «Saǵynysh qanatynda» sharyqtaımyn deýi de sondyqtan. Bıikke órlep, kosmostyq ólshemmen, dúnıege kóz tigýdi kókseıdi. Alaıda Farızanyń poezıasyndaǵy halyqtyq obrazdar beınesi tek osymen shektelip qalmaıdy. Onyń óleńderine erekshe ekpin beretin — tulparlar tulǵasy. Munda qus sıaqty ǵaryshtyq uǵym bermegenimen de, tulpar — týǵan jerdiń, atamekenniń belgisi retinde sıpattalady. Ǵashyqtardyń qushtarlyǵy, yntyzar sezimniń serpini, asaý ómir balamasynda paıdalanylady.

Dúnıeniń bári biz ekeýmizdiń janymyzdaı
móldir bolsyn dep,
armannyń aqboz arǵymaǵyn Aıǵa baılalyq.

Yrǵaqtyń jańalyǵy óz aldyna, mundaǵy arman — qus sıaqty sharyqtap, alysqa ketken joq, óz qoldarynda, alaıda, olar úshin eń qasıetti sezim. Aqboz at — aq armannyń, oryndalǵan júrek qalaýynyń, pák sezimniń beınesi. Aqynnyń sheberligine tánti etetin tapqyrlyq. Bizdińshe, san ǵasyr boıy ulttyq oıdyń ushqynyn tanytqan poetıkalyq obrazdar Farıza Ońǵarsynovanyń tvorchestvosyna etene kirip, búgingi kúnniń tynysyn tanytyp, ádemi órnek ispetti ádiptelgen.

Azamattyq sezimnen qasıetti esh nárse joq. Qashan da sýretker ýaqyt, zaman aldyndaǵy asyl paryzyn umytpaǵany abzal. Otanyn, onyń kórik kelbetin, jany qýatty adamdaryn jyrlaý-paryz. Óz halqyn sheksiz súıgen aqynnan kirshiksiz jyr týmaq. Urpaqtardyń belgili tarıh belesinde atqaratyn mindeti bolady. Ol bir urpaqqa mol sybaǵa daıyndasa, ekinshi toptyń sonyń rahatyn kórýi múmkin. Bolmys pen tarıh dıalektıkasy. Shyn otanshyl júrek eshqashan da aǵa urpaqtarynyń jetistigin shettetpeıdi, qaıta soǵan shabyttanady. Farıza Jeńisten soń ómir maıdanyna aralasqan tolqynnan. Olar maıdanǵa barmady. Biraq ta sosıalısik qoǵamnyń irgetasyn qalaýǵa barynsha óz úlesin qosýda. Zaman, Ýaqyt, urpaq úndestigin alǵa aparýshy ekenin sezinedi.

Sondyqtan da:
Men
revolúsıany jasamadym,
mezgil degen mejeden asa alar kim?
Biraq, biraq jasqanyp, jaltaqtamaı

bolashaqtardyń esigin asha alamyn, — dep maqtanyshpen jar salady. Búgingi jasampaz dáýirdiń tý ustaýshy túlekteriniń atynan til qatady. «Men — komýnıster ultynanmyn» dep ıdeıalyq maqsatynan, ınternasıonalısik qasıetinen syr tyńdatady. Qıyndyqsyz bolashaqtyń kirpishi qalanbaıdy. Ómir zańy solaı, demek, óleńde órnek salýǵa tıisti.

Baqyttymyn. Ókpem joq taǵdyryma.
Ómir meni kómgen joq zar-muńyna.

Ol osylaı tebirense de, dúnıege realısik turǵydan baǵa beredi. Pendeshiliktiń syryn jyrlaý — kúıkishildik emes. Optımıs erteńge senedi. Árqashan kúreske daıyn. Tipti qıyndyqtyń ózinen taban tireıtin rýhanı tuǵyr taba biledi. Ómirge qushtarlyǵynyń ózi — onyń shynaıy mánin túsinýinde. Ár qubylysqa tańdanbaıdy, júreginen ótkizip taldaıdy. Aqyn natýrasynyń ózi sony qalaıdy. Óz ózine esep berip, kúndelikti qubylysqa zerdemen qarap:

Jumaq emes bul ómir —
Adamzatty
kútedi áli kórmegen jańa syndar, — dep eskertedi.

Ol aqyn kóńilin alańdatqan Beıbitshiliktiń taǵdyry shyǵar. Keıde Farızanyń jyrlarynan áıelge tán sharasyzdyq, nalý baıqalady. Alaıda aǵynan jarylǵan ashyq oı kókirekti jegideı jeıtin emsiz dertti aldyńa tartpaıdy, qaıta jigerlendiredi, úmittendiredi.

Syrtqy ómir qubylystaryn baǵalaı otyryp, aqyn ózin izdeıdi jáne taba biledi. Kóp áýenniń ishinen óz ánin tańdaıdy. Sodan tvorchestvolyq qýat, nár alady. Jańa tolqynnyń jańǵyrýlarynan býlyqqan shaqtarynda:

Óz-ózimnen órtenip baram janyp,
júrekten jas aǵady taramdanyp, — dep tebirenedi.

«Jazbas buryn ómir súrý kerek» degen Sent Ekzúperıdiń sózi tikeleı joǵarǵy shýmaqqa qatysty. Aqyn neni sezindi-aq qaǵazǵa solaı túsiredi. Sharshaǵan kezderiniń ózinen tvorchestvolyq jiger alady, jańa beleske kóteriledi. Ózin ózi synaıdy. Áıteýir buıyǵylyqqa berilmeı, mazasyz kúı keshedi.

Sender kep maqtaısyńdar
men bir júrgen jaı emes, uly adamdaı,
baqyt úshin bitkendeı myna mańdaı.
Sendershe, men shynarmyn shyńda turǵan
jel qulatpaı, jańbyr men tuman almaı.

Mine, aqyn kóńiliniń shyndyǵy. Ol ishki jan dúnıesiniń kózimen sezinip, óz júregine úńilip, ádil synaıdy. Tvorchestvosynyń eń bir daralyǵy da qataldyqpen tamyrlasady. Qatygezdik emes, adaldyqty saqtaý úshin pendeshilikke jol bermeıtin, ar tarazysynyń qataldyǵy. Jetken bıikti jaýyr qylmaý, odan ári asyra kóterilý, adamdyqtyń asyl qasıetin tereńdete jyrlaý — aqynnyń tvorchestvolyq qataldyǵyn soǵan jeteleıdi. Ózgege de osy talapty qoıady. Naǵyz adamgershilikti murat tutady. Tákappar, ótkir, adal azamat qana:

Meniń eki jaýym bar:
máńgilik dostaspaıtyn,
qımastyqpen jylasyp qoshtaspaıtyn,
kirip kelse, janarym muń oranǵan
qýanyshtan jarq etip ot shashpaıtyn.
Ol — adamdar shyndyqqa júginbeıtin,
kólgirsip kúlimdeıtin,
ózi istegen jaýyzdyq, zulymdyqtan
qaıǵy shegip ishinen túńilmeıtin.
Ekinshisi — dosymdy jamandaǵan,
ósekterin órbitip san arnadan
júretinder qas jaýym. Solarǵa men

qanym talaı qaınaǵan, alańdaǵam, — dep aıta alady. Bul Farıza Ońǵarsynovanyń tvorchestvolyq jáne adamgershilik maqsaty, bıik muratynyń altyn qazynasy ispetti. Qazirgi qazaq poezıasynda ekpindi, erkin únimen qalyń qaýymnyń súıispenshiligine bólengen aqynnyń qarlyǵash jyrlarynyń qanaty talmaıtynyna, qalyqtap óleń aspanynda sharyqtaı beretinine ısi oqyrman senedi. Jyr qanaty talmasyn. Kóktemmen birge túlep, erkin ushsyn.

1983 jyl.

*** *** *** *** *** *** ***

AQIQAT PEN AR ALDYNDA

Jálel KATTEBAEV

Ár aqyn — ózinshe álem. Bir qaraǵanda-aq taýsylyp shyǵa keletin álem bolady. San qaıtara oqyp, tereńine boılaǵanda ǵana ózen, taýlarymen, jazyq dala, jasyl egisterimen jaırań qaǵyp, kúlli sulýlyǵymen, kúlli kudiretimen ashylatyn álem taǵy bolady. Farıza Ońǵarsynovanyń poezıada qalam siltegen shırek ǵasyr ishinde ómirge keltirgen jyrlary osyndaı álem. «Suhbat» — aqynnyń aqıqat pen ar aldynda bergen kezekti esebi.

«Suhbatty» qazaq ádebıeti óresiniń óskenin, kemeline kelip tolysqanyn aıǵaqtaıtyn kúrdeli shyǵarma desem, shyndyqtan alys ketpespin dep oılaımyn. Ol — poezıadaǵy qubylys. Bizdiń halqymyz Alpamystyń, Shoqannyń, Isataı men Mahambettiń, Aqan seri men Abaıdyń halqy edi. Aqyn apaıymyz arqyly biz Baıan sulý men Aqjúnistiń, Dına men Ulpannyń, Sholpan men Álıanyń halqyn darhan tabıǵatymen, psıhologıa astarymen qaıtyp ashtyq. Iá, Farıza óleńge áıel obrazyn ákeldi. Áıteýir áıel emes, jalyn atqan mahabbaty, syrshyl armany, ózindik shattyǵy men qaıǵysy bar áıel. Áıteýir áıel emes, árbir óleń saıyn aqıqat pen ar aldyndaǵy áleýmettik jáne azamattyq júgi aýyrlaı túsetin, óz oshaǵynda besik jyryn aıta otyryp, adamzat keńistiginde Erlik pen Arlylyqqa úndegen áıel. Áıteýir áıel emes, ulttyń rýhanı óresinen kóringisi kelgen oıshyl da tákappar áıel.

Ańǵarǵan oqyrman Farıza jyrlarynda kórinbeıtin paralel arqyly qatar sóılep turatyn eki geroı baryn ańǵarady. Birinshisi — lırıkalyq «Men», ekinshisi — lırıkalyq «Ol». Olardyń ekeýi de shartty uǵymdar emes. Birinshisi ishteı tolysyp áıelge ǵana tán azap pen shattyǵy arqyly Adam tabıǵatynyń bıigine umtylady, ekinshisi ol jeter mándi-aqıqatty meńzeıdi. Lırıkalyq «men» tirshilik qamymen shektelmeı, asqaqtap, adamzattyń tirshilik teńizinen kúres maıdanyn ózi tańdap alady, óziniń basqan qadamyn, is-áreketin aqıqat arymen ólsheıdi. Onyń keı sahnada tragedıalyq sıpatta kórinetini de sodan. Biraq onda tynshý joq. Ol únemi arpalys pen kúres ústinde. Onymen bir endikte lırıkalyq «Ol» da oqyrmanǵa tulǵasyz, formasyz abstraktyly uǵymmen elestep, óleńnen óleńge almasyp jatady. Sol arqyly óz tabıǵatyn qozǵalys barysynda tanytady.

Lırıkalyq obrazdyń aýqymy týraly oılaǵanda Abaıdyń «Men bir jumbaq adammyn» degen sózi eske túse ketedi. Obrazdyń kúrdeliligi onyń ishinde, ishki qurylymynda. Ol órnekti kilemniń arqaýy sekildi shyǵarmanyń aldyńǵy qataryna Mahabbat, Ana, Erlik, Azamattyq sekildi poezıaǵa ǵasyrlar boıy ár men nár berip kelgen uly taqyryptardy shyǵarady. Farıza óz óleńderimen birge aqyn retinde, azamat retinde eseıip, kemeldengen saıyn bul taqyryptar da qyrlanyp, bulyńǵyrlyq pen jalań sezimtaldyq yqpalynan arylyp, jarqyraı tústi.

Avtor budan burynǵy jınaqtarynyń birin «Seniń mahabbatyń» dep atady. Lırıkalyq «Menniń» júrekti syzdatqan shynshyldyǵymen, Baıan sulý apasynyń ystyq qanymen tolymdy obraz sýretinde tanylǵany da osy shyǵarma. Ol qulaı súıdi, ol ǵashyq boldy. Biraq sony moıyndaýǵa batpaı, tákapparlyǵy úshin áıel sotynyń qatal tezine de tústi. «Suhbatta» lırıkalyq geroı basqa qyrynan tanysty. Onda alyp-ushqan qushtarlyq basqa sezimmen — áıel tabıǵaty týraly salıqaly tolǵanystarmen almasypty. Ómirdiń kóktemi ótip, kúzi kelgendeı tosyn kúı, tosyn áýen keldi óleńge.

Sezim keshkim keledi túńilmeıtin,
ókinbeıtin.
Keler me maǵan ol kún?
...Keledi ana bolǵym!

Biz bul joldardy «Qyz-taǵdyr» óleńder sıklynan keltirip otyrmyz. Bul aqynnyń araǵa ýaqyt salyp, «Seniń mahabbatyńa» qaıtarǵan jaýaby sekildi. Osyny nyqtaı túseıin degendeı, kelesi bir óleń bylaı bastalady:

— Basqa baqyt?
Senbeımin, sendirmegin!
Baqyt — osy oshaqty sóndirmeýim...

Lırıkalyq «Menniń» eseıý kezeńinde Ana sezimi osylaısha bir jarq etip ótedi. Biraq ol óz oshaǵy úshin bárin de tárk etetin bizdiń uǵymymyzdaǵy áıel emes. Onda Anna Karenınaǵa nemese Bloktyń «Ǵajaıyp áıel týraly óleńderiniń» keıipkerine uqsas qupıalyq, qushtarlyq oty qaıta mazalaıdy. Mahabbattyń da mahabbaty bar. Bireýi óz qyzyǵymen, óz qyzýymen sarqylady. Bireýi adam rýhyn túgel qamtyp, álemdi tanýdyń jańa kókjıekterine talpynady. Sońǵysy tolymdy, qaıyrly mahabbat. Farıza da sony tańdaıdy. Biraq oǵan Tákkapparlyq arqyly ózindik kolorıt qosady. Ǵabıt aǵanyń muny Arlylyq dep uǵynýy tegin emes. Sirá, ol áıel áleminiń óz monolıtin, birtutastyǵyn, ómir súrý qajettigin saqtaý sharty bolsa kerek. Olaı deıtinimiz, Tákapparlyqty jeńetin kúsh te bar poezıada. Ol Erlik kúshi. Erlik degen uǵymdy qaıtalaı túsý úshin aqyn «Er kisi», «Jigit» degen sózderdi jıi keltiredi. Aqynnyń stıhıasy Tákapparlyqta emes, Erlikti ańsaýda, Erlikke umtylýda, Erlikke úndeýde. Osydan Farıza óleńderiniń ishki arqaýy, leıtmotıvi týyndaıdy. Eger erlik taqyrybyn aqyn sonshalyq qýatty qushtarlyqpen jyrlamasa, onda áıel minezi de shyqpas edi, shyn mahabbat ta mazdamas edi, óleń de bolmas edi.

Kómilip kók teńizdeı muńǵa janym,
boıymda keıde meniń týlar aǵyn:
syılymyn, sonda-daǵy ókinishti-aq
ózimniń jigit bolyp týmaǵanym.
Qashan da namyssyzdyń kek ne teńi,
pysyqaı bala da ony shettetedi,
jer shuqyp inim keıde otyrǵanda,
ózimniń jigit bolǵym kep ketedi.
Jasyqtyq qoıady erdiń baǵyn baılap,
birazyn shynyqtyrsa jalynǵa aıdap.
Aýzynan sózi túsken jigit úshin
otyram namys qysyp, qanym qaınap.
El dese óz basynyń jyry qalyp,
júretin jigit qaıda nury jaryq.
Basyma ózim kıgim kep turady,
qalpaǵyn keıbireýdiń julyp alyp.

Farıza úshin adam tirshiliginen, adam ıgiliginen tysqary turǵan Erlik joq. Azamattyqtyń basy da sonda. Adam óz is-áreketimen, oı-armanymen alyp júretin asyl qasıet pen rýhanı eseıýdiń kepildigi de sonda. Endi myna ǵajapqa qarańyz: aqyn burynǵy jyrlarynda lırıkalyq «Olǵa» mahabbat tilimen, sezim qýatymen til qatatyn bolsa, «Suhbatta» tildiń áleýmettik salmaǵy aýyrlaı túsken. Muny bir jaǵynan Tákapparlyqtyń jeńilisi dep túsinýge de bolady. Erliktiń jeńisi deýge de bolady, úshinshi jaǵynan osy ekeýiniń úılesimi deýge de bolady. Biraq bul — tynyshtyq ornaý degen sóz emes. Endi rýhtyń jańa arpalysy bastalady. Sóıtip, psıhologıalyq ıirimniń betinde araılaný shapaǵy týady.

Endi úńilsem:
jer basqa, aspan da erek,
kúshter de ózge júretin jasqap, jebep.
Tegi maǵan azabyn, aqyretin —
bárin-bárin qaıtadan bastaý kerek.

«Kúshter» degen sózge nazar aýdaryńyzshy. Mahabbat emes, arman emes, óleń de emes. Kúshter — erliktiń bastamasy. Jańa kúrestiń shıelenis sáti. Taǵy da: neniń azaby, neniń aqyreti, neniń bári? Bul saýaldarǵa taza súıispenshilik turǵysynan jaýap berý múmkin be? Jaýapty biz adam tabıǵatynyń asqar shyńy men oı tereńinen tabamyz. Bul úshin lırıkalyq geroılardyń týyndaý sátine qaıta oralaıyqshy. Olar kesheden emes, erteńnen emes, osy sátten bastalyp edi ǵoı. Osy sátki sezim, osy sátki rýhanı tutynym. Sodan keıingi psıhologıalyq qozǵalystyń baǵyty tańqalarlyq. Qozǵalys alǵa emes, keıingige Mahambet pen Dınanyń, «Aqyntaýdaǵy» aqyndar zamanyna sheginis jasaıdy. Endeshe, Erlik pen Azamattyq uǵymdardyń tamyry tereńde, tarıhymyzda jatyr degen sóz. Endeshe olar halyqtyq, tarıhı qubylys degen sóz. Endeshe bizdiń halqymyzdyń tabıǵatynan Erlik pen Azamattyq bastaýymen sýsyndap ósken halyq degen sóz. Baıan sulý men Aqjúnistiń, Dına men Ulpannyń, Sholpan men Álıanyń halqy bul. Adam týraly, zaman týraly fılosofıalyq tolǵanystyń bir túıini osyndaı.

Farıza Ońǵarsynovanyń «Suhbatynan» jáne buǵan deıingi jyrlarymen baılanysynan týǵan psıhologıalyq ıirimderdiń biz baıqaǵan keıbir bederi men qyry osyndaı. Oǵan qarap biz mynany túsindik: Aqyn barda adam úshin azap ta taýsylmaıdy, aqıqat úshin kúres te taýsylmaıdy. Sondyqtan bul jınaqta ulttyq rýhtyń, ulttyq oı-óristiń, oılaý mádenıetiniń poetıkalyq ozyq úlgileri jınaqtalǵan. Onda taǵy da halqymyzdyń óskeleń sanasy jarqyn kórinis tapqan.

Shardara. 1984 jyl.

*** *** *** *** *** *** ***

MEIİRİM SHÝAǴY

Karl ERNAZAROV

Óleń — zaman kelbeti, ýaqyt tynysy. Ol zańǵar bıigi men tuńǵıyq tereńine eshýaqytta eshkimdi jetkizbeıtin kógildir keńistik sekildi shetsiz de, qat-qabat ómir jolynda azaby men lázzaty, qıyndyǵy men rahaty astasyp, qubylmaly oı-sezimniń tylsym syrlary men názik ıirimderi aqyn qudireti arqyly órnek taýyp, ýaqyt aǵymyna qaraı damyp, jetilip, únemi alǵa jyljyp, arnasyn keńeıtip otyratyn keremet qasıetti ǵajaıyp kórkem dúnıe.

Osynaý óleń ólkesinde ár aqynnyń qaldyrar qoltańbasy men alar orny ár basqa. Jaryqqa shyqqan árbir jańa týyndy kóktem shýaǵyn ala kelgen jyl qusyndaı janyńa jylylyq quıyp, oqyrman júregine jol taýyp jatsa, aqyn baqytynyń janǵany. Qazaq poezıasynda ózindik erekshelikterimen daralanatyn daryndardyń biri — Farıza Ońǵarsynova. Onyń «Jazýshy» baspasynan shyqqan «Suhbat» atty jańa jyr jınaǵy — qazirgi poezıanyń barlyq talanttaryna tolyq jaýap bere alatyn jáne óresi bıik talǵampaz oqyrmannyń kóńilinen shyǵar qundy dúnıe. San-salaly ómir kubylystarynyń názik syrlaryn sezimtaldyqpen tap basyp, aıqyn beıneleıdi. Ómirmen ózektes qalpynda jyr júreginiń lúpilimen birge soǵyp, tirshiliktiń qan tamyryndaı dirildep turatyn shynaıy shabyttan týǵan áserli óleńder oqyrmandy birden baýrap alady. «Suhbatta» aqyn mineziniń órshildigimen qatar, ómir damýynyń kúrdeli kórinisterin baıqatatyn baısaldy paıymdaýlar, fılosofıalyq tolǵanystar, sondaı-aq móldir muń da bar. Eń aldymen aqyn búgingi tirlikti, qaınaǵan eńbekti, ulttar dostyǵyn shabyttana jyrlaıdy.

Qazaqstan — san ulttar mekeni, kosmostyq korablder tuǵyry.
Janarynan meıirimniń samaly ushqan,
sárýar júzi sábıdeı ana qushqan.
Samalaly shaqtarǵa qaryshtaǵan
meniń elim — keń baıtaq Qazaqstan, — degen asqaq jyrlardan aqyn maqtanyshy aıqyn seziledi. Ol Qazaqstan ómirin búkil álem tynysymen ushtastyra tolǵap, ýaqyt, keńistik jaǵynan shektelip qalmaı, ómirlik qozǵalysty jyrlaıdy. Týǵan eldiń keshegisi men búgini, qarapaıym eńbek adamdarynyń ómiri, búkil álem taǵdyry — aqyn jyrynyń negizgi arqaýy. Ózindik ózekjardy oılaryn sýretkerlik zergerlikpen tapqyr jetkize biledi. Qoǵamdyq taqyryptarǵa arnaǵan patrıottyq óleńderinde negizinen ınternasıonaldyq rýh basym. Búgingi beıbit zamannyń kúngeıli jarqyn betterimen qatar kóleńkeli jaqtary da aqyn nazarynan tys qalmaıdy. Eń bastysy ıadrolyq apat qaýpiniń kúsheıip bara jatqany alańdatady.

Sezesiz be —
bar osynaý kúrdeli ǵasyrda yzǵar
alaı-dúleı daýyldar. Jasyl muzdar...
Qarý dese tıady bulaq ta únin,
myltyq, bomba qajetsiz! Biraq búgin

tek qarýsyz qalmasyn asyl jyrlar! — dep tolǵaıdy aqyn Á. Tájibaevqa arnaǵan bir óleńinde. Búkil dúnıeni alańdatyp otyrǵan osy yzǵarly qaýipti adamdardyń ózderi týdyryp otyrǵan joq pa? Olaı bolsa beıbitshilik úshin kúreste adam júregine meıirim nuryn quıar mazmuny tereń oı men sezimi astasyp jatqan rýhanı nári mol, ıdeıalyq kórkemdik sapasy joǵary tárbıelik máni zor qarýly jyr jazý -aqyndardyń basty murattary bolýǵa tıis degen oı tastaıdy. Sana — qoǵamdyq qubylys qoǵam damýymen tyǵyz baılanysty. «Suhbattaǵy» kóptegen óleńderde aqyn qoǵamdyq sana jetilip, bilim ósken saıyn adamdar meıirimnen ada bop bara jatqan joq pa dep kúdiktene otyryp, adam boıyndaǵy minez-qulyq, psıhologıalyq ózgeristerdiń san alýan jumbaq syrlaryna jaýap izdeıdi. «Músháıra» jyrlarynda aqyn halyqtyń kóne ańyzyn tilge tıek ete otyryp, sóz jarysyna shyqqan sheshenderdi qoǵam jaıly, adam jaıly túrli tolǵanystarǵa túsiredi.

Biraq bul shyndyǵyna kelgende, búgingi ómir, búgingi adam jaıly aqynnyń ózindik ózekjardy oılary men fılosofıalyq tolǵanystary. Máselen:

Adam alań ár nege, sana da alań,
alań tirlik aqyldy taǵalaǵan.
Sýy tartyla bastaǵan qara jerdeı
meıirimge sarań bop bara ma adam?
Sana kúńgirt ortada sezimder de

jyly úıde ósken jemistiń shyrynyndaı, — degen óleń joldarynan aıqyn ańǵarylady. «Qyz-taǵdyr» sıkly da osyndaı tolǵanystarǵa toly. Aqyn adamdardy izgilikke, meıirimdilikke, adaldyqqa, dostyqqa shaqyrady.

Eskerińder erteńgi el taǵdyry,
Jer taǵdyry senderdiń qoldaryńda!

Aqyn tolǵanystarynyń búkil túıini, máni osynda jatsa kerek. Keıbir jeke adamdardyń boıyndaǵy jat qylyqtar qoǵamdyq qubylysqa aınalyp bara jatqan joq pa dep qynjylady. Ol kóptegen óleńderinde ómirdiń kúngeıi men kóleńkeli jaqtaryn salystyra otyryp, aǵynan aqtaryla sóılep, oqyrmandy ashyq suhbatqa shaqyrady. Aqyndyq tulǵasy bıiktep, kemel shaqqa aıaq basyp kele jatqan úlken darynnyń aınalasyna oıly kózben qarap, ózin qorshaǵan ortaǵa tereńirek úńilip, jaqsylyq pen jamandyq, ótirik pen shyndyq týraly shynaıy sezim syrlaryn búkpesiz ótkir aıta bilýi quptarlyq ári qajet. Kórkem obrazdarǵa toly aıshyqty jyrlardyń oqyrman júregine ot jaǵary sózsiz.

Jyltyraq-jasandylyqqa urynbaı, aǵynan aqtaryla, obrazben sóıleý — F. Ońǵarsynova qalamyna óte-móte tán sıpat. Aqyn óleńiniń ishki ıirimderi men tereńdigine jáne syrtqy sulýlyǵyna, áýezdiligine qatty kóńil bólip, ár shýmaqqa tynymsyz tirshilik tynysyn berýge tyrysyp, san túrli ómir qubylystaryn sýretkerlik zergerlikpen órnektep, oı-sezimderin oqyrman júregine qaltqysyz jetkizýdi murat tutady. Qarapaıym da aıshyqty óleń shýmaqtarynan lırıkalyq keıipkerdiń kóńil-kúıi, saǵynysh-muńy, aıqyn sezilip turady.

Baıaǵy kelinshekter júzi elikteı
júr me eken áli kúnge tize búkpeı?
Kózderi sıredi me olardyń da
anamnan qalǵan kúmis bilezikteı?

Óleń emosıasyn kóterip, ajaryn ashatyn metafora, epıtet, teńeý sıaqty kórkemdik komponentter F. Ońǵarsynova poezıasynda molynan ushyrasady. Tabıǵattyń ádemi kórinisterin beınelep ádemi sýretter jasaýǵa jáne ártúrli qubylystardy salystyra otyryp oı túıýge de sheber.

Túrin-aı tekemettiń! Asyl qandaı!
Úńildim únsiz ǵana basymdy almaı.
«Kele ǵoı, qoshaqanym, ózime!» — dep,
ájem kep sıpaǵandaı shashymnan jaı.
Kúıimdi keshseńder-aý sol bettegi,
turǵandaı ana-kóńil terbep meni.
Jan bitip jaırańdady jan-jaǵymnan
qazaqtyń qoshqar múıiz órnekteri.

Osy eki shýmaqtyń ózinen-aq ásemdik pen sazdylyq, aqynnyń saǵynysh-muńy jáne ǵasyrlar boıy jasap kele jatqan halyq ónerine degen yqylas, qurmeti aıqyn ańǵarylady. Osy oıýlarǵa qyzyǵa otyryp:

Súrinbeı óte alar ma ǵasyrlardan

ájemniń oıýyndaı jyr órnegim, — dep sátti oı túıedi. Sonymen birge aıalaǵan arman-óleń ýaqyt synynan súrinbeı óte alar ma eken degen kúdigi de joq emes. Aqyndy únemi san qıly oıǵa bastap, tynymsyz mazalaıtyn da osy kúdik. Sondyqtan da ol halyq aldynda úlken jaýapkershilik sezinip, óz tvorchestvosyna synshyldyqpen qatal qaraýǵa tyrysady. Jetken bıikte turyp qalmaı, sharq uryp alǵa jyljý, ózine kóńili tolmaı, múlt ketken qatelikterine qynjylý — naǵyz talantqa tán qasıet. «Suhbat» jyr kitaby — sońǵy jyldardaǵy aqyn izdenisiniń jańa bir kórinisi, tvorchestvolyq tabysy, jalpy qazaq poezıasyna qosylǵan aıtarlyqtaı dúnıe.

1984 jyl

*** *** *** *** *** *** ***

AQYNNYŃ AZAMATTYQ ÚNİ

Sabyr QAZYBAEV

Sonaý 60-jyldardyń órinde oblysymyzda óleń atty qudiretti ónerge kalam siltegen jastar kóptep kórine bastaǵan edi. Solardyń ishinen, ásirese, buıra shashty, qara tory judyryqtaı pysyqsha kelgen qyzdyń ádebı keshterde óleń oqýy, sóz saptaýy tyńdaýshysyn tamsantatyn. Bul — Farıza Ońǵarsynova edi.

Farıza tipti mektepte oqyp júrgeniniń ózinde-aq «Qazaqstan pıoneri» gazetinde, qazir ózi basqaryp otyrǵan respýblıkalyq «Pıoner» jýrnaly betinde jıi kórinip, oqýshylardy súısindirip júrdi.

Farıza tvorchestvosynyń qanatyn eń bir jaıa bastaǵan kezi — ınstıtýtty bitirip, «Lenınshil jas» gazetiniń Batys Qazaqstandaǵy menshikti tilshisi bolyp jumys isteı bastaǵan shaǵy. Bul kez Mańǵystaýdyń Búkilodaqtyq ekpindi qurylys atanyp, jańadan túlep jatqan shaǵy edi. Aqyn osy ekpindi qurylystyń erlerin, Mańǵystaý barlaýshylary men munaıshylarynyń qula túzdi jańǵyrtqan eren eńbegin jyrǵa qosty. Onyń jazǵan maqalalary men ocherkterinen mańdaıyn kún qaqtaǵan erlerdiń Otan baılyǵyn molaıtýǵa qosyp jatqan úlesi óz boıaýyn tapty. Bala kúninen asqaq arman qýǵan Farıza jyrlary Mańǵystaý jańarýynan tyń órnek, tyń boıaý tapqandaı boldy. Sondyqtan da ol:

Ómirge qushtar jandardyń
jalyn júregi daýyldy dalaǵa ǵashyq,
munaralardan júr munda samal adasyp,
jastyqtyń qurysh qolymen ketipti búgin
qumdaýyt beldi qúz keýde qalalar basyp.
Jastyq shaq izin tastasa —
keshegi bozań, qatygez qum dala-meken
qara ormandarmen qaıysyp nýlanady eken.
Osynaý asqaq jandarǵa zamandas bolyp,
men asyly tekten-tek týmaǵan ekem! — dep jyrlady.

Mańǵystaýdy ashqan barlaýshylardyń bir toby keıin Lenındik syılyqtyń laýreattary boldy. Otanymyzdyń orden-medaldarymen nagradtaldy. Barlaýshylar eńbegi nátıjesinde teńiz jaǵalaýynda jańa qala boı kóterdi. Farıza bul qalanyń kelbetin:

Kósheler tunǵan jelkildep turǵan jas shybyq,
uly Kobzardyń kókireginde ketken jaqsy úmit.
Jas qala tur teńizge tosyp keýdesin,
tóbesin kóktiń kók kúmbezimen bastyryp.
Barady ol asqaq bolashaqtarǵa qaryshtap,
jastyq pen dostyq, ulylyǵyńdy máńgi pash qylyp, — dep sýrettedi.

Týǵan ólke tósinde ulan-ǵaıyr ózgeristerdi aqyndyq shabytpen jyrlaǵan onyń tolǵanysy búkil elin súıýge, týǵan respýblıkasyn súıýge ádemi ulasady.

Farıza aqynnyń árbir jınaǵyn jyr súıetin qaýym ańsaı kútip otyrady. Sharq urǵan aqyn shabyty, mine, jıyrma bes jyldan astam oqýshysynyń osy óskeleń talabyna jaýap berýmen keledi. Aqynnyń «Suhbat» atty jańa jınaǵynda naǵyz talant kóriginen qaınap shyqqan bolattaı shymyr, quryshtaı berik óleńderi búgingi tańda ejelden óleń dese eleńdep otyratyn oqyrmanyn qýanyshqa bóleýde. Aldaǵy ýaqytta da bul kúnde naǵyz tvorchestvolyq kemeldik tanytyp otyrǵan talanttyń óziniń eshkimge uqsamaıtyn órshil de órnekti óleńderimen oqýshy júregine nur quıa beretinine sóz joq.

Gýrev. 23 tamyz, 1984 j.

Farıza apaı!

Sonaý soǵystyń surapyl maıdanynda erligimen qazaqtyń batyr qyzdary Álıa men Mánshúk kózge tússe, qazirgi zamanda jyr maıdanynyń batyry dep Sizdi baǵalar edim.

Siz baqyttysyz! Óıtkeni óleń arqyly ómirińizdi órnektep, oı-armanyńyzdy jyrmen jetkizesiz. Sizdiń óleńderińizden ózimdi mazalaǵan suraqtarǵa jaýap taýyp, syr bólisemin.

Poezıa súıer, qarapaıym oqyrman sińilińiz Marıa.

1985 j.

*** *** *** *** *** *** ***

AQYNNYŃ AISHYQTY ÁLEMİ

Maral SQAQBAEV

Adam bolsa sezim men senim izder,
kelińizder, beri qaraı enińizder.
Meniń baıtaq álemim — planetamdy
kórińizder aralap, kelińizder!

Barsha álemge jar sala, qol bulǵaı shaqyryp turǵan Farıza aqyn planetasyna syrttaı dúrbi salyp baıqasaq, jıyrmadan astam kitap bolyp jaryq kórgen lırıkalyq óleńderin, poves, ocherkterin, qatar júrgen áriptesteriniń shyǵarmashylyq óneri týraly tolǵaıtyn synı maqalalaryn, ádebı portretterin kórer edik. Biraq, mundaı qurǵaq statısıka aqyn áleminen habar bere ala ma?!

Tereń boılap túısinip, sezinbeseń,

ishin bermes jumbaqtaı jyr álemim, — dep ózi eskertkendeı, Farıza planetasyn tanyp-bilý úshin, janmen sezip túsiný úshin ishine enip, emin-erkin tamashalaý kerek.

Aqyn — qashan da tańǵajaıyp tutas álem. Tylsym syr, jumbaq planeta. Ol planeta ómiri — sharana sábı shyr etip jaryq dúnıege kelgen kúnnen bastalmaq ta, kemerin máńgilik muhıty jýyp, baqı jyldar munarynan boı kórsete, kóz arbap tura bermek. Eger ol joǵalsa, ne sony dúnıege ákelgen anasy —halyq túgel tarıh sahnasynan kóshkeni, ne san ǵasyr boıy tutas qoǵam tirshiligin nurlandyryp kelgen dástúrli sıvılızasıa shamy óshkeni. Aqyn — halyq perzenti, ol halyqtyń rýhanı ǵumyrymen birge jasamaq.

Farızanyń aqyndyq ǵumyryn mólsherlep, sáýegeısip jatý — ábesteý bolar. Al endi onyń «baıtaq álemi — planetasy» qazaq ǵaryshyndaǵy halyq nazaryn eriksiz buratyn óń-túsi bólek ózgeshe ásem dúnıe ekenin ashyq aıta alamyz. Farıza álemine kirgen oqyrman qur shyqpasyna, oljasyz oralmasyna men kepil. Árkim ózin jańa materık ashqandaı sezinerine senem. Árkim ony ózinshe kórip, ózinshe qyzyqtamaq. Árkim óz keregin, óz keremetin tappaq. Árkim óz ydysyna syıǵansha almaq. Oǵan daý joq.

Aqyndyq óner — kókirekke tabıǵat-ana ǵana darytar kıeli óner. Shyn aqyn dúnıege óte sırek keledi. Qatardaǵy Jazýshylar odaǵynyń múshelik bıleti de, tasqa basylyp jaryq kórgen jınaqtar sany da — aqyndyq pasport emes. Ózin aqyn sanap, aıdarynan jel «estirip» júretin talaılardyń qoıyn qaltasyndaǵy azamattyq pasport ta -aqyndyq azamattyqty belgileı almaıdy. Aqyndyq — tabıǵat syıy bolsa, azamattyq — qoǵam kóriginde balqyp, tirshilik kúrzisimen shyńdalar kúreskerlik rýh. Osy ekeýi úndesip bir kisiniń boıynan tabylǵan shaqta ol ýaqyt týdyrǵan qoǵamdyq tulǵaǵa aınalady. Farıza Ońǵarsynova osy talaptar úrdisinen tabylaryna eshkim kúmán keltire qoımas.

Sóıleıdi adam zamanynyń tilimen,
jańa kúnniń únimen.
Zamanyń da uly emes,
ýaqytyń da túk emes —
adamdary ómir synyn jeńbese,
tirshiliktiń ekpinine ermese,

Ýaqyt tili — meniń tilim endeshe! — dep taısalmaı jar salýǵa Farızanyń tolyq haqysy bar. Ýaqyt sózin aqynnyń aqyny, azamattyń azamaty ǵana aıta alsa kerek-ti.

Meniń paıymdaýymsha, F. Ońǵarsynova planetasynyń negizgi klımatyn belgileıtin qyzyl jel — azamattyq áýen. Jetpisinshi jyldardyń basynda jaryq kórgen «Mazasyz shaq» jınaǵynan ańqyldaı esken, aıqynyraq estilgen Ýaqyt úni sodan bertingi jyldar ishinde ulǵaıa, nyǵaıa, údeı túsip, aqyry «Daýanyń» qýatty qanatymen búgingi bıigine jetip qondy. Aqynnyń bul yńǵaıdaǵy óleńderi konseptýaldyq turǵydan shuqshıa zerdelep, keńinen sóz etýdi tileıdi. Nóser bultynsha quıyndatyp jetip, shatyrlaı, sart-sart synyp jatatyn, emosıalyq qýaty, jigeri jaǵynan oqyrman qulaǵyna Dospambet, Mahambetter únin ákeletin bul shymyr jyrlar ýaqyt tynysyn nysanalaıtyn ózgeshe oıshyldyǵymen de, tolǵan tereńdigimen de qatar baýraıdy.

Farıza tvorchestvosyna órshil ún áýelden tán. Ony óziniń aqyn qurbylarynan daralap, ozdyryp áketken de, erkek kindik áriptesterimen «taıtalastyryp», qalyń dodanyń qaq ortasyna ákep salǵan da sol jigerli pafos edi. Sol pafos ony ádebıet muhıtynyń shalqar aıdynyna alyp shyqqan aq jelken boldy desek te jarasady.

F. Ońǵarsynova sońǵy onshaqty jyl bedelinde aqyndyq turǵyda da qatty ósti. Burynǵy órshil únin álsiretpeı saqtaı otyryp, poezıasyna jańa reńk darytty. Jel ótinde qalǵan sábıdeı shyryldaǵan jalańash shyndyqty aıaly alaqanyna sala, meıirban júrekpen terbete ýildep, kókiregi qars aıyryla kúńirenip, shıyrshyq atýymen-aq ol kóp áriptesterinen qara úzip, ilgeri ketti. Búginderi ol oıshyldaý, syrshyldaý, muńshyldaý arnaǵa bet burǵandaı. Sonysymen jańa sapaǵa qol jetkizip, sony beleske kóterilgenin, kóterilgenin ǵana emes-aý, úzbeı bıiktep bara jatqanyn tanytady. Eger biz buny onyń aqyndyq sheberligi tolysa túskenimen túsindire salsaq, kóp nárseni jete baıyptamaǵanymyzdy ańǵartar edik. Sóz joq, izdenimpaz, mazasyz aqyn sheberlik shyńdamaı turmaq emes. Áıtse de, naǵyz kemel sheberlik aqynnyń azamattyq jetilýimen, áleýmettik ómirge kózqarasy aıqyndalýymen, tanym-bilimi tereńdeýimen ǵana keledi.

Men biletin Farıza — kúresker tulǵa. Aqyn jyry — onyń jan syry, minez kórinisi dep moıyndasaq, onda azamattyq lırıkasyn — aqynnyń azamattyq bolmys-bitimi, azamattyq avtoportreti dep tanyǵan jón. Tvorchestvosynda kúreskerlik tanytqan qalamger ádilet pen adaldyq muraty úshin, shyndyq mártebesi úshin tirshilik maıdanynda da taıynbaı beldeseri haq.

Kez-kelgen tvorchestvolyq iri tulǵa sekildi Farızanyń da qyry kóp. Men biletin eń baǵaly qyrlarynyń biri — onyń bolmysyna jasandylyq jat. Óleńine qoıar basty talaby da sol. Ómirlik prınsıpi men óleńdegi minezi aına-qatesiz uqsaıtyn adamdardyń biri — F. Ońǵarsynova. Ómirdegi talapshyldyǵy — tvorchestvoda tutynar berik kredosy.

Órekpimeı syldyrǵa, jalań jaıǵa,
sóz ben sertti ar deıtin adam qaıda?
Álde bári sezim men senim tappaı,
alań-julań kún keship amaldaı ma,
adamdyqtyń tinderin taramdaı ma?

Farızanyń azamattyq lırıkasy, eń aldymen, synshyldyǵymen, talapshyldyǵymen nazar aýdartady. Adaldyq dep ańqasy kebetin aqyn qoǵam denesindegi, pende minezindegi alýan túrli biteý jaralardy dál nusqap, aıaýsyz nysanaǵa alǵanda, aqyn kóziniń jitiligine, ańǵarympazdyǵyna eriksiz tánti bolasyń. Bir aýyz shymyr shýmaqpen-aq Farıza somdaǵan tıpter — tutas bir galereıa.

Farıza shyǵarmalaryndaǵy muńdy onyń kúreskerlik rýhynan, azamattyq parasatynan bólip qaraý múmkin emes. Muńy joq adam kúresker bola ma?! «Muńsyzdyqtan adamzat kerdeńdeıdi, kómkereıin jan otyn muń jyrymmen» dep ózi aıtqandaı, ol muńdy jeke bastyń qaıǵysy dep túsinbeý kerek: áleýmettik júgi bar, qoǵamdyq astary bar muń ol. «Qalyń elim, qazaǵym, qaıran jurtym» dep kúńirenetin uly Abaı muńymen úndes. Ol qoǵamdy — ózinen, ózin — qoǵamnan bólektep qarastyrmaıdy. Sodan da óz ishin ózi úńgip, ózin-ózi mújip, qaýzap, boıyndaǵy pendelik minin de, kóńildegi kirin de, kúpir oılaryn da, asqaq arman, jaqsy tilek, jarqyn úmitin de túgel jaıyp salyp, aǵynan jaryla aqtarylyp, ózinen-ózi taýsylyp, ózinen-ózi túńilip ketken kezderde de ol tebirenisteriniń, sezinýleriniń shynshyldyǵyna bir mysqal kúmán kóleńkesi jýymaıtyny sonshalyq, aqynnyń lırıkalyq «meni» men jeke basynyń ara jigi qaı tustan ótetinin ajyratý ońaıǵa túspeıdi. Ondaıda aqyn lırızmi ishki dramatızmge qaraı kúrt oıysady. Shıryqqan tereń psıhologızmniń poezıadaǵy osy kórinisi Farıza tvorchestvosyn bıiktetip, daralap turǵan iri tabystarynyń biri bolsa kerek.

Osyǵan jalǵastyra, aqyn qalamynyń sońǵy sony qyrlarynyń biri retinde erekshe kózge shalynyp, tvorchestvolyq álemin baıyta, ajarlaı túsken, sonymen qatar aqyndyq darynnyń azamattyq bitimi taǵy bir daralaǵan jáıtti ataı ótken jón sıaqty. Ol — búgingi tańdaǵy dúnıe júziniń eń qarymdy aqyn-jazýshylary qalamynyń ushynda júrgen tolǵaqty másele — jalǵyzdyq taqyrybyna barýy. Eger osy oraıdaǵy óleńderi jarıalylyq zamanynan kóp buryn jazylǵanyn eskersek, ony erlik dep moıyndaýǵa týra keledi. Osynysymen de adam kóńiline zamana salar jaryqshaq qaı tustan, qalaı óterin dál ańǵarar — kókirek kózi jiti, júrek, qulaǵy túrik aqyn ekenin ańdatady.

Búgin aqyn naǵyz tolysqan shaǵynda. Aqyn poezıasynyń kemeri jyl assa — jyl keńeıip, aqyn oıy jyl assa, jyl kemeldenip azamattyq tulǵasy da bıiktep barady. Taıaýda jaryq kórgen bir óleńinde ol:

Aınalyp jan dúnıem qamalǵa erek,
selqostaý kóz salamyn janardy egep.
Tańdanbas, jany ashymas qudaı deýshi edi,
qorqamyn soǵan uqsap baram ba dep! — ózin-ózi mysqyldaǵan (ıronıa) eken. Men aıtar edim, qolynda ushan-teńiz bıligi joq aqynnyń qudaıǵa uqsaǵanynan qoryqpaý kerek dep. Jasampaz aqyn neǵurlym qýatty, qudiretti bolǵan saıyn onyń álemi de soǵurlym zor, soǵurlym ásem bola tússe kerek. Týǵan halqy odan utpasa, utylmaıdy. Aqyn mereıi láıimde bıik bolǵaı!

1985 j.

*** *** *** *** *** *** ***

BİZDİŃ FARIZA

1. SYRNAI SAZ, SULÝ ÚN

Qyryqbaı BEKBAEV

Atyraýdyń talantty aqyn qyzy, bul kúnderi qazaqsha, oryssha birneshe kitaptyń avtory bolyp, Odaq kólemine tanylǵan Farıza Ońǵarsynova oqyrmandaryna taǵy bir jańa jınaq usynyp otyr. Ótken jyldyń sońǵy kúnderinde «Jalyn» baspasy aqynnyń «Seniń mahabbatyń» atty jyr kitabyn shyǵardy.

Farıza Ońǵarsynova — adamdardaǵy asyl sezimdi barlyq qýatymen kótere jyrlaıtyn, jaǵymsyz qylyqtarǵa erekshe qatty synmen qaraıtyn aqyn. Sondyqtan da onyń keıipkerleri kirshiksiz taza, rýhanı móldir, asa joǵary ıdealdyń adamdary.

Álıa men Mánshúk jyrlaryndaǵy qaıtpas rýh, týǵan Otanǵa sheksiz berilgendik te osyndaı eń bıik sezim turǵysynan alynǵan. «Bıbigúl — ándegi» sezim sulýlyǵy, Ǵazıza Jubanovaǵa arnalǵan dybystar áleminiń qalyń nýy — osynyń bári Farızanyń jyrlaýynda kúndelikti kóp sharýalardyń soqpaǵynan sýyrylyp shyǵyp, joǵary kóterilip, keıingilerge óz sáýlesin túsirip turǵandaı. Ásirese Álıa men Mánshúk jyrynyń oqýshy júıkesin shıryqtyryp, qatty tartyp alatyn qýaty bar. Óıtkeni olar búgingi urpaqtyń baqyty jolynda qurban bolǵandar atynan til qatady. «Aınalańa oıly qara, adam qolymen jasalǵan ıgilik adam qolynan búlinbesin. Otanyńdy qorǵap, onyń tutastyǵyn saqtaı bilseń ǵana adamsyń». Mine, aqyn oıynyń altyn qazyǵy osyndaı.

«Seniń mahabbatyń» atty jınaqtaǵy negizgi taqyryptardyń biri — aqynnyń halyq aldyndaǵy paryzy. Osy topqa jatatyn «Syrlasý» jyrlarynda, «Mahambettiń aýdarmashysymen áńgimesinde» Farıza poezıanyń uıymdastyrýshylyq kúshin, alǵa tartýshy rýhyn, aqynnyń azamattyq boryshyn jyrǵa bóleıdi. Ol poezıany halyqtyń jaryq armany, sezimniń móldirligi, aqyldy dáýirdiń alyby dep túsinedi. Halyq talantty týady, tárbıeleıdi, talant halyqtyń kókeıindegisin jyrlaıdy, jigerlendiredi. Oı túıinin osyǵan tirep otyryp, aqyn aıshyqty sóz kestelerin ıirip tastaıdy.

"Ómir jyrlary" adamdardyń kúnbe-kúngi qarym-qatynastarynan baıqalǵan jaqsy sezimderdi pash etýshi, jaısyz qylyqtardy synaýshy joldar. Mundaı jan súısiner qasıetter de, júrek sýytar ádetter de az emes. Bir óleńde aqyn túnde qaǵylǵan esik dybysynan oıanady. Bul kim boldy. Jat bireýler, daraqylar ma? Joq. Bul — dostar. Olar — óz qýanyshyn pash etip, óz úıindeı erkin kelip, sol qýanyshymyzdy birge bólis dep tur. Endi aqyn tilegi de sol: tek osylaı, qýanyshqa ǵana buzylsyn tátti uıqy!

«Shilde» atty tańdamaly óleńder jınaǵynda «Men óz jyrlarymda... áıel janynyń san kúıin múmkindigim jetkenshe jetkizgim keldi», — dep jazǵan edi Farıza. «Seniń mahabbatyń» atty jańa jınaǵyna «Áıelder álemi» degen qosymsha anyqtama berip, óziniń jany súıgen taqyrybyna odan ári úńilipti. Jalpy, Farızanyń bul taqyryptaǵy jyrlaryn ret-retimen qoıyp qarastyrsa, aqynnyń adam ómirine, onyń psıhologıasyna, oılaý dúnıesine, jan-sezimine úlken zertteýshi-sosıolog turǵysynan kelgenin, tipti keı tustarda adamdy zertteýshi oqymystylardyń baıqamaǵanyn baıqaı bilgenin ańǵarý qıyn emes.

«Seniń mahabbatyń» jınaǵynyń qurylymy da, jalpy taqyryby áıelderdiń rýhanı dúnıesin jyrlaý bolǵanmen, jekeleı kelgende syr etip shertetin máseleleri dara-dara. Mysaly, «Saranyń jyrlarynda» aqyn áıeldiń sezimimen týǵan jer, aqyndyq mura, paryz jaıy sóz bolsa, «Maıranyń ánderinde» adamdardyń qarym-qatynasy, adamgershilik mindet, Márıam Hakimjanova týraly trıptıhta izgilik, meıirim, rýhanı baılyq jyrǵa aınalady.

Jańa jınaǵynda Farıza aqyndyq sheberlik turǵysynan edáýir óskenin ańǵaramyz. Onyń óleńderi jınaqy, basy artyq sóz joq, uıqas úılesimderi kúrdeli. Tabıǵat lırıkalarynyń kóbi jandy kórinisterdi elestetse, ómir jyrlarynda oıly tujyrymdar bar.

Mahambet aýdany. 1980 j.

2. "DALAM — MENİŃ QAZYNAM…"

Óleń kitaptarynyń qaı-qaısysynan da oı túıinderi tereńdeı, poezıadaǵy sheberliginiń aıqyn shyńdala túskendigi baıqalatyn aqyn jerlesimiz Farıza Ońǵarsynova kitaptan kitapqa kemeldenip keledi. Mysaly, onyń ótken jyly «Suhbat» atty jınaǵyndaǵy «Mańǵystaý monologtary», «Otanym — oqshaý qurlyǵym», «Revolúsıa jáne men» degen óleńder sıkli Qazaq SSR-niń Memlekettik syılyǵyna ıe bolǵan edi. Ústimizdegi jyly aqynnyń «Daýa» dep atalatyn jańa óleńder jınaǵy jaryq kórdi.

Týǵan dala, týǵan el!

Bul uǵymdar — aqyn jyryndaǵy eń qasıetti, qaı kitabynda da erekshe jalyndy leppen jyrlanatyn, asqan shabyttarǵa toly sezimderdiń taqyryby. Burynǵy jınaqtaryndaǵy sıaqty aqynnyń bul kitabynyń da negizgi leıtmotıvi — týǵan dalaǵa degen perzenttik mahabbaty, azamattyq únge toly óleńderdi ózine kógendep jatady.

Júrek, sensiń Otanym, qoǵamym da,
meıliń kúldir, kúrsindir, ora muńǵa, —
men báribir ózińnen bólinbeımin,
sensiz meniń ánim joq, joq arym da!

Týǵan jerin súıgen, oǵan barlyq ystyq júregimen berilgen aqyn sol jerdiń tynyshtyǵyn, beıbit ómirin oıdan shyǵara ala ma? Farıza óleńderinde de bul lep erekshe!

Júrekte — súıikti eles,
máńgilik kún — janymda, bıikte emes.
Bul álemde eń bıik — Adam ǵana,
muńdanýǵa eshkim de tıisti emes!

Ózi úlken patrıottyq sezimniń aqyny bolǵandyqtan onyń elin, jerin súımegenderden, halyqtyń janyn uqpaǵandardan, «Sútin emgen tilimniń qadir-qasıetin sezip bilmegenderden janym jylap, túńilgem» degen joldary da:

Erteńderdi, jerdi oılap, —
adamdy oılap, eldi oılap,
jer kúrsinse, kóz ilmeı,
jany aýyrǵan ózimdeı,
Kúnmen birge kúlmesem,
men osylaı júrmes em,
óner dertin bilmes em, — degen tebirenisteri de úlken aqıqat, ómirge bıikten qaraı bilýdiń órshil belgisindeı.

Dostyq, onyń ishinde halyqtar dostyǵy taqyryby — aqyn shyǵarmalaryndaǵy ózekti taqyryptardyń biri. Osy jınaqtaǵy «Qyrǵyz, qazaq — ózimniń qos janarym» atty óleńinde aqyn irgeles eki eldiń ortaq taǵdyryn, ortaq tynys-tirshiligin yqylaspen jyrlaıdy:

Sen qýansań, shýaqty mende de kún,
sen samǵasań, meniń de órlegenim!
Sizdiń úıde qonaqsyp tórlemedim,
qyrǵyz, qazaq — ózimniń qos janarym,
qos janarym, qashan da sónbe meniń!

Jańa jınaǵynda Farıza aqyndardyń qoǵamdaǵy orny, borysh pen paryz, jaqsylyq pen jamandyqtyń kúresi sıaqty keleli máselelerge óz kózqarasyn bildiredi. Onyń «Adam degen — ýaqytynyń syńary, zamanynyń ulany, shyrqap salar jyr-áni, kókke órletse — qyrany, aıalasa — ný baǵy, jerge salsa — týlaǵy. Zamanyń da uly emes, ýaqytyń da túk emes! — Adamdary ómir synyn jeńbese, tirshiliktiń ekpinine ermese» degen joldarynda osyndaı keleli oı, qoǵam aldyndaǵy boryshty sezinýshilik jatyr. Sondyqtan da adamdar, aqyn túsiniginshe, «ózine berilgen ólsheýli ómir ishinde bir-birine jaqsylyq jasaı bilýi kerek jáne de ony óziniń qajetti jerinde, kezinde kórsete bilý kerek» — deıdi. Óıtkeni:

Kezinde etpegen jaqsylyq,
qylmyspen keıde para-par.

Ol ómirdiń mánin adamdardyń bir-birimen izgi qarym-qatynas, dostyǵynda dep túsinedi. Sondyqtan da:

Dostarym, ortam, qoǵamym,
olarsyz sónem, solamyn,
salqyndyq seýip, syrt berse,
kóńilimde — kirbiń, joq ánim.
Solardyń qabaqtarymen
nalımyn, tasyp-tolamyn, — deıdi.

Farıza Ońǵarsynova — ómirge sergek qaraıtyn, jamandyq ataýlyny, sonyń ishinde adamdardyń boıyndaǵy salqyndyqtyń, ekijúzdilik, jigersizdik sıaqty bosańdyqty jan-júregimen jek kóretin aqyn:

Jandar qansha kúlkisi de shekteýli,
biledi olar tasadan kesekteýdi.
Janashyrlyq túgili, ondaılardyń
kimmen sálemdesýi — esepteýli.

Burynǵy jınaqtaryndaǵy sıaqty aqyn buryn-sońdy ótken oı ıeleri men sóz sheberleriniń nemese álemniń ár túkpirinde ótip jatqan ýaqıǵalar men bolmystardan túıgen-bilgenderine de baǵa berip, jyr joldaryna aınaldyrady. Jınaqtaǵy «Sapfomen syrlasý», «Aısha bıbi», «Baba áje», «Omar Haııammen áńgime», «Shekspır shyndyǵy» óleńderindegi adamdarǵa degen izgilik, meıirim sezimi, dostyq, mahabbat jaılary búgingi urpaqtardyń túsinigine qajet turǵydan jyrlanady.

SSSR Jazýshylar Odaǵynyń organy «Lıteratýrnaıa gazeta» 1983 jylǵy 25 maıdaǵy sanynda Farıza Ońǵarsynovanyń aqyndyq portretine shtrıhtar berdi. Onyń avtory ádebıetshi Alla Ter-Akopán: «Farıza Ońǵarsynovanyń poetıkalyq álemi mahabbatqa qurylǵan. Bul — jemis beretin jalǵyz ǵana topyraq. Jekkórýshilik jemis bermeıdi…» degen edi.

Jańa jınaǵynda da aqyn óziniń eń negizgi taqyryby qýanǵanda janyna qanat baılap, órge súıreıtin, qamyqqanda qarańǵy túnin jaryq etkizip, nur quıatyn, asyl da altyn tiregi — ystyq mahabbat taqyrybyn tys qaldyrmaǵan. Bul joly bul taqyryptaǵy ıdeıalyq tutastyǵyn saqtaý úshin oılardy bir-birimen sabaqtastyryp bergen. Aqynnyń burynǵy jyrlaryndaǵy sıaqty bul mahabbat — lyp etken jeńil sezimderdiń kórinisi emes, ózindik oıy bar, tereń tolqynystyń belgisi:

Esh nársege, eshkimge alańdamaı
júrýshi edim, keziktim saǵan qalaı?
Qalaı taptyń sen meni bul álemde,
jol siltegen kim saǵan maǵan qaraı? — degen joldar sondaı shynaıy, otty sezim, ystyq sezimderden týsa kerek.

Asyl sezim ǵana adamdy:
Anaý aspan, anaý — Kún kúlimdegen,
kóńilim — qus, kózde — nur, diril — denem.
Án shyrqaǵym keledi bul ǵalamǵa
shattyǵymdy sezdirer únimmenen, — deýge májbúr etýge tıis.

1980 jyly «Jazýshy» baspasynan Farıza Ońǵarsynovanyń «Shańqaı tús» (Poldnevnyı jar) atty jınaǵy orys tilinde jaryqqa shyqty. Osy kitapqa jazǵan alǵy sózinde kórnekti orys aqyny Sergeı Barýzdın: «Ashyq ta anyq azamattyq sezim men ótkir lırıkalyq, bir jaqty mahabbattyń qaıǵysy men aqyndyq kásip týraly danyshpandyq oılardy bir jerge toǵystyrý kez-kelgen aqynnyń qolynan kele bermeıdi. Bul «Shańqaı tús» avtorynyń qolynan kelgen» dep jazǵan edi. Osynaý ádil de oryndy baǵany aqyn jańa jyr kitabymen taǵy da dáleldegen.

Mahambet aýdany. 1985j.

*** *** *** *** *** *** ***

MAZASYZ ÁLEM, MAZDAǴAN ÓLEŃ

Serik SATANOV

Farıza Ońǵarsynovanyń «Daýa» atty jańa jyr jınaǵyn oqyp shyǵyp, bir sát tóńirekke kóz jiberdik. Jumyr jer men adamzat, onyń taǵdyry men tirshiligi úshin jan ushyryp júrgen Ana beınesi kóz aldymyzǵa keldi. «Aqyldy adamdar-aý, senderden jer júregine batqan dertke — daýa, janǵa — saýǵa suraımyn, daýa... daýa...» degendeı bolady.

Dúnıe dúmpýleri, jerdiń silkingeni, adamnyń kúrsingeni — bári aqyn júreginen ótedi.

Zýla, meniń jyr-kúımem shabyt jegip,
jer betine ǵumyrlyq jaryq berip,
júrekterdiń qursaýyn aǵyt kelip,
zorlyqtardyń zardabyn shekkenderge
ádiletten sybaǵa alyp berip!

Bul — búkil tirshilik dep soqqan júrektiń aq tileýli aqıqat syry. Bul — óleńderi Odaq kólemine tanylyp, bedeldi synshylardyń dýaly aýzyna ilikken Farıza Ońǵarsynovanyń azamattyq pafosy, aqyndyq kredosy.

Jyrymen jylaǵandy jubatyp, toǵyshardy oıatqysy keledi. Jeke basynyń kúıi emes, jer betindegi adamdardyń qaıǵysyna ortaqtasyp, qýanyshyna qol soǵady. Poezıa — shyndyqtyń shyraǵy ekenin kórsetedi. Mysaly:

Erteńderdi, jerdi oılap,
adamdardy, eldi oılap,
jer kúrsinse, kóz ilmeı,
jany aýyrǵan ózimdeı,
Kúnmen birge kúlmesem,
men osylaı júrmes em,
óner dertin bilmes em!

Farıza jyrlarynyń bir qupıasy — aqyn jalt etken sholaq oıdy ár nársege teńep áýre bolmaı, qanynda qaınap, janynda jazylǵan, júıkesinen júrip ótken qubylysty aq qaǵazǵa túsiredi. Sonda tastan qashalyp jasalǵandaı tutas jandy beıne, oıly obraz, ómirdiń ózindeı bolyp jyr-tulǵaǵa aınalady.

Aqyn ózin qoǵammen, Planetamen birge sezinedi. Bulshyq etterdeı bultyldaǵan shymyr shýmaqtar, shegendelgen sheber uıqastar shabytty aqynnyń shalqar oılaryn sharyqtata túsedi:

Janym qaýsap, sebepsiz kúrsinippin,
ne jetpeıdi — tóbede tur shyǵyp Kún.
Men be barometri Planetanyń,
álde tynysymyn ba tirshiliktiń?

Aqyn nege mazasyz? Sebebi — álem mazasyz, dúnıeniń quryp ketý qaýpi bar. Aqyl atomdarǵa aınalyp kete me dep sharq uryp, jany jar jaǵalaǵan qarlyǵashtaı alasurady. Mine, aqynnyń azamattyǵy degen osy.

Mysaly, «Bul meniń — planetam» degen toptama óleńnen osyndaı kesek oılardy ańǵaramyz. Planeta aldyndaǵy búgin men bolashaqtyń mindetteri sóz bolyp, óleń bolyp órtenedi.

Kitaptaǵy lırıkalyq keıipker sezimsiz pendelerden alaqanyn jaıyp saýǵa suramaıdy, aqylǵa salyp, oılandyrady, júrekterin jibitip, sanalaryna sáýle quıyp, es jıǵyzady. Óleńderdegi fılosofıalyq tereńdik osyndaıda baıqalady. Poezıa qudiretin tanytatyn san qyrly mashyq-máner, sóz sulýlyǵy saralanady. «Dostarym, ortam, qoǵamym», «Qanshama jyl», «Tileý», «Qazaq dalasy» sıaqty óleńder aqynnyń jyr kóginiń burynǵydan da bıiktep, oı aıtý úrdisiniń áleýmettik-fılosofıalyq mazmunynyń salmaqtana túskenin kórsetýmen birge avtordyń jeke qamyn emes, halqynyń qamyn oılanatyndyǵyn, onyń erteńine tolǵanatyndyǵyn baıqatady.

Qamshylatyp janymdy,
tamshylatyp qanymdy,
órtep kele jatyr meni jyr-alaý.
Azap — Jerdiń bar qaıǵysyn qaqpaılap,
júregińe synalaý.
Eshbir sábı anasynyń keýdesin
munsha qınap sormaǵan da shyǵar-aý.

Ata dástúr jyr máneri Farıza jyrlarynda ózinshe órnek taýyp, zaman tynysyna aınalyp, kúrdelilene túsken.

Aqynnyń obrazben oılap, ony óleńge aınaldyrý úrdisimen sheberlik deńgeıiniń ábden qalyptasyp óskendigin, ómirdiń qat-qabat syrlaryn ashyp kórsetetin adýyn minezin tanytatyn «Sapfomen syrlasý», «Vııonnyń yzasy», «Ashshylyq týraly jyr», «Shekspır shyndyǵy», «Nerýdaǵa narazylyq», «Omar Haııammen áńgime», «Intervú», «Maqataev týraly jyr» sıaqty óleńderinen kóremiz.

Bul óleńderinde aqyn dúnıe-tirshiliktiń bar bolmysyna úńiledi. Adamdardyń aqyl-sanasyndaǵy, minez-qulqyndaǵy qarama-qaıshylyqtarǵa psıhologıalyq sıpat bere otyryp, aǵynan aqtaryla jyrlaıdy. Jalǵan aıtyp jaltarmaıdy, aqıqatpen de, jalǵandyqpen de aldaspanyn aldyna qoıyp otyryp áńgimelesedi. Aıtqanyna ózin de, ózgeni de sendire jazady. Óleńder ójettigimen, batyldyǵymen, kerek jerinde náziktigimen unaıdy.

«Vııonnyń yzasy» óleńinde lırıkalyq keıipker bylaı deıdi:

Kóılegim bútin, kúılimin,
jatqam joq shirip jaǵada.
Jaýtańdap alǵan bıligiń
erkindigimnen sadaǵa!

Ómirdiń ózeginen shyqqan aqıqat sóz! «Nerýdaǵy narazylyq» óleńinde aqyn revolúsıanyń kemeńgerligin jyrlaıdy. Ýaqyt-Ǵasyr-Ómir uǵymdaryn dıalektıkalyq zańdylyqtar turǵysynan, fılosofıalyq tereń qýatpen ashyp kórsetedi.

Máselen, Lermontovqa arnalǵan «Ashshylyq týraly jyr» atty tolǵaý lırıkalyq-fılosofıalyq qarymymen eleń etkizedi.

Munarly bulttan muń emgen,
zamanyn tildep túnergen,
jaılylyq tappaı jer-kókten,
ózińe uqsas bir muńlyq
Mahambet syndy er de ótken, —
deı kelip, «daýyldy darıa aq jelken» Mıhaıl Iýrevıchke:

Qanaǵat bermeı ómirdiń,
táttisi men kermegi,
barady tartyp sendegi
taǵdyrymdaı tylsym ashshylyq! — dep jan-dúnıesimen aqtarylady. Adamzat úshin tebirengen aqynnyń azamattyq daýysy osyndaı.

Farıza Ońǵarsynova jyrlaryndaǵy oqyrmanǵa erekshe áser etetini ınternasıonaldyq pafosqa ulasyp jatatyn ulttyq kolorıt pen ata-babanyń aıshyqty dástúrleri, oǵan degen oıly kózqarastyń birigip, ushtasýy. Bul qasıet dúnıe júregin tyńdaǵan, ǵasyr ǵalamatyn kóz aldynan ótkizip otyrǵan aqynǵa bıiktik baspaldaǵyndaı áser etedi. Bul avtorǵa úlken aqyndyq minbelerden lırıkalyq-pýblısıstıkalyq tereń oıly, tegeýrindi jyrlaryn jalpaq álemge jarıa etýge múmkindik bergen.

Poezıanyń keremet qasıeti adam sezimin jetildirip, janyn tolǵatyp, júregin oıatatyn aıryqsha áseri jınaqtaǵy óleńderden jarqyraı kórinedi.

Sheshensigen alqynyp,
qanynda joq qasıetke talpynyp,
aqyldy sóz aıtamyn dep sharq uryp,
arystan da, danyshpan da ózi bop,
ar jaǵynda ózindik bir sózi joq
«aqyldydan»
danalyqty kútpe sen!

Neni jazsa da, jerine jetkizip jazatyn aqynnyń negizgi oıyn osy joldardan ańǵarýǵa bolady. Fılosofıalyq tereńdik pen sýretkerlik aqynnyń tvorchestvolyq mol múmkindikterin jarqyrata kórsetken. Sezimi jalyn bolyp shalqyǵan, shyndyǵy shoq bolyp mazdaǵan, mazasyz álemniń mazdaq jyrlarynyń ǵumyry da uzaq bolmaq.

Shilde 1986 jyl.

*** *** *** *** *** *** ***

Rymǵalı NURǴALIEV, Fılologıa ǵylymdarynyń doktory, akademık

MİNEZDİ JYRLAR

Qalyń qarly, qatty qystan keıingi eljiregen keń-qoltyq, jaımashýaq kóktemniń býymen jan bitip, jadyrap, saı-sala, taý-tastan jóńkile shapqylaǵan jazǵyturymǵy myń san bulaqtar ispetti bolyp, alpysynshy jyldardyń basynda Qazaqstannyń aýyl-aýlynan nebir óndirdeı talapty jas Almatyǵa aǵylǵan. Báriniń de qoıyn dápterinde — óleń. Ádebı keshter dýyldap ótip jatady. Kók-qaýyrsyn, balaýsa jyrlar talqyǵa túsedi. Ýnıversıtettegi ádebı birlestikte Muhtar Áýezov óziniń keıingi urpaqpen syrlasqan rýhanı, azamattyq ósıetin qaldyrǵan áıgili sózin sóıleıdi.

Dyrdýy mol, shýly ádebı ortadan qalys bolǵan, shet jaılap, qashyq júrgen, oblys ortalyqtarynda oqyǵan jastardyń ishinen shyǵyp, keıin belgili aqyn-jazýshy deńgeıine kóterilgen jastar neken-saıaq. Gýrev pedınstıtýtyn bitirip, odan keıin muǵalim, jýrnalıs retinde tanylǵan, Almatyǵa jetpisinshi jyldardyń basynda kelgen Farızanyń negizgi ádebı mektebi, ortasy óz betimen oqý, óz betimen izdený, talmaı talaptaný boldy.

Farıza tvorchestvolyq evolúsıasyn onyń ár jyldary týǵan poetıkalyq shyǵarmalarynan aıqyn kórýge bolady. Salǵan jerden kórkem, úzdik týyndylar berdi desek, shyndyqty attap, jalǵan sóıler edik. Alǵashqy balaýsa jyrlar, shákirttik izdenister, túrli elikteýler izi saırap jatyr.

Bes qarýym boıdaǵy — batyl jyrym,
batyldyqpen aralas jatyr muńym,
Bıliktige juǵysar ebim de joq,

Nemese alys-beris jaqyndyǵym, — dep bastalatyn syr, naz kele-kele poezıanyń áleýmettik-estetıkalyq, qoǵamdyq-kórkemdik murattaryn ashyp kórsetetin jyrlar shoǵyryna arqaý bolady.

Zýla, meniń jyr-kúımem, shabyt jegip!
jer betine ǵumyrly jaryq berip,
júrekterdiń qursaýyn aǵyt kelip,
zorlyqtardyń zardabyn shekkenderge

ádiletten sybaǵa alyp berip, — degen jigerli joldarmen aqynnyń ishki syry, arman maqsaty, qalamgerlik muraty sekildi myna tarmaqtar saryndas, áýezdes jatyr:

Mezgil-burshaq janyńa salyp tanba,
qaıratyńnan qaıysyp, nalyp qalma:
seni izdeıtin aǵa bar taryqqanda,
iniler bar dem berer jabyqqanǵa.
Bir aqıqat — báribir joǵalmaısyń,
joǵalmaıtyn joqtaýshy halyq barda.

Azamattyq, qoǵamdyq, áleýmettik kórkem tujyrym, jalań pýblısısıkalyq shalqý, dıdaktıkalyq tolǵaýmen áste tereń ashylmaq emes, qaıtken kúnde de poetıkalyq beıne, tulǵaly obraz, sóz sýretiniń qudireti birinshi qatarda, dálirek aıtqanda, aqyndyq sezim, qalamgerlik ıdeıa ózara ajyramas dıalektıkalyq tutastyqtaǵy shabyttan týsa kerek.

Men dalanyń qyzy edim,
jazyǵynda jatpaıtyn kóz iler qara,
jazıra meniń janymnyń ózi de dala,
asqar kórmegen men shirkin bıik degendi

ólsheýshi em sonaý aspannyń ózimen ǵana, — degen shýmaqta qalamgerdiń shyqqan, ósken ortasyn dál kórsetetin poetıkalyq detal, ádemi obrazdy sýret jatyr.

Sol lırıkalyq keıipker ómir kórip, tirlik talqysyna túsedi, kúresedi, alysady, birde jeńedi, birde jeńiledi, tipti keıde túńilip:

Jalǵan dostar erteń joq, búgin birge,
kórmegendeı syrt berer — súrindiń be,
isi bitse, isi joq senimenen —
óldiń be, tirildiń be? — degen ashshy syr aıtady.

Keıipker taǵy da shıryǵady. Onyń basynda muń da, qaıǵy da bar:

Qazyq — jumys, qazyq — úıge baılanyp,
júregim de maılanyp,
bara jatyr meniń janym kún saıyn
qasańdyqqa aınalyp.
Bul sózderde shyndyq joq dep kim aıtady?

Aqynnyń berilip, shabytpen, asa qumarta, keń kósilip jyrlaǵan tabysty taqyryby — mahabbat, súıispenshilik. Qalyptasqan úlgidegi jyrlar alǵashqy sezimdi, qumartý, eltý, qulap jyǵylý sátterin beıneleıdi. Kóbinese qyzyl-jasyl boıaý, alaburtqan aǵystar basym jatatyn óleńderge et úırengen. Al endi búgingi adamnyń basyndaǵy nebir qıýy qashqan shaqtar, bireý súıip, ekinshisi súımegen, bireý adal, ekinshisi opasyz, mansapqor, dáýlet-abyroıǵa jetse de, júregi jylý tappaǵan, saryla tosyp kútýmen ǵumyr ótkizgen jandardyń tartysty, dramaly kóńil-kúıi, tragedıalyq sıtýasıalar beınelenedi. Sondaıda keıde kózińe jas úıirilter muńly, keıde ózegińdi órterdeı ashshy, keıde selt etkizer jigerli, san alýan qıanatty jyrlar aldyńnan shyǵady. Sezimin búrkemelep, shymyldyqtyń ar jaǵynda ustaǵan «jińishke» joldy qyzdarymyzdyń búgingi sezim álemindegi baılyq, rýhanı tereń tolǵanys, sulýlyq, ásemdik, kelisim murattary, adamgershilik nysana bıiktigi kóńil toǵaıtady. Ótkinshi tirshilikti qyzyqtap qalý, dyrdý raqaty emes, máńgilik adaldyq, tazalyq rýhy, súıispenshilik qadyry degen parasat áýenderi negizgi sarynǵa, basty áýezge aınalady. Lırıkalyq áıel keıipker áleýmettik iske kóńili tolady, shańyraq astynan opa tabady, sóıtip baqyt, raqat barlyǵyna ılanady:

Týsa da qıly-qıly basyma kún,
osynda san qýanyp, tasyǵanym.
Áıteýir bir rahat kútetindeı
men ylǵı oshaǵyma asyǵamyn, — dep toqtaıdy.

Saıası áleýmettik taqyryptardy áýelde pýblısısıkalyq tolǵaý úlgisi arqyly ıgergen aqyn birte-birte fılosofıalyq, psıhologıalyq monolog formalaryna aýysty. Týǵan jer, Otan, partıany naqty sýret, beıneli til, kórkem tásilmen sýretteıtin boldy. Óleń shoǵyry tutas sıkl, fragmentter — osy alýandas poetıkalyq formalar múmkindigi, jańa órister kádege asty. Alǵashqyda jyr ózegi Atyraý óńiri, Mańǵystaý túbegi ǵana bolsa, birte-birte Qazaqstan atyraby tutas, túgel sóıleı bastady: Qostanaı, Kókshetaý, Aral, Jetisý.

Aqyn poezıasynyń ınternasıonaldyq rýhyn onyń óz kózimen kórgen shet elderge arnalǵan tatymdy shyǵarmalary kótere tústi.

Qazirgi zamandas, ásirese balyqshylar, munaıshylar, eginshiler, bir sózben aıtqanda eńbek adamdaryn onyń ishinde jastardy jyrlaǵan «Úıim — meniń Otanym», «Revolúsıa jáne men» sıklderi aqynnyń tvorchestvolyq belesi bolyp tabylady. Osy eńbegi úshin oǵan Qazaq SSR Memlekettik syılyǵy berildi. Áleýmettik pafos, partıalyq, taptyq murattyń anyqtyǵy, kórkemdik sıpattar kózge túsedi.

Jaınaıdy dala alybym,
janary — jarqyn, jany — Kún!
Yzǵary ketpes álemge dala
taratyp jatyr boıynan
jylýy menen jaryǵyn! — degen tapqyr joldar bar.

Qazirgi adamnyń kóńil-kúıi, sezim álemi, ishki dúnıesi qat-qabat, shytyrman da kúrdeli. Júrek jylýy azaıyp, alys-beris, júris-turys esepshotqa túsken kezderde jatsyraý, sýyný, tas baýyrlyq beleń almaq. Saǵynysh, muń molaıyp, kózge jas irkiletin, keshegi jastyq, balalyq aýsar kúnderdi ańsaıtyn sátterde oqyǵyń keletin jyrlar bolady. Atańa, ájeńe erkelegen kezder, jazdyń jyly jańbyry, qystyń alaı-túleı borany — osylarǵa uqsas sýretter eske túsedi. Jylaýyq, borkemik óleń mundaıda saǵan serik emes. Tipti qaıǵy-qasirettiń ózin shıraq jetkizetin tiri sózdi ańsaısyń. Sondyqtan da shyǵar, talant júreginen tolqyp týǵan shynaıy jyrlarmen ushyrasqanda taza bulaqtan sý ishkendeı bolasyń.

Búgingi poezıanyń kórkemdik quraldary, stıldik órnekteri, sóz baılyǵy, til kestesi adam janynyń nebir shetin de názik, qarańǵy da úreıli, qajyrly da qaısar rýhyn dál, sheber sýrettep kórsetip berýge múmkindik beredi ǵoı. Óleń tolqynynyń betki qabatynda jatatyn dıdaktıkalyq pýblısısıkalyq, moraldyq ıirimder kózge ońaı shalynbaq; al kóńilge shoq bop túsip, uzaq mazdaıtyn, ár kezde jan júıeńdi qozǵaıtyn beıneli sýretpen jasalǵan kórkem-estetıkalyq oı sıqyrly, kıeli sóz sırek.

Balalyq shaǵynyń japyraǵyn surapyl soǵys órtep ketken, bireýi jesir áıel, ekinshisi jetim shaldyń baýyrynda ósken býynnyń óksigi áli basylǵan joq. Bul urpaqtyń aldyńǵy tolqyny ózderi nemere súıe bastasa da, ushqan uıa, týǵan topyraqqa degen mahabbat bir mysqal álsiremeıdi:

Qyrǵa ketkim kelip tur búgin meniń,
júrek — álsiz, júıke — qyl, túrimde — muń.
Bir emdese emdeıdi janymdy tek
saýmal súttiń ısi bar ińirlerim,
sonda ǵana dertime daýa taýyp,
ashylardaı saraıym — únim, demim, — dep tolqyǵan monologtyń kúsheıe baryp:

Qyrǵa barsam arylyp myń kúnádan,
saǵynyshtyń shyqtaryn irkip alam —
jermen birge máńgilik qalatyndaı
Qanym taza, tilim men jurtym aman.
Saraıymdy ashshy bir, ińirlerim
tezek ısi, jylqy ısi burqyraǵan, — dep aıaqtalýy óte zańdy.

Tarıhı, belgili tulǵalardyń ómirin arqaý etip shyǵarma týdyrýdyń qalyptasyp qalǵan, tipti sary jurtqa aınalǵan bir úırenshikti tásili — ǵumyrnama izimen, oqıǵalardy qýalaı baıandaı otyryp, jórgemdeı sýretteý, shola qamtýmen nárli dúnıe jasaý múmkindigi joıylǵanyn eskermeı, táýekel qaıyǵyna minip, tartyp ketý qazirgi ónerpaz úshin soqyr súrleý ekenin jaqsy uǵynǵan aqyn jańa tájirıbe jasaıdy, ár túrli izdenisterge barady, sharttylyq quraldary, sony poetıkalyq formalar múmkindigin paıdalanady. Bir aýyl, bir atyrap qana biler-bilmes esimder emes, qazaq tarıhyndaǵy bıik tulǵalar, dara taǵdyrlar beınesin sýretteýde uzyn sonar dastan, sylbyr-sozalań poema sanatyndaǵy kólem qýalaǵan, etek-jeńi jıylmaı kalatyn aqyndyq qýaty az kebeje qaryn kókjasyq dúnıelerge boı uryp ketpeı, shymyr formaly, ótkir ıdeıaly, susty oıly, yqsham, lakonızm talaptarynan shyqqan týyndylar shoǵyryn aqynnyń berekeli oljalary dep bilemiz. Bul qatarda «Saıraǵan Jetisýdyń bulbulymyn», «Aqan seri ańyzdary», «Poezıa. Mahambet aýdarmashysymen áńgime», «Tartady bozbalany magnıtim» sekildi — shyǵarmalardy bólip, daralap aıtýymyz kerek. Sara, Aqan seri, Mahambet, Maıra beıneleri jańa qyrynan, tyń rakýrsta kórinedi. Tarıhı tulǵanyń jarq ete túsken bir sáti, sezim kúıi, oı tolǵaýy, shynshyl sıpaty bar. Ásirese buryn árkim baryp kórgen qasterli taqyryp — Álıa men Mánshúktiń tragedıalyq ári ǵajaıyp taǵdyryna arnalǵan «Tyńdańdar, tiri adamdar» sújetsiz poemasynda erkin kórkemdik forma, sharttylyq tásilimen qos bozdaqtyń rýhyn sóıletý, qazirgi urpaqpen tildestirý arqyly jańa estetıkalyq ıgilik jasalǵan. Qazirgi qazaq poezıasyndaǵy ıdeıalyq-kórkemdik izdenisterdiń órisi ulttyq dástúrlerdi ǵana shıyrlap otyrǵan joq, barlaý barysynda zertteı oqyp, úırenip san-alýan ınternasıonaldyq mektepterden tálim alǵan aqyndarymyzdyń údete ósirgen úlgileri shabyt dúkeninen balqyp shyqqan maǵynaly, qunarly týyndylary týǵan ádebıetimizdi, sóz joq, baıytyp jatyr.

Jeti jurttyń tilin, qyrtysyn aınaldyryp bilip almaǵanmen, aýdarma negizinde qazaq qalamgerleri álemdik poezıanyń kóne, klasıkalyq nusqalarymen, barlyq dáýirdegi barlyq elderdiń uly aqyndarynyń murasymen, búgingi ádebıetterdegi arnaly izdenister, ozyq tabystarmen túgel tanysty desek, artyq aıtqandyq emes, ulttyq jáne ınternasıonaldyq aǵystar toǵysýy ıdeıalyq, estetıkalyq, strýktýralyq san alýan áýezder, boıaýlar, sózder shuǵylasyn taratty.

Bul rette bizdiń óleń aýdarý mádenıetimizdiń asa órlep óskenin rýhanı ómirimizdegi mańyzdy bir qubylys ekenin atap aıtý durys. Rasynda negizgi oqıǵa júıesin saqtaı otyryp, kóbinese mazmundy erkin órbitetin shyǵystyń ańyzdaý — názıra baǵytynan bas tartyp, dálme-dál, balama, realısik aýdarma mektebiniń negizin Gete, Baıron, Pýshkın, Lermontov, Krylov, Býnın shyǵarmalaryn qazaqsha sóıletý arqyly salyp bergen Abaı úlgisi tereń tamyr jaıyp otyr. Qatardaǵy qarajaıaý óleńshilerdi aıtpaı-aq qoıaıyq, sanatta bar jaqsy aqyndarymyzdyń bári de poetıkalyq aýdarma mektebinen ótti, jasyrmaý kerek, osy tusta elikteý aǵysyna túsip ketken, ártúrli kóleńke, ártúrli saryndardy kóshire qaıtalap óz úninen aırylyp qalǵandar da boldy. Al ınternasıonaldyq dástúrlermen baıyp, tolyǵyp, aqyndyq nárli qunar, kórkem ıgilik taýyp, jarysa ósip, ózin-ózi qamshylap, jańasha túlep, bıikteı samǵaýdyń úlgisi dep «Omar Haııammen áńgime» «Shekspır shyndyǵy», «Vııonnyń azasy» «Nerýdaǵa narazylyq» sekildi shyǵarmalardy aıtýǵa bolady.

Kemel shaqta adamnyń basqan izge qaıta bir kóz tastaýy, týǵan oshaqqa oralýy bolmaq. Sondaı tusta aqyn qalamynan «Kıiz úı», «Oıýlar», «Jaýlyqtar», «Jer oshaq» sekildi júrek tebirenterlik óleńder týǵan.

Dalam — meniń qazynam, jyr sandyǵym,
jyr nárimen jer balqyp, býsandy qum.
Sortań jerdiń tuzy bar tamyrynda
ashqyltymdaý sondyqtan jýsan jyrym, — degen joldarda aǵynan jarylǵan sezim móldirep tur emes pe?

Týǵan aýyl, ata-ana, ósken orta, arman-maqsat týraly birqydyrý óleńderdegi saryn-áýender kele-kele Otan, patrıotızm, ınternasıonalızm, partıa haqyndaǵy jyrlardyń ıdeıasyna ulasady. Ulttyq dástúr — arasyndaǵy kórkemdik kesteler, ólshem-órnekter sovet ádebıetindegi, álem poezıasyndaǵy boıaý-sáýlelermen, naqysh-ónermen, san alýan jańa estetıkalyq sapamen baıyp, sony kórkemdik ıgilik jasalǵanyn kóremiz.

Jeke bastyń muń-sheri, ońasha syry ǵana emes, kúresker zamandastyń, áleýmet qaıratkeriniń, ýaqyt aýyrtpalyǵyn kótere alatyn, ózi is basynda otyrǵan azamattyń oılary, sezimderi — jyr arqaýy. Eńbek torylary Mańǵystaý munaıshylary, Tyń dıqany, Syr kúrishshisi, azattyq, teńdik, beıbitshilik úshin kúresip jatqan progresshil jandar, bir sózben aıtqanda azamattyq-áleýmettik muraty aıqyn búgingi kúnniń jigerli adamdary — aqynnyń súıip, berilip, tebirene tolǵaıtyn keıipkerleri.

Aqyn óleńderi orys tiline sátti aýdaryldy da, Odaq oqyrmandaryna keńinen tanyla bastady. Ǵabıt Músirepov, Ábdilda Tájibaev syndy týǵan ádebıet aqsaqaldary bergen baǵa óz aldyna, belgili orys jazýshysy, aqyn Sergeı Barýzdınniń «Farıza Ońǵarsynova poezıasy qazaq oqyrmandarynyń júregin jaýlap aldy, óz tiliniń sheńberinde qalyp qoımaı, bizdiń elimizden tys jerlerge de málim boldy. Qazir onyń óleńderi kóp ultty poetıkalyq baılyǵymyzdyń ajyramas bir bóligi ekenine men senemin» dep jazýy tegin emes dep bilemiz. («Drýjba narodov», 1986, 12).

Búginde áleýmettik maǵynaly ómir keship otyrǵan qazaqtyń aqyn qyzdarynyń shyǵarmalarynan antologıa qurastyrýǵa bolar edi. Sol arnaly dástúrdiń búgingi jalǵasy sapaly da qunarly kórinis — halqyna eki tomdyq tańdamaly shyǵarmalaryn usynyp otyrǵan Farıza Ońǵarsynovanyń er minezdi jyrlary.

1987 j.

*** *** *** *** *** *** ***

BOLATTAI QAISAR, GÚLDEI NÁZİK SEZİMDER

1. «ÓLEŃ DEGEN ÓR MİNEZ...»

Nurlytaı ÚRKİMBAEVA

«Ápke, sálemetsiz be? «Adamnyń bir qyzyǵy bala degen», ómirge taǵy bir Farıza keldi! Aqyn bolmasa da, ózińizdeı adal da pák azamat bolsyn dep atyńyzdy qoıdym.

Ápke! Aqynnan úlken qudiret, aqynnan bıik shyń, aqynnan pák perishte joq qoı dep oılaımyn. Árıne, naǵyz aqyndardan. Óz basym saıasatty jatqa soǵatyn, bul zamanda alǵyr da alymdy atanyp júrgen, biraq óleń oqymaıtyn, aqyndy tanymaıtyn paıǵambarsymaqtardy adam qataryna qosqym kelmeıdi. Ómirdiń sáni de, áni de óleń bolyp turǵanda, byqsyq dúnıege mastanyp shalqýdyń ózi kúná emes pe? Ózim osylaı túsinem, ápke. Sizge pálsapa soǵýdan aýlaqpyn. Arym da, janym da pir tutatyn Muqaǵalı aǵanyń qaryndasy, qazaqtyń aıaýly qyzy — jaqsy aqyny bolǵanyńyz úshin júrekjardy syrymdy ózińizge aıtyp otyrmyn!

Sálemmen, inińiz Estaı Másimbaıuly — kishkentaı Farızanyń ákesi.
Sarybastaý selosy, Narynqol aýdany».

* * *

Daryndy aqynnyń árbir jyry — san taraý taǵdyr, árqaısysy bir-bir álem. Halqy osylaı dep qabyldasa, Estaıdaı jyr súıer inileri júrekjardy syrlaryn joldap jatsa, aqyn úshin budan asqan tvorchestvolyq baqyt bolar ma, sirá!

Jyrym edi, jylasam, jandy uǵynar...
Biraq sonyń arty qum, aldy munar.
Óleń degen ór minez adamǵa uqsas —
árqaısysynyń óz joly, taǵdyry bar.

Ár jyryn uzatylar qyzdaı úkilep, ár óleń jolynyń almastaı ótkir, tańǵy shyqtaı móldir, «saýdalaspaı jaryǵyn shashqan Kúndeı» shýaqty bolýy úshin sharq urar, «altynymnyń synyǵyn tot basýyn kórmesem dep túnderde tilep jatar» aqyn Farıza Ońǵarsynovanyń poezıa planetasy tunyq ta syrly. Muny aqynnyń «Jazýshy» baspasynan shyqqan eki tomdyǵyn oqyǵanda aıqyn ańǵarasyń.

Al, osynaý Poezıa — jibek jolynda Kóshkerýenge artsań da, túgesilip bolmas mol dúnıe, jaqutty jyr saraıynyń jıhazdary oqyrmanyna nesimen qymbat?! Bizdińshe, eń áýeli — qaısarlyǵymen, bıik pafosqa toly minezdiligimen. Sonymen birge kókoraı shalǵyn kómkergen kórikti belesterimen de, bulaq kúlip júgirgen kók jasyl dalasymen de, mahabbat atty qudiretti sezim boıyn bılegen nárkes janar, tákappar ári názik arýlarymen de, «bozbalanyń kúndeligin» aldyńa aqtaryla jaıyp salar jigittik márt minezimen de oqyrmanyna qundy.

Bir jyrynan ekinshisine kóshken saıyn birin-biri qaıtalamas, birine-biri uqsamas kontrasty sezim kúılerin óziń de birge bastan keshire otyryp, «alaǵaı-bulaǵaıly» zamandaǵy aqynnyń «sekildi aspan kóshken» kóńil-kúıi, jan qaltarystarynyń azamattyq shamyrqanysqa toly tereńdikterine qaıran qalasyń.

Sezim selderin shashaý shyǵaryp, solǵyndatyp almastan, daýyldatyp ákep oqyrmanyn bóget-bógesinderge kónbes tasqyndaǵan oı, sezim, harakter, jalyn-jigerge toly jyr joldarymen tópeleı jónelgende álgi óleńniń árbir júrek lúpili, tynysy, qan-tamyrlarynyń soǵýy «á» dep oqyǵannan-aq kókeıińe bir útiri túspesten uıalaı qalady dep aıta qoıý qıyn. Ózindik ún, ekpinimen «apyr-aý, mynaý jyr joldary ne dep ketti» dep ań-tań qaldyryp, odan oqyrmanynyń oı, sezim, namysyn qamshylap, álgi jyr-órnek-naqyshtaryna qaıta-qaıta úńildirer, osylaısha olardy Parasat bıikterine órshelene umtyldyrar óleń joldary aqyn qalamynan týyndaǵannan keıin-aq irkilip, kibirtiktep jatpastan halyqtyq dúnıege aınaldyryp júre beredi. Bizdiń pikirimizshe, Ońǵarsynovalyq jigerli ún, bıik pafostyń aıryqsha somdala kóriner jyry — «Jastyq shaq monology». Sebebi deısiz ǵoı! Sebebi talantty shyǵarmalar sol aqynnyń shabytty aıdyndy shaqtarynyń perzentindeı bir demmen, irkilis-bógelissiz, tup-tutas kúıinde, mólt etken kózdiń jasyndaı bolyp dúnıege keledi. Mine, qolyna qalam ustaǵan aǵaıyndardyń bári derlik osyndaı qudiretti sátterdiń qurbany bolýǵa daıyn. Alaıda, mundaı baqytty shaqtarǵa qol jetkize almastan aq qaǵaz betin shımaılap, bos áýre-sarsańmen kete baratyndary qanshama dersiz?! Al, Ońǵarsynova tvorchestvosynda mundaı baqytty sátterdiń jıi bolatynyna osynaý eki tomdyq tańdamaly shyǵarmalar jınaǵyna engen, marjandaı súzilgen jyrlary kýá. Shabyt qusy alys qonyp, qanatty qıal quryǵyna almaı júrgen kezeńdegi qalamgerdiń ózin-ózi qınap, aq ter, kók ter qalpynda ómirge ákelgen dúnıeleri kóbine qarabaıyr tartady. Mundaı sátterde tvorchestvo aıaqtalady da, jazý álemindegi qınalysty eńbek, qaradúrsin áýen bastalady. Kóńili jetik oqyrmandarymyzdyń osylaısha ter tógetin bir sypyra aqyndardyń jyr jınaqtaryn qolyna uzaq ustaı almastan keıinge ysyrap qoıa salatyny da sondyqtan.

Al, Muqaǵalı, Tólegen, Jumeken, Farıza syndy aqyndardyń baqyttylyǵy, álgi aıtqanymyzdaı, shabytty shaqtarmen jıi qaýyshyp júretindikterinde bolar. Deı turǵanmen, sol shabyt atty tylsym syry mol sátter qol qýsyryp qarap otyrǵan aqynǵa jaıbaraqat mamyrajaı kúıinde kele qalar ma eken?! Árıne, joq. «Maıly as sińgen tańdaıǵa tatyr ma óleń — qaıtsem oıyn oıatam, aqyl berem?» dep ózgeni parasatty etý úshin — tańdy tańǵa jalǵaı dóńbekship, shyndyq dep shyrqyraǵan jany sharq urar azamat aqyndy shabyttyń ózi-aq izdep taýyp jatatyny zańdy da. Taǵy da sol — «Jastyq shaq monologynan».

Men Shyǵystanmyn —
taýlarymen syrlasyp uǵysqan Kún;
kókoraıly belderi kóz tundyryp,
sáýlesine oranǵan kúmis tańnyń.
Ne zamannan bul dala mekeni eken
vıntovkasyz, atomsyz urystardyń.

Munda sanańda naızaǵaı oınatar syrtqy jarqyldarmen birge jyrdyń ishki áýeni, ekpindi mýzykasy bar. Dál osy biz sóz etip otyrǵan úsh jyrdan turatyn sıkl — formalyq jaǵynan qalyptasqan poetıkalyq ólshem-ólsheýishterge syıysa bermeıtindeı ózgeshe. «Jastyq shaq monologynyń» bir shýmaǵy alty, kelesisi toǵyz, úshinshisi on bir tarmaqtan qurala beredi. Jáne ol shýmaqtar poezıamyzdaǵy belgili uıqas zańdylyqtaryna da baǵyna bermesten, tipti, sol zańdylyqtardyń sıntezinen jańa bir túrge, bas bildirilmegen asaýdaı sony aıshyqtarǵa enip júre beretindeı. Mysaly, osy sıkldaǵy Úshinshi jyrdyń birinshi shýmaǵy a-a-b-a-v-a uıqasymen kelse, segiz tarmaqty ekinshi shýmaq a-b-v-b-g-b-d-b on tarmaqty, úshinshi shýmaq a-a-b-a-v-a-g-a-d-a formasyna keledi. Apyr-aý, sonda bul jyrdyń qalyptasqan uıqas túri qaıda deısiz ǵoı. Máseleniń ózi bul jyrlardyń poetıkalyq reńkiniń syrttaı ǵana qolmen qoıa salǵandaı daıyn-uıqas ólsheminde emes, kerisinshe, onyń ishki ıirimi, mýzykalyq sazy, mazmundyq, dınamıkalyq oı aǵynynda jatqandaı.

Kóktemede, tirshilik ataýlynyń qaıta jandana bastaǵan sátinde, kún men tún teńesken jańa jyl basynda kánigi dıqan shuraıly alqapqa úlken nıetpen egin salyp, arnaly ózenderden sharýanyń qara ketpenimen buryp alyp, aryq jetelemeı me! «Alqapqa sýdy shyǵara alsam, egin bitik óser» deıdi dıqan-baba mańdaı terin súrtip turyp. Kenet myna qyzyqty qarańyz: álgi úlken arnany kernep, lyqsyp kele jatqan jańa bir tolqyn dıqan babanyń shaǵyn aryqqa burǵan jerinen asyp túsip, ózenniń ol oılamaǵan bıik jar qabaǵy tusynan kók jaldana kóteriledi de, tosqaýyl-bógesinderdi tas-talqan etip, buryn-sońdy jaýyn-shashynnyń ylǵaly bolmasa, ózge úlken ózender sýynan qanyp iship kórmegen alqapqa lap qoıady. «Apyr-aı, — deıdi dıqan-baba, - ne qylǵan minezdi tolqyn edi!? Degenmen, bos jatqan jaıylymǵa sińip, tekke rásýa bolmasa netsin?!» Osylaı dep beımazalanǵan qart dıqan az ǵana kún ótpeı-aq, kók oraıly shalǵyny belden kelip, kók maısasy sybdyrlap jelge syr aıtqan, óńsheń bir quıryq-jaldary kúltelene tógile jaıylyp júrgen sáıgúlikter mekenine kózin kólegeıleı qaıta-qaıta qaraǵyshtap: «Áı, ózi de minezdi tolqyn edi. Meniń jetegime ermegeni qandaı jaqsy bolǵan!» dep ishteı kúbirleı túsip, bas shaıqar edi. Osy bir minezdi sýret, tyń kórinis F. Ońǵarsynovanyń:

Júrmese boldy adamdar
tulǵamdy meniń shatasyp basqaǵa tańyp,
jasyqtar júrsin kezdesse jasqana qalyp,
nesine júrem áıtpese kara jerde men

jıyrmasynshy ǵasyrdyń jas shaǵy atanyp!.. — tektes jyr joldaryn oqyǵan saıyn kóz aldymyzǵa jıi-jıi orala beredi. Jáne aqyn ózi ósken dalasyna ǵana syr aqtaryp qoımaı, planetanyń sonaý-sonaý alys túkpirlerindegi zamandastarymen tildesip, ǵaryshtarǵa samǵaıdy, juldyzdy aspan tórinde sharq urady. Bul úshin Ońǵarsynovaǵa sıvılızasıanyń eń sońǵy jetistikterimen dúnıege kelgen eshqandaı teleradıo toraptarynyń da kómegi shamaly. Ol jyr qanatynda alys álemderge ǵana emes, ótken tarıh qoınaýlaryna sapar shegip, sonaý ǵasyrlar qatparynan bizge saf altyndaı jetip úlgergen álemdik rýhanı qazyna-baılyqtarymyzdy óz qoldarymen turǵyzyp ketken babalar rýhymen poezıa tilinde syrlasady. Onyń shyǵarmalary jalpy adamzattyq rýhanı qazynaǵa ózderiniń jaýhar úlesterin qosqan aqıyq babalarǵa óleńmen ornatylǵan bir-bir eskertkish dersiń. Jáne bul jyrlar keńistik shekarasy turǵysynan — ınternasıonaldyq, ýaqyt ólshemi tarapynan — dastandyq sıpatta.

Bolattaı qaısar minezdi, gúldeı názik sezimdi aqynnyń jyrlary udaıy osyndaı asqaq pa?! Asyly, qarasha úıinen alysqa uzap shyǵa qoımaǵandardyń jany asa qınalys kórmes. Sonymen birge, uzaq ta izgi saparǵa kúmbirlegen kúıme ishinde attanyp, kúrkireı kelip burshaq aralas tópeı jónelgen jaýyny men shildeniń mı qaınatar ystyǵynda, jaratylystyń qara daýyldaryna sol kúıme terezesinen syǵalap qoıyp, jol shekken jannyń kóńil-kúıi de din aman, ári bolmysy da álgi qubylystardan tys turar. Al, jaratylys jaryqtyqtyń aýmaly-tókpeli barlyq qubylys ataýlysyn óz janymen sezinip, júregi arqyly ótkizip, túısiný úshin jalańaıaq taý asyp, tas bassa da, taǵdyr shirkinniń tosqaýyldaryna qaımyqpastan qarsy qarap barýǵa birjola bel býǵan, ózine tek aıaýly arman, asyl murattaryn tirek etken jankeshti jolaýshynyń balaǵyna tiken, oshaǵan ataýlynyń japyrlaı jabysyp, shyrmaýyq bitkenniń aıaǵyna oralǵy bolatyny bar emes pe! Óner órine, shyndyq shyńyna júreginen qany tamshylap, qarsy aǵystardan topshysy syrqyrasa da, tynymsyz qanat qaqqan aqyn ózimen qatar ómir súrip júrgen zamandastarynyń usaq pendeshilik, aıarlyq qylyqtaryna ashynady.

Jalpy adamzat taǵdyry, el men jer jaıy, beıbit aspan bolashaǵy úshin tańdarǵa kóz ilmesten tebirenetin aqynnyń jeke adamdar muń-muqtajyna qatystylyǵy da erekshe. Jáne jan ushyryp ózine kómekke shaqyrǵan jandardyń sol aqyn taǵdyrynda qandaı kúrester men tartystardyń, muń-nalasy mol sátterdiń ótip jatatyndyǵynda asa kóp sharýasy da bola bermes, sirá. Sondyqtan da bolar ózgelerge jaqsylyq taratyp, jarqyldap júrer aqyn:

Óz basymnyń jaı-kúıi, qamy, baby,
túzde jetim laqtaı taryǵady.
Keregesi kóńildiń kerilgenmen,

jupynylaý, túndiksiz shańyraǵy, — dep bir sát muń ashady. Asyly, sóz ıesiniń ózine-ózi tamsanbaı, ózin-ózi aıamaı, bıik murattar jolynda osylaısha jeke basynyń qyzyǵýshylyqtaryn da qurban ete alǵan jaǵdaıynda ǵana sertke ustaǵan semserdeı adal jyr, asyl oı dúnıege keler. Sebebi Baýyrjan Momyshulynyń sózine júginer bolsaq, «dúnıeniń rahatyn nadan kóredi, azaby — erdiń sybaǵasy».

Shyndyq shirkin ekiniń birin mańaıyna jolata bermes susty, ári salqyn ǵoı. Oǵan tek júrektiler ǵana jaqyndar. «Ádiletke tapshylaý bul ǵalamnyń ádil sózden terleıdi muz denesi, janyn terbep armannyń nurly elesi». Jáne sol ádilet, shyndyq ataýlynyń adam janyn tazartar, boıyn sergiter qýat-kúshi qandaı deseńizshi! Qol jetkizgen adamǵa munyń ózi bir baqyt!

Osyndaı asqaq-asqaq sezimder keship, asqaraly bıikterge qol sozǵan aqyn sonymen birge qarapaıym qazaqtyń kóp qyzyndaı mahabbat sezimderin bastan keship jáne ony ózindik sony únmen jyrlaı alǵan.

Men sondaımyn.
Súısem eger ǵumyrlyq súıip ketem,
jurtqa meniń júregim — tuıyq meken.
Alasarsam, eshkimge uqsamaıtyn

sezimimmen ózimdi bıiktetem, — deıdi aqyn. Mahabbat máselesinde ǵana emes, jalpy oı-pikir, kózqarasty irkilissiz batyp aıta alýdyń ózi sol adamnyń úlken erik-jiger atty qasıettiń ózi adamnyń rýhanı ishki asyl dińgegine, tamyry tereńge keter báıteregine ábden baılanysty. Demek, munyń ózi — mahabbat jyrlarynan da Farıza Ońǵarsynovanyń azamattyq kelbeti aıqyndalady degen sóz.

Aınalasyna, óziniń ómirlik prınsıpterine, adamdarǵa degen aqynnyń adal kózqarasy onyń tvorchestvolyq basty kredosyna da aınalǵan.

Etsem jyrdy kıinip-ishinerim,
keshirmesin osynym úshin elim.
Asqaq-asqaq jyr kútip júrse menen
syılaǵany osy dep túsinemin.

Biz ómirdegi qara kúshpen syn saıysyna túsken erlikter jaıly jıi aıtamyz. Al, ónerdegi dara tulǵalardyń bul ǵasyrdaǵy ózderine tıesili qyzyq-qýanyshtardy qurbandyqqa shala otyryp, «qaıtsem ózgeniń júregine nur quıamyn» dep alasurǵan ǵumyrnamalaryndaǵy kózsiz, baqaı esepsiz batyrlyqtarynyń qunyn qalaı ólshesek eken?!

Shýly ómirge men de erip keter edim,
taǵdyr, meni ónermen nekelediń.
Daýyl, shýaq almasqan Jer betinde
óleńimdi sábıdeı jeteledim.

Bultarys, buralańy kóp ómir jolynda óleńin sábıdeı jetelegen, ózi de óner saparynda jahut jyrlarynyń sońynan sábıdeı ere bilgen Farıza Ońǵarsynovanyń jyrlary — halqymyzdyń rýhanı murasyna qosylar asyl arnalardyń biri.

1987 j.

2. TÚSİME ENGEN ARÝAQTYM. . .

Bıik taýdy baǵalaǵyń kelse, alystan qara degen uǵym bar. Ol ras. Degenmen sol zańǵar ózine tartyp, keıde qasyna jaqyn barýǵa tyrysatynymyz jasyryn emes. Japyraǵy jaıqalǵan qalyń ormanyn da, jyqpyl tastaryn da, tarǵyl betkeılerin de kóresiń. Kóresiń de, kóp nárseni kókeıińe túıesiń.

Úlken adamdarmen de qarym-qatynas osyǵan uqsas kelmek. Alda-jalda halqynyń birtýar perzentterimen dám tartyp, dastarqandas bolyp, jol shaqyryp saparlas bolǵan sátterimdi jaratqannyń maǵan bergen ólsheýsiz syıy dep túsinemin. Jáne bul pikirimdi esh ýaqyt esten shyǵaryp kórgen joqpyn. Bul turǵysynda: "Oı, men pálen degen kisimen erkin aralasamyn, qalaı bolsa solaı sóılesemiz ózimiz” — degenderdiń qylyǵyn da sýqanym súımeıdi, nemese, kerisinshe, sol adamnyń qulaqkesti qulyna aınalyp, aldynda qurdaı jorǵalaıtyndardy da janym jaqtyrmaıdy. Úlken tulǵanyń halqyna degen keıde erke minezi, tosyn qylyqtary bolady. Onyń ózi orynymen bolyp jatsa, jyly jymıyp qala berý lázim shyǵar. «Erkelegenniń jóni osy»,— dep artyq ketip jatsa, sypaıy ǵana pikirińdi bildirgenniń aıyby joq dep oılaımyn.

Halqymyzdyń kórnekti aqyny Farıza Ońǵarsynova — qazaq eliniń rýhanı álemine mol úles qosyp, eldiń, jerdiń eńsesin tikteýi úshin janyn salyp qyzmet etip júrgen jan. Ol kisiniń poezıadaǵy erekshe qoltańbasy, ózindik úni — óz aldyna bólek áńgime. Bul joly Farıza apaıdyń qarapaıym ómirde ózim baıqaǵan keıbir qyrlaryna toqtalmaqpyn.

Apaı ózin halyqtyń, onyń ishinde oqyrmandarynyń súıetinin jaqsy biledi. Jaqsy bilgendikten de ózindik minezimen erkelep alǵandy jón kóredi. Sol ózindik minezdiń syrtqa kóriný formalary birde túsinikti, birde túsiniksiz bolǵandyqtan mundaı kisiler jaıly el arasynda ańyzǵa uqsas túrli áńgimeler júre beredi. Jýrnalısik jolsaparmen el ishine barǵan bir joly estigen áńgimemiz: Apaı kezdesýge barǵan oblystyq partıa komıtetiniń ıdeologıa jónindegi hatshysy eki sózdiń basyn qurap sóıleı almaıtyn bir qasqa bolsa kerek. Kezdesýdi júrgizý barysynda sózden jańylysa bergen álgi kisige qarap:

— Mynaý ne qylǵan ıdeolog basshy, sózin jóndep sóıleı almaıtyn? — depti-mys.

Kadr máselesinde ózi de pisýi kelip turǵan jaǵdaı bolsa kerek, kóp uzamaı álgi basshy ornynan túsip qalady. Bul máselege apaıdyń qatysy bolmasa da:

— Oıpyrm-aı, Farıza aqyn kelip, ıdeologymyzdy aýystyryp ketti, — dep jurt shý ete túsedi. Bir qyzyǵy mundaı alyp qashpa sóz úlken kisilerdiń mańaıynda jıi aıtyla beredi.

Meniń aıtpaǵym — apaıdyń úlken saparlar ústinde ózim baıqaǵan erekshe qasıetteri.

Bul jalǵannan attanyp ketkennen keıin ǵana halqy bıik baǵalaǵan birtýar aqyn aǵanyń toıyndamyz. Kıiz úı ishinde ádebıet pen jýrnalısıkanyń biraz ókilderi otyr. Araqsyz jasalmaıtyn shirkin qazaqtyń dastarqany. Sala qulash sózder... Sóz kezegi ádebıet aınalasyndaǵy bir kelinshekke keldi. Kisiniń kózine jyltyrap, ne bir metaforalardy tókpelegenimen bylaı shyǵa bere jańa ǵana ózi maqtaǵan adamyn túp-tuqıanyna deıin dymyn qaldyrmaı jamandaıtyn naǵyz qasqanyń ózi edi. Biraq mundaı minezin úlkenderge kóp ańǵartpaı, biz sıaqty kishkentaı adamdarǵa kórsetetin. Buǵan deıin sóılegender búginde kózi joq arqaly aqynnyń poezıasy jaıly kóbirek tebirengen edi. Myna kelinshek tek tótesinen apaı jaıly áńgimege tartty dersiń.

«Men Farıza apamdy pir tutamyn, tvorchestvosyna bas ıemin, ádebıette bul kisiden artyq eshkim joq» — degen sıaqty shubyrǵan pikirleri jóńkile jóneldi. Jalǵan deıtinimiz osydan az ýaqyt buryn ońashada apaıdyń basynan baqaıshyǵyna deıin «taldap bergeni» esimizde. «Apyr-aı, osy sıqyr sózderdi apaı túsiner me eken?»— degen oımen burylyp ol kisige qaradym. İshki renishin sezdirgendeı qos janarynan bir keıistik bilinedi. Sózin bólgen joq. «Á-á, jaıyń belgili boldy ǵoı»,— degendeı sálden keıin bir núktege kóńilsiz qadalǵan kúıi otyryp qaldy. Sol-sol-aq eken shańyraqtan túsirilip qoıylǵan elektr shamy sónsin de qalsyn. Shyrttaı qarańǵyda álgi baıǵus sózin jalǵastyra berdi. Qoıý qarańǵylyq obaly qalyń osy bir jalǵan sózderdi odan saıyn aıqyndaı túskendeı. Álgi kelinshek: «al, sol úshin alyp qoıaıyq», — dep sózin de bitirdi, sham da qaıta jandy. Apaı osy tostyń ishilýin unatpaǵan syńaımen: «Jigitter, ádemi án bastańdarshy!» — dep jıirkenishti bir nárseni ıyǵynan silkip tastaǵysy kelgendeı bar bolmysymen otyrystyń ózge bir áýenine burylyp ketken edi.

Osy kórinisten óz basym ózgeshe oı túıgen edim. İshki túısik tegin adamda bolmaıtyny belgili. Shamnyń sónip qaıta janýy kezdeısoqtyq emes edi. Biz «arqaly adam, arqaly aqyn» degendi jıi aıtamyz. Degenmen, sonyń baıybyna áli tereń bara almaı júrmiz-aý…

Taǵy bir sát esimde. Shymkent oblysynyń Temirlan selosynda 1990 jyldyń mamyr aıynda Maılyqoja aqynǵa arnalǵan toı boldy. Sońy Ordabasydaǵy kishigirim toıǵa ulasqan. Osy dúbirli jıynǵa astanadan biraz qonaqtar, barlyq oblystardan aıtys aqyndary shaqyrylǵan. Toıǵa belgili jazýshy Marhabat Baıǵutovtyń qyzy Aqlıma ekeýmiz kelgenbiz. Qonaqtardyń basym bóligi selodaǵy mıneraldy sý shyǵatyn sanatorııge ornalastyrylǵan. Atshaptyrym bólmege Farıza apaı ornalasqan eken. Taǵy bir bólmede — qyzylordalyq aıtys aqyny Bıbigúl Jappasbaeva. Aqlıma ekeýmiz kelip jaıǵastyq. Toı dastarqandary arnaıy tigilgen kıiz úılerge jaıylǵan. Dastarqan basynda Farıza apaı eki jaqqa dáneker bolǵysy kelgen syńaımen kelgen qonaqtardy úlken demeı, jas demeı toı ıelerine tanystyryp, aýyl adamdaryna «ózderińdi tanystyra otyryńyzdar»,— dep Ońǵarsynovanyń atynan qaımyǵyp otyrǵan jurtty ortaq áńgimege shaqyryp qoıady. Tanystyrý kezegi Aqlımaǵa kelgende: «Ózi — lenındik stıpendıat. Talantty bala» — dep sál toqtap baryp: «Qalqataıdyń ózi joq, jurty jatyr»— dep Aqlımanyń arqasynan qaǵyp qoıady. Onysy: «Marhabat inimniń ózi dastarqandas bolmasa da, qyzy otyr» — degeni. Oryndy ázilge otyrǵandar dý kúlisedi.

Toıdyń ekinshi kúni, baıqaımyn, Bıbigúl syrqattanyp jatqan sıaqty. Aqyryn basyp, bólmesine bardym. Nıetim qandaı kómek kerek ekenin suraý edi. Shyn jabyrqaǵan janyna medeý izdedi me eken, áıteýir, jas monshaqtaryn tize jóneldi. Bıbigúldiń aqyndyq deńgeıinde sharýam joq. Jeke taǵdyryna janym ashyp, tym bolmasa sóz kómegin bergim keledi. Jasóspirim qyzy ekeýiniń kórgen quqaılary biraz adamǵa júk bolarlyqtaı. Osy bir tanys ta beıtanys kelinshektiń ómir buralańdaryna qanyǵyp Aqlıma da muńdy kúıde. «Sál basymdy kóterip, sahnaǵa bir shyqsam, jazylyp keter edim. Aıtys shirkin meniń dertime daýa ǵoı», — dep arman keshýde. Ári-beri jubatý sózimdi aıtyp, bolmaǵan soń bar jaıdy Farıza apaıǵa baıandadym. «Kúsh alyp, sahnaǵa bir shyǵyp ketse, bálkim jazylar» — deımin. Sálden keıin Farıza apaı Bıbigúldiń jaǵdaıyn surap jatty: «Bu ne jatys? Erkelikti qoı da tur! Kimniń tórt qubylasy túgel deısiń! Otyra qap bárimiz eńireı bersek, ne bolamyz. Qoı, bala, sózdi qoı, tur!» — dep apaı shyǵyp ketti. Bul sózderdi daýys kóterip emes, kúsh bergendeı, ózimsingendeı, senim bildirgendeı aıtty. Kelesi kúni Bıbigúl aqyndar aıtysyna qatysty.

Astanaǵa kelgennen keıin respýblıkalyq «Lenınshil jas» gazetine Bıbigúl Jappasbaeva jaıly «Ónerimen ómirin órnektegen» atty maqala jazdym. Kóp ótpeı-aq Bıbigúlden (shyn aty Beketaı) hat aldym. Arnaý óleń deýge bolatyn shyǵar. Bul arnaý dúnıe Farıza apaıdyń taǵy bir qupıa qyryn maǵan ashyp bergendeı edi.

SYRDAN SÁLEM!
Armysyń, sezimtal jan Nurlytaıym?!
Belgili siz arqyly elge jaıym.
Ormanda ómir degen ósip turǵan
kórkimen kóz tartatyn siz bir qaıyń.
Artyma erip birge meniń taıym,
Dombyra, kıim-keshek, qant pen sháıim,
Aıtysqa Aqtóbege barǵanymda
Tanystar dedi meni quttyqtaımyn.
Qyzyńmen ekeýińdi kórdik dedi,
Apataı, istegeniń erlik dedi.
Sózine alǵashqyda túsinbedim —
Tıipti-aý, sizge endi teńdik dedi.
Kóp emes azdap dedim ozǵanym bar,
Taýyp ber sol gazetti qozǵalyńdar
«Lenınshil jasty» ákelip bergeninde!
Ne jáıli dep qolymdy sozǵanym bar.
Oqydym kózdiń jasyn tıa almadym,
Aldyma qoıǵan asty jeı almadym
Sezimtal jan eken dep elden asqan
Seni oılap keń bólmege syıa almadym.
Lentadan ótkendeı bop tizilipti,
Esh jeri deı almaımyn úzilipti.
Oqyǵan er-azamat estileriń
Temirden jaralǵan dep qyzyǵypty,
San oqyp, san mártebe jylap aldym,
Ózimnen-ózim sosyn suraq aldym.
Zýhrany el aldynda aıtystyryp,
El aldynda tuńǵysh ret synap aldym.
Teń tústi Aqtóbelik stýdentpen,
Qýandym meıirlenip men de kóppen.
Tusaý keser baıladym aǵasyna
İzetpen el aldyna shyǵyp shetten.
Dástúrdi solaı taǵy jalǵastyrdym,
Qudiretin tanytyp áıel pirdiń
Ózińniń jazǵanyńnan asyp túsip,

Dáleldep ózimdi-ózim men de turdym, — deı kelip oblystyq aqyndar aıtysynda óziniń ádiletsiz baǵa alyp, respýblıkalyq jarysqa jiberilmeıtin bolǵanyna qatty nalyp, kómek suraǵan eken.

Qaıdan tabam janymdy túsinerdi,
Nege tómen sonshama túsiredi.
Dep túnimen qaıǵyryp jylap jatsam,
Tań ata Farıza apam túsime endi,
«Qamyqpa, kóter basty, jeńesiń dep,
Báribir sen aıtysqa kelesiń», — dep
Shashymnan sıpap turyp, bir taba nan
ustatty, jyr shýmaǵyn tógesiń dep.
Aqtóbede de túsime engen edi,
Zýhrany jaqyndap kórgen edi.
Osy jerden báıgege qosa ber dep,
Ruqsatyn apamyz bergen edi.
Oıandym keýdem kernep qýanyshqa
Basqa qonǵan dedim men baqyt qus pa,
Dombyrany aldym da jyrdy tóktim,
Toqtaýsyz kete berdim tym alysqa.
Ózime-ózim sosyn qaıran qaldym,
Joq edi eshteńeni oılanǵanym.
Shydamaı aqyrynda men ózińe
Qalamsap hat jazýǵa qolǵa alǵanym.
Seldetip quıylýda jyr shýmaǵy,
Ásheıinde qıyn ǵoı jyr týmaǵy.
Teńizdeı tebirenip qaıran kóńil,
Balyq bop shorshyp oıda jyr týlady,
Jyrlarym jazyp jatqan jemisterim,
Ózińmen qushaqtasyp kóriskenim.
Namysqa jigerimdi janyp turyp,
Al endi ólmeı dedim berispespin.
Ózińe aıtar alǵys mende sheksiz,
Jan edim jaǵynýǵa óte epsiz...
Qudaıdan dep tileımin kúni-túni
Qýanyshtyń bárin de saǵan jetkiz.
Sálem aıt Farızadaı apamyzǵa,
aınalǵan tirisinde aty ańyzǵa.
«Anama balap edim a degennen —
Qyzdary biz osylaı jatamyz ba?»
Astyna qanatynyń alsa eken,
Mádenıet bólimine barsa eken.
Qolynan keledi ǵoı — Almatyǵa
arnaıy shaqyrttyryp alsa eken.
Pisirdim jeti kúlshe arnap búgin,
Túsime engenine Arýaqtymnyń.
Hosh dedim basymdy ıip aldaryńda,
qarady ózderińe meniń kúnim.
Beketaı, Bıbigúlmin — Beket bergen
ómirdiń azabyna tótep kelgen.
Adaldyq arýanasy ózderińniń,
men degen jetim bota sizderge ergen.

Qurmetpen BEKETAI.

3 shilde 1990 jyl.

Shynymdy aıtsam, osy úshbý hat maǵan emes Farıza apaıǵa ǵana arnalǵandaı sezindim. Adam sanasy boılaı bermes qasıet syrlary qandaı tuńǵıyq edi deseńshi? Osyndaı shynaıy tolǵanysqa sóz qosaqtaýdyń ózi beker sıaqty. Menińshe, Farıza Ońǵarsynovany qur maqtaý jetkiliksiz sıaqty. Ol kisini biz maqtan tutýymyz kerek. Maqtan tutyp, maqtaný úshin eń áýeli ol kisiniń jasaǵan rýhanı mol dúnıesin túısinip oqyp, boıǵa sińirip jáne ómiriniń pendeshilikten ada tustaryn da qadirleı bilgenimiz jón-aý.

Bıik taý alystaǵan saıyn eńselene túsedi!

Almaty.

Maýsym 1994 jyl.

*** *** *** *** *** *** ***

ÚMİTTİŃ ÚKİLİ ARǴYMAǴY

Seıitqul ESENQULOV

Respýblıkalyq balalar jáne jasóspirimder teatry sahnasynda taıaýda «Baqyt pen muń» atty poetıkalyq spektákldiń premerasy bolyp ótti.

Avtory — Qazaq SSR Memlekettik syılyǵynyń laýreaty, aqyn Farıza Ońǵarsynova.

Rejıseri — Qazaq SSR Memlekettik syılyǵynyń laýreaty, Qazaq SSR halyq artısi — Raıymbek Seıtmetov. Sýretshisi — Maral Nurmaqanov.

Poezıanyń sıqyrly qudireti týraly kóp aıtylyp keledi. Fransýz aqyny Pol Elúar ony: «Bar dúnıe birtindep aqynnyń júreginen oryn alady da, aqyn arqyly búkil álem án sala bastaıdy» dep túsindiredi. Mundaı jaǵdaıda biz ádette óz klasıkterimizge, tipti, shetel aqyndarynyń poezıasyna silteý jasap jatamyz. Al óz aqyndarymyzdyń týyndylaryn tereńirek oqyp, qadir-qasıetin paryqtap, aqynnyń jan-dúnıesine shyndap úńile aldyq pa?..

Belgili sovet jazýshysy Sergeı Narovchatov aıtqandaı, «Poezıasy ómirsheń kúshke, baısaldy náziktikke jáne azamattyq janqıarlyqqa toly» aqynymyz Farıza Ońǵarsynova áleminiń syr-sıpatyna azdy-kópti qalyń oqyrmannyń qalaısha kórermenge aınalǵanynyń kýási boldyq.

Poezıa —
áıeldeı jumbaq álem,
sıqyr syryn túsiner tulǵa da kem.
Jany tunǵan tuńǵıyq tereńdik te,
qımyly — yrǵaq, áýen;
poezıa —
arýdaı, qupıasyn
uqtyrar jyldap áreń...

Farızanyń ózi osylaı sıpattaǵan aqynnyń asqaq adýyndy, otty da názik, tereń syrly jyrlarynyń keıipkerleri óz qupıasyn osy spektákl arqyly ashýǵa táýekel etti. Qyzyl maqpal shymyldyq «Kóńilashar» kúıimen ashylǵan tusta sahnadan ózin qorshaǵan qoshametshil kópten áreń dep sytylǵan aqyn alǵa shyqty. Aqyn rolinde — Qazaq SSR Memlekettik syılyǵynyń laýreaty Gúljamal Qazaqbaeva.

Aqyn:
Ana,
Búgin qýandym,
Qýandym men.
Tabysqandaı ózińmen,
sylań jyrmen!
Qýanyshym umytty-aý meni osy dep,
janym júdep jabyrqap jylap júrgem...

Iá, adam boıyndaǵy kúlli qasıet kúnniń nury men ananyń aq sútinen desek, aqyn jan syryn, qýanyshyn, qaıǵysyn, bar alǵysyn eń jaqyny — anasyna jetkizýge asyǵýy ılanymdy.

Ana beınesinde — teatrdyń tarlan akterlarynyń biri Kúláı Muratálıeva.

Ana:
Janyń júdep, qalqam-aı, júr-aý seniń,
biraz jerge sen buryn shydaýshy ediń:
múmkin ómir-tolqyn jep juqardyń ba,
múmkin seni aldaǵan shyǵar senim?..

Óner jolynda jalǵyzdyqtan jany jabyrqaǵan aqynǵa anasynyń: «Qaı zamanda oılylar qaıǵy-muńsyz júrdi dep eń, baqytqa batyp belden» dep basý aıtýy, dem berýi, bir sát bosańsyǵan aqyndy qaıta shıratady...

Endigi kórinis sheginis jasap aqynnyń tulymy jelbirep, qýanyshtan albyraǵan báısheshekteı balǵyn shaǵyna jeteleıdi. Ol, árıne, jalǵyz emes, qasynda egiz aqqýdaı jarasqan ǵashyq jigiti bar. Asyr salǵan ekeýine keń dúnıe tarlyq etkendeı me, qalaı? Jańa ǵana shattyqtan jarylardaı bolǵan qyz júregine kenet qaıaý tústi. «Aqqum» áni de jan jadyratýǵa jaramady...

Qyz rolinde — jas aktrısa Ásel Mámbetova.

Qyz: Alǵashqy arman-tilekti
shetke ysyrǵym kelmeıdi,
birdi súıgen júrekti
kópke usynǵym kelmeıdi.

Jigit rolinde jas akter Baıǵalı Esenálıev.

Jigit: Sen maǵan baqyttasyń, qaıǵydasyń,
men úshin taýsylmaıtyn baı murasyń.
Ólermin ot sezimnen, maǵan dese
aspannan qara jerge Aı qulasyn...

Jigittiń aǵynan jarylǵan yntyqtyǵyna, qyz salqyn qabaq, synyq júzben ún qatty:

Shynymen bolyp júrse janyń ǵashyq,
sen maǵan jalynbashy, tabynbashy.
Er minezdi jigitti unatady
osy bir qaryndasyń...
Orynsyz maǵan, janym, ıilmeshi,
er jigitke laıyq munyń nesi?..

Osylaısha ekeýiniń arasy alshaqtap, kúıdirýge shaq turǵan sezim otynyń sónýge bet alǵan sátinde ǵaıyptan túskendeı sımvolıkalyq eki beıne paıda bolady. Onyń biri qyzyl sháı kóılektisi — Júrek te (J. Bektemirova), ekinshisi — sabyrlylyq pen salqyndyq ıesi, boz kóılekti Aqyl (R. Aıtqojanova). Ekeýi eki jastyń albyrttyǵyna, alaburtqan ala quıyn minezderine eki túrli mán berip, qylyqtaryn qalt jibermeı qadaǵalaıdy. Júrek qalaýyn Aqyl tejeıdi, Aqyldyń samarqaýlyǵyn Júrek keshpeıdi.

Aqyl: ...Qaıǵy ýynan órten sen, ól, ish meıli,
eshkim sonda ol ýǵa qolyn sozyp,
men ishem dep jartysyn bólispeıdi...

Osy monologtyń astary Abaıdyń «Ózińe sen, ózińdi alyp shyǵar, eńbegiń men aqylyńmen eki jaqtap» deıtin belgili naqyl sózine saıady.

Júrek: Aqyl aıtyp ketedi — dana bári,
danyshpansyp qaraıdy saǵan ári:
«Neǵylasyń osynsha qaıǵy shegip,
umyt bolyp, — deıdi, — erteń qalady áli...».

Biri basý aıtsa, ekinshisi ashý aıtqan kereǵar eki beıne aqyry óz degenderine jetti. Sezimniń qurbany bolýǵa shaqyrǵan Júrekti qyz qalap aldy da, «áliptiń artyn baǵaıyq» degen Aqyl jigitti jetelep ketti.

«Mahabbat adamdy tekserýge, synaýǵa óte qolaıly tarazy» depti Balzak. Tarazynyń eki basynyń teń túsýi qashannan qıyn. Osy eki jas júrekterimen qosa jandaryn da jaralap alǵanǵa uqsaıdy. Al jan jarasynyń ońaılyqpen jazylmasy belgili.

Jańa jyldyq anketaǵa bergen jaýabynda F. Ońǵarsynova: «Tegi adam balasy mezgildiń tyǵyz ekenin, kúsh-qýaty mol, ǵumyr da bitpesteı kórinetin jas kezinde emes, eseıe kele sezinetindeı. Sezingen saıyn isteıtin is te, mindet te kóbeıe túse me qalaı?» («Qazaq ádebıeti», 1 ıanvar, 1982 jyl) degen bolatyn. Demek, ekinshi bólimde aqynnyń jan tolysýynan týyndaǵan oı qaqtyǵystarynyń kemeldengen sátine, ómirdiń mán-maǵynasyn tereń uǵynǵan shaǵyn kóretinimiz de kezdeısoq emes. Azamattyq áýenmen kómkerilgen aqyn poezıasynyń áleýmettik-fılosofıalyq syr-sıpatqa ıe bolatyny da osy tus. El qamy, onyń bolashaǵy, o basta ólshemmen ǵana jaratylǵan qorshaǵan ortamen til tabysýǵa úndeý, adamzat balasyn ıadrolyq apattan aman alyp qalý sıaqty qordaly oılar mazalaıtyn aqyn jany. Lırıkalyq keıipkerleri arqyly aqynnyń ishki jan-dúnıesin jaıyp salar búkpesiz shynshyl jyrlary pýblısısıkalyq qushtarlyqtan da kende emes. «Samsap kelip qamaǵan san taǵdyrlar» toǵysýy — Mahambet pen Pablo Nerýda taǵdyry qalaı uqsas edi! Halyq atynan sóıleıtin Qart jyraýdyń aqyndyq pen erliktiń sımvolyndaı bolǵan bul alyptarǵa júginýi de tegin emes. Áý basta dramanyń túp-tórkini bolǵan poezıany kórermenniń múldem jatyrqamaı, kerisinshe, kópten joǵaltqan jaqynymen qaýyshqandaı qabyldaýynda, mine, osyndaı tereń syr jatyr.

Sújettik jelisi saqtalǵan bul poetıkalyq spektákl tartysqa qurylǵan. Jigit pen Qyz, Aqyl men Júrek, Ana men Aqyn arasyndaǵy «Súıerim ashshy shyndyq, Tursa da ol, kózime beıýaqytta jas aldyryp» degen qaqtyǵystar sonyń kepili. Jaqsylyq pen jamandyqtyń, izgilik pen zulymdyqtyń máńgi bitispes kúresiniń arasynda arashashy bolyp shyryldap ylǵı da Aqyn júredi.

Á. Mámbetova men B. Esenálıev aqyn basynan keshken alǵashqy mahabbattyń qýanyshy men azabyn eshbir boıamasyz, shynaıy beıneleı alady.

K. Muratálıeva jasaǵan Ana beınesi — ańyzdardan kelgen sabyrly, qadirmendi, aqylgóı analardyń jıyntyǵy bolyp shyqqandaı. Sahnadaǵy ananyń qushaǵyna óz anańdaı umtylǵyń keletin bir ǵajap kúı keshesiń. Tarıh qoınaýynyń tar qaqpasynan shyǵyp kelgen qamkóńil Qart jyraý Qazaq SSR-iniń eńbek sińirgen artısi, Qazaq SSR Memlekettik syılyǵynyń laýreaty Mákil Qulanbaevtyń oryndaýynda erekshe áserli shyqsa, Mahambet rolindegi Aıdos Bektemirovtyń úninen narkeskenniń shyńylyn, qyrannyń shańqylyn estigendeı bolasyz.

«Óleń — sózdiń patshasy, sóz sarasy», Uly Abaıdyń osy ólshemimen alǵanda, poetıkalyq spektákldiń jaýapkershiligi aýyr ekeni aıan. Osy oraıda respýblıkada poetıkalyq teatrdyń sahnaǵa kelýi Raıymbek Seıtmetovtiń esimimen tyǵyz baılanysty ekenin aıta ketken artyq bolmaıdy. Ár maýsymda astanalyq eki teatrda qoıylǵan «Senim patshalyǵy», «Oq pen gúl», «Mahabbat zańy», taǵy basqa spektáklder osynyń aıǵaǵy. «Baqyt pen Muń» da — sol talantty izdenistiń nátıjesi. Bul qoıylymdar arqyly sýretker rejıser ári ustaz jas akterlardy til ustartýǵa, sóz qadirin túsinip, qasterleýge, ana tilimizdiń tunyǵyn laılamaı, taza ustaýǵa úıretedi, baýlıdy.

Sonymen, bul spektáklden biz:
Serigim — jyrym-jebemmen,
júregim — jelken, jel kernep;
qarsy aǵystarǵa, seńge órlep,
qaǵylez, quıttaı denemmen
daýyldardy qushyp kelem men!.. — dep, jyr kemesinde ómir aǵystaryna qarsy júzip bara jatqan azamat aqynnyń beınesin kórdik.

1988 j.

*** *** *** *** *** *** ***

ÁPKE!

Nesipkúl BOLTAEVA, Abaı atyndaǵy qazaq pedagogıkalyq ınstıtýtynyń qyzmetkeri

Sálemetsiz be! Sizdiń óleńderińizdi aınalyp soǵyp, oqı beretin ádetim bar edi.

Men jáne men sıaqty oqyrmandaryńyz óleńińiz ben ómirdegi ózińizdiń tolyq sáıkestigińizdi syılaımyz.

...Kelem tartyp áli alǵa,
dostar aıdyn, el — kemem.
Ekeýinsiz ǵalamda
túk emespin men degen... — deısiz.

Tipti keıde ózińizdi núktege teńep kishireıetin de kezderińiz bolady. Árıne, mundaı qarapaıymdylyq, teginen jaqsylyq kórip ósken, jan dúnıesiniń parasaty bıiktegen aqynǵa ǵana tán.

Aqyndar barshylyq qoı dostyq, bıik adamgershilik týraly tonna-tonna aqyl aıtyp, tom-tom jınaqtar shyǵaryp jatqan. Biraq, solardyń ómirdegi ózderi óleńine uqsaı bermeıdi-aý. Tek tvorchestvosynda ǵana ózine tamsandyryp, tabyndyryp qoıady. Keı dostar bar ójeti men qajetine jaraıtyn jaǵdaıyń, qyzmetiń bolsa ǵana túıinin sheshýge jaqyndap júretin.

Búgin meniń aıtaıyn degenim Siz jáne Sizdiń tóńiregińiz jaıly edi. Qashan estisem de, kórsem de, sizdiń mańaıyńyzda kóbinese taǵdyry aýyr, olardyń sizge emes, sizdiń olarǵa kómegińiz, qaıyrymdylyǵyńyz basym qajet adamdar toptalyp júredi. Siz olardyń qyzmetine nemese tirshiligińizge qajet jaqtaryn oılastyryp, eseptep otyrmaı, kerisinshe, báriniń jaǵdaıyn oılastyryp, olardy kúnde izdep, túgendep kóńilińizdiń kemesinen shyǵarmaı otyrasyz. Osy qasıetińizge tabynamyn da, tamsanamyn. Men laýreatpyn nemese respýblıkaǵa atym áıgili aqynmyn dep mindetsinip qalsańyz, qazirgi ómirde bizdiń kózimizge ol da jat kórinbes edi.

Sizge aıtqaly otyrǵanym sizdiń dosyńyz Bekzada ápkem jaıly birer sóz. Men ol kezde nebári 6-7 jasta edim. Ol kisi aýyldyń oryndyǵy sanaýly klýbynda án salatyn. Ánine súısinip, qumartqan jurt ol kisini sahnadan jibermeı birneshe ret án salǵyzatyn. Bekzadanyń sazdy, nazdy ániniń tolqynyna terbelip, shirkin, osy kisideı bolsaq degen balalyq balbyraǵan armanymyzben birge shyǵatynbyz klýbtan. Sodan úıimizge jetkenshe ápkemniń án salǵandaǵy ár qımylyn, júrisin, daýys yrǵaǵyn áńgime etip, talasa pikir aıtyp tarqasýshy edik.

Biz mektep tabaldyryǵyn attaǵanda, bul kisi Jambyldaǵy pedýchılıshege oqýǵa tústi.

Ádette úlken laýazymdy adam bolmasa, eskere bermeıtin jaıttarymyz bar ǵoı. Aıtaıyn degenim ortamyzda bıik parasatty, ulaǵatty, aýyz toltyryp aıtatyn adamgershilikti, qarapaıymdylyǵymen kózge túspeı júretin, úńilseńiz uly qasıetteri mol adamdardyń bar ekenin kóresiń.

Sol adamdardyń biri Bekzada Orazbekovaǵa Siz arqyly ózimniń alǵysymdy bildirgim keledi, Ápke!

Árqashan da aman-saý, halqyńyzdyń ǵana qyzy bolyp, úlken ǵumyr keshe berińiz!

1989 j.

*** *** *** *** *** *** ***

QYMBATTY FARIZA!

Saǵadat DÚISEBEKOV, Uyltaý aýdandyq komıtetiniń birinshi hatshysy

Serik TİLEÝBAEV, Ulytaý aýdandyq Sovet atqarý komıtetiniń tóraǵasy

Ulytaý aýdanynyń eńbekkerleri Sizdi qazaqtyń daryndy da talantty aqyn qyzy retinde jaqsy tanıdy. Asqaq ta, adýyn, albyrt ta názik jyrlaryńyzben óleń súıer oqyrman qaýymǵa etene jaqynsyz. Óz tvorchestvońyzda, jyrlaryńyzda qazaq áıelderiniń shytyrman da kúrdeli jaı-kúıin, sezim álemin jetkize jyrlaısyz.

Siz bizdiń aýdanymyzdyń uıymdasqanyna jarty ǵasyr tolý saltanatyna qatysyp, qýanyshymyzǵa ortaqtasyp tilek bildirip «ULYTAÝYM» atty óleń syılaýyńyzben ózińizdi burynǵydan da jaqyn, aıaýly baýyr ettińiz.

Keleshekte sizdiń denińiz saý, ómir jasyńyz uzaq bolyp, halqyńyzdyń burynǵydan da bedeldi, qadirli, qurmetti de, syıly aqyny, erkesi bola berińiz.

23 jeltoqsan 1989 j.

*** *** *** *** *** *** ***

FARIZA!

Siz dep syzylmaı-aq óziń sıaqty jasandy emes ór minezimmen ózime balap sen desem artyq emes dep qabyldarsyń, óıtkeni asyl zatyńa jaraspaıtyn qarapaıymdylyq seni kórkeıtip turǵandaı. Halqymyzdyń maqtanyshtary ár salada kóp qoı. Sonyń ishinde seniń juldyzyń erekshe jarqyraıdy. Halqymyzdyń aqyn ǵana emes, memleket qaıratkeri, halyq muńynyń jarshysy retinde biz, bolashaqtyń tárbıeshileri, ózińnen nár alyp sýsyndap, qazaq qyzdaryna úlgi-ónege rýhyn egip júrgenimizge rızamyz. Kópten oılanyp, bir hat jazý, senimen kezdeısoq kezdesý, estelik jiberýdiń sáti búgin túsip otyr. Ómirlik serigim Naǵıma ekeýmiz teledıdardan Sizben kezdesýdiń bir lázzatyn alǵan kezde, ózińizben júzbe-júz kezdesip, sóılesip otyrǵandaı áserde bolamyz. Ózińniń «Shashy aǵarǵan qyz» atty kitabyńdy shólirkep kútemiz. Árqashanda mereıiń tasyp, kóńiliń kógerip aman-esen júre ber!

İzgi nıetpen hat joldaýshy: Asqar ISLÁMOV Shymkent oblysy. Naýryz 1990 jyl

*** *** *** *** *** *** ***

PARASAT POEZIASY

Jumash ÓTEEV, Muqaǵalı murajaıynyń dırektory
 
Qazaq ádebıetiniń kıeli qara shańyraǵy qumyrsqanyń ıleýindeı qaınaǵan ómirge, qyzý tirlikke toly. Onyń poezıa atty aqboz úıindegi urpaqtar sabaqtastyǵyna kóz salar bolsaq, aldyńǵy tolqyn aǵalar legine qosylǵan asa bedeldi, bel qaıysar jyr júgin kóterip kele jatqan bir shoǵyr aqyndar toby nazarǵa shalynady. Sol toptyń ishinde sóz óneri — poezıa patshalyǵynyń aýyr azabyn arqalap, totanaqty tozaǵyn tartyp júrgen jannyń biri — Farıza Ońǵarsynova.

Farıza — keń tynysty, jilikti júırik, san qyrly talant. Baǵdarlaı úńilsek, onyń júrdek jýrnalısigine, aqberen aqyndyǵyna, zerdeli zertteýshiligine, janarly jazýshylyǵyna, bilikti qoǵam qaıratkerligine kózimiz jetkendeı. Aqberen aqyndyǵyn sóz etý barysynda bizdiń júıelemegimiz Farıza poezıasynyń parasat bıigine kóterilýiniń myqty múmkindikterin negizdeý, tabıǵı ári tanymdyq álemin aıqyndaý, shyńdalý mektepteri men shyrqaý shyńdardy ıgerýi qalaı júzege asqandyǵyna nazar aýdarý bolmaq.

Farıza zamandas qalamdastarynan oqshaýlana ozyp, ózindik baǵyt-baǵdaryn belgilep, bet-beınesin áıgilep, jurt nazaryna myqtap ilikkende, Muqaǵalı ǵumyrynyń sońy taıanyp kele jatqan. Aqtyq demi úziler shaǵynda jyr kórigin shabyttana basqany, marǵasqa jyrdy shalqyta mazdatqany barshamyzǵa málim. Sondaǵy klasıkalyq úlgidegi óleńniń biri

— «Farıza, Farızajan, Farıza qyz!.»
Janarymdy tumanmen tumshaladym,
Serippesi úzilip tur sadaǵym.
Jigitinen qazaqtyń dos taba almaı,
Qyz da bolsań, men saǵan muń shaǵamyn,

Aýyrlar dep oılap pa em munsha halim, — dep saf taza sary altyndaı asyl jyrymen, kúlli qazaǵynyń nazaryn da, janaryn da Farızaǵa aýdarǵan edi. Osydan keıin-aq Farızanyń jyr kóshi burynǵysynan beter údere údep, órshelene órge tartty. Muqańnyń «Sheńberdi úzý kerek» degen qaǵıdasyn berik ustap, úrdister údesinen shyǵa bildi. Jattandy óleń jazǵyshtyqtan bas tartyp, tosyndylyqty, ózindik órnek, tyń stıl tapty. Farıza óleńine tán basty sıpat — kesip aıtar, keskin silter týra minezdilik, ótkir sheshendilik, oı-oramdarynyń kúrdeliligi men fılosofıalyq tereńdikke qurylýy. Saralaı baıyptamasa, sanaǵa salmaq túsiretindigi ıaǵnı zeıindi zerdelemegenderge dáni ońaı ospaq alynyp, qur qoldarǵa shaǵyla qoıatyn jańǵaq emestigi. Onda úsh arnaly aǵys bar. Olar bas qurap, birigip baryp Farıza qyzdyń jyr ǵumyryn quraıtyndaı «Úsh qara» óleńinde:

Men týǵan úsh aýyl bar bul dalada,
Turady bir-bireýi myń qalaǵa.
Qaraýyl, Qaraýylkeldi, Qarasazym, —
men úshin úsheýi de qundaq-ana.
Qaraýyl — Abaıymnyń besik eli,
Elim dep eńiregen esil eri;
Qaraýylkeldisi bar Mahambettiń,
Qarasaz — Muqań arman keship edi.

Iá, ózi aıtpaqshy, osy úsh bastaýdan basyn alyp, úsh rýhanı ýyzdan meıiri qanyp, búıiri shyǵyp nár alǵandyqtan, úsh kıesi jebep, demegendikten, úsh mekenniń aýasymen tynystaǵandyqtan Farıza — arqaly da aıbarly aqyn, jotaly da jomart talant, aıdyndy da asqaq tulǵa. Farızada Abaıdyń myń ıirimdi, aqylǵa kenendigi men tuńǵıyq tereńdigi, Mahambettiń órshil de ójet jyraýlyq maqamy, Muqaǵalıdyń qyran qıaldy, muzbalaqtyń muńy bar. Osy motıvti shyǵarmashylyǵyn paraqtaǵan saıyn jıi ushyratamyz. «Abaıdy izdeý» óleńinde Abaı jyrlaǵan, jeken sýyna jetip jazǵyrǵan, jek kórgen qandastary boıyndaǵy kerenaýlyq pen kepıetti keselderdi, dańǵoı daýryqpalyqty, jylpos jylmaqaılyqty, ury-qarylyqty, alty baqan alaýyzdyqty janyn jep, mıyn shaqqan mımyrttar men máńgúrtterdiń jutańdyqtarynan júdep júrgenin jasyrmaıdy.

Qalqıdy ániń-rýhyńnyń kepteri me,
ustaımyn dep áýremin tekke mine,
darynyńnan, oıyńnan bermeı maǵan
tek, dertińdi juqtyryp ketkeniń ne? —

dep qandaı kúı keship, qalaı ý iship júrgendiginen habardar etedi. Bir sát budan aqyn bitkenniń arman-muraty adamdardyń jaraly janyn emdeý, qoǵamdy lastyqtan tazartý, kósegesi kógerer isterge eldi jeteleý ekendigin abaılaımyz.

«Almas qylysh nemese men Mahambetpen qalaı kezdestim» poemasynda Mahambettiń ómirbaıandyq derekterin tepshilep termeıdi, tipti tanymal erlikteriniń bir epızodyn da eske túsirmeıdi. Biraq Mahambet ómiriniń máni men ádilet izdegen almas qylysh aqyndyǵyn asqaq pafospen, júrekke ot, janǵa shoq tastar, oı-sanany qozǵar órt sezimmen jyrlaıdy. Lırıkalyq keıipkerdiń túsine engen Mahambet óleń qýǵan, óner qýǵan órenine aqtaryla, ashyna til qatady, kúńirengen kúızelisin jetkizedi. Monolog túrinde Mahambettiń sanaly ǵumyrynyń ádilettilik úshin aıqasqanyn, eldik úshin qus tósekten bezingenin, til ónerin sharyqqa ustaǵan selebedeı ótkir qaıraǵanyn jelileı kep, búgingi keıbir aqyndardyń aldaspan jyrdy kótere almaı, jeńildetip jibergenin, kúıki tirshilik, kúnimdik kún kóristiń jetegimen nan tabý qamalqasynan asa almaǵandyǵyna shúıiledi.

Aq naıza almas jyrymdy meniń
qalǵandaı búgin tot basyp,
turatyn edi-aý ot shashyp.
Aqynmyn deısiń, arýaǵym atqyr myljyńdar,
kúıbeń tirliktiń kúıki kúnderin
júrsińder jyrlap, ottasyp, — dep túıedi.

Endi birde taqyryp taıazdyǵyn, «súıdim, kúıdim» jyrlaýdan asa almaǵandyqtaryn, jumyr jerde áli de ádiletsizdik asqynyp, jaýyzdyq jol taýyp, uıatymyzdyń ulǵaıyp jatqanyn ańǵartady.

Tarlan at mingen aqyn ekinshi ret túsine engende lırıkalyq beıne ortasynyń shat shadyman shaǵyndaǵy bos daýryqpaly qyzyqqa tuzaqtalǵan, jalǵan dostyqtyń jeligine jelpingen sátinen seskendirip, dostyq pen joldastyqqa, opalyqqa Isataıdy úlgi etedi. Onyń bıik tulǵasyn kóz aldyǵa keltirip, jetim-jesir men ash-aryqqa pana, mıat bolǵandyǵyna jáne aqyndyǵy men batyrlyǵyna bapshy, jebeýshi Isataı ekendigin iltıpatpen eske túsiredi. Shynaıy dostyqtyń qandaı bolatyndyǵyna sendiredi. Aǵa-inilikpen, baýyrlastyqtan bastalǵan dostyq atalas rýlastyqty, ulttar men ulystardy, qara orman halyqty toptastyratyn, tutastyqqa jetkizetin uly kúsh ekenin zerdeletedi.

Farıza shyǵarmashylyǵynyń shyńdalýynda Muqaǵalıdyń da róli men orny ózgeshe. Ári Muqaǵalıdy taný úshin onyń jazǵandaryna qulaq qoıyp, zeıin aýdarý maqul.

Farızanyń «Aqqý jyrlar», «Taǵy da Maqataev týraly» sıkldi estelik esselerinen, «Máńgilikpen kezdesý», «Maqataev týraly jyr» óleńderinen, «Hosh, mahabbatqa» jazǵan sózinen mol maǵlumat jınaımyz, izdegen qyrýar injýlerimizdi tabamyz. Máselen, «Máńgilikpen kezdesý» óleńi súıikti aqynymyzǵa bir qadam jaqyndatyp, jan-dúnıesine úńiltedi, kóńil hoshyn qondyrady.

Dóńgeletip dalany bir aq boz at,
kókjıekti betke alyp quldyrady.
Jer men Aspan alapat naızaǵaıdyń
jarqylynan jasqanyp turdy bári.
Alasaryp qalǵandaı taý da nalyp,
arbaıdy arman-juldyzdar zaýlap aǵyp.
Aqyn turdy shyń-quzyn máńgiliktiń
máńgilikke bir ózi jaýlap alyp.

Sonda Farıza túsinigindegi Muqaǵalı ár sáti, ár qadamy ystyq, ár kúni, ár kezdesýi ańyz ǵyp sherter qyrýar qyzyqqa toly, saǵynyp eske alar, keneze keýip shólder alapat sezimdi týǵyzady. Muqaǵalıdyń qulja músindi muraly dıdaryn kórý, jaısań jyrlarymen ushyrasý máńgilikpen kezdesý dep biledi.

«Maqataev týraly jyr» sıkli úsh bólimnen quralǵan. Birinshi bólimde jer — dúnıedegi erekshe qubylys, birtýar jaratylǵan Hantáńiriniń baýraıynan shyqqan, Qarasazdyń túıetabanyn jep, jetimdik pen jesirliktiń ýǵaraǵyn ishken, aıranyn azyq qyp, qurtyn sýsyn jasaǵan, júdeý tirlikti jupyny úıdiń quramyna qundaqtalǵan, saýyǵy men saıranyn soǵys buzǵan ortanyń jemisi — Muqaǵalıdy ushyratamyz. Ol at jalyn tartyp minip aqyndyq abyroıǵa umtylǵannan-aq júırik jarystyryp, kıik oınap, arqar shaqyrǵan Abaıdyń poezıa jaılaýyna jetýge qulshynǵan. Jetkende onyń jyrdan daýyl turǵyzyp, óleńnen sel aǵyzǵanyn

Bir ózi Muhıt-syndy
jaǵasy arman,
aǵysy jaǵasyna jara salǵan.
Tolqyny tasqyndasa taý qoparyp,
jabyqsa jýsannan da alasarǵan.

Alýan túrli almaǵaıyp kúıin, bapty, baqytty shaǵyn jarqyrata jyrlaıdy. Kelesi bólimde shyqtan taza móldirlikti joldas etken, ádiletti aq jelken ǵyp kótergen, qazaq jyryna jasyn bop kelip jaı tastaǵan, ómirge ólerdeı ǵashyq bozdaqtyń óz otyna órtenip tynǵanyna ókinish úıiredi.

Aqyn qazasy — halyq azasy. Halyq azasyna júıke tamyrdy julyndata, jan dúnıeni shymyrlata, saı-súıekti syrqyrata muń tolǵaıdy.

Qaraly kúnniń qaıǵysyn «jáýdir kózdiń janary aǵyp túsýimen», «botasy ólgen arýananyń bozdaýymen», «aq bókenniń qansyrap qınalýymen», «qyrat-qyrdyń kúrsinýimen», «Hantáńirdiń tunshyǵyp búktisýimen», «bulaqtardyń syńǵyrly aǵysyn toqtatýymen», «Edil, Jaıyqtyń tolqynyn jutyp egilýimen», «Kókshe qaraǵaılarynyń qamyǵa kúrsiný kúızelisimen» aqyn qazasyn — aýyr qazany kóz aldyǵa keltiredi.

Shyń — Qadyr, bir jaǵymda shoń Tumanbaı
tursa da, bir tiregi olqy jandaı
jaraly júregimdi jarǵa soǵam,
ornyńdy esh tulǵamen toltyra almaı.

Aıtyp bolmas, qaıtyp kelmes sapardyń sońy, orny tolmas opattyń jaıy bul. Aqyrynda Muqaǵalı jyrynyń ólmestigin, ýaqyt ozsa da jerge kómilmestigin jarıalap, araıly Aıdaı, Sholpan juldyzdaı, ǵumyrly Kúndeı máńgilik Planetalar qataryna qosylyp ataq-dańq, shen-shekpendi mansuq etip, ǵasyrlardan ǵasyrlarǵa qanaty talmaı samǵap jeter samuryq quspen taǵdyrlastyǵyn uǵyndyrady.

Farızanyń keıingi jyr kitaby «Qyz-ǵumyr» atalypty, ári osy atty óleń Shamshaǵa arnalypty. Munda anaý-mynaý emes, tipti menmensingen er-azamattyń kóbinen basym, jany jaısań, júregi darhan, parasaty bıik, paıymy zańǵar, ar-uıaty úlken, qaırymy mol, aqyly darıa, el úshin eren eńbek sińirgen, jeri úshin jankeshtilikke barǵan, halqy úshin qam jep, qaýyrsyn qanatyn taldyrǵan Shamsha tekti tumar ǵyp taǵynar qazaqy qypshaq qyzynyń bir parasynyń jıyntyq beınesi bar. Ári onda aqyn taǵdyrymen ózektelip, órilip jatqandaı Farıza poezıasy — parasat poezıasy.

Qarasaz aýyly.

*** *** *** *** *** *** ***

FARIZA APAI!

Baıan ADYRBEKOVA, muǵalim

Siz qazaq poezıasyna munaıly Mańǵystaý men Atyraýdyń qasań tabıǵatyn, adamdarynyń kúrdeli taǵdyryn jyrlaı keldińiz. Al, búgin sát saıyn almaǵaıyp hal keshetin Jer-ana taǵdyry, aqyldan azap shekken, ǵylymnan qater taýyp, tabıǵatqa qarsy júrýden qasiret shekken Adamzat baǵy men sory haqynda tolǵanasyz.

Araladym álemniń talaı jerin,
tabam ba dep shyndyqtyń araıly elin.
Kezgenimmen jer betin, keremetti
kezdestirmeı júrgenim qalaı meniń? — dep ózińiz aıtqandaı,

sizdiń lırıkalyq qaharmanyńyz — aq, adal oıly da, izdegenińiz-ádildik, adaldyq, oılylyq, parasattylyq, yntymaq, birlik. Qoǵam buǵan deıin de san ret ózgerdi, búgin de ózgeris ústinde. Bálkim, erteń de ózgerer. Biraq, adamzat balasy baqyt tappaıtyny qalaı? Sizdi oılandyratyn — osy jaı.

Qaptaǵandaı sur jylan qurlyǵymdy,
sana soryp qýratty qyrdy, gúldi,
kóshimnen de kóz jazyp qaldym búgin —
qaıdan tabam mekendi nur ǵumyrly?! — dep muńdanasyz.

Halyq — aqyn, al onyń muńdy keıipkeri — Asanqaıǵy bolsa, bul óleńde siz — aqyn, lırıkalyq keıipkerlerińiz — Asanqaıǵynyń muragerleri. Asan ata halqyn — qazaǵyn qonystandyratyn jeruıyq izdep sandalsa, sizdiń lırıkalyq qaharmanyńyz adam boıynan kisilik izdep, Jer-ana óz perzenti — adamzatty talaq etpeı me, Adamzat Jer-anany saqtap qala ala ma dep alasurady, sanasyn sansyz suraqpen qajaıdy.

Jaýap taba almaı jan qınalǵanda, áıtpese keıipkerińiz basyn taýǵa, tasqa uryp jany jaı tappaı jabyrqaǵanda:

Jarqyldap qol ustasyp tańdaı jyrmen
júrsemshi, kil esimnen tanbaı múldem.
Jerdegi qasiretten adamzatty
báribir azat ete almaımyn men, — dep

ózińizdi sabyrǵa shaqyratynyńyz bar. Qazaq qasireti adamzat qasiretimen birge. Búgingi poezıa abstraksıany kótere bermeıdi, ol naqty. Osyny eskergen Siz adamzat qasiretine qazaq qasireti arqyly barasyz. Aqyny ákimine táýeldi bolǵan, oıly oısyzdyń qolyna qaraǵan, aılakeri adalynyń jolyn tusaǵan qazaq indetin sher tarqata aıtyp-aıtyp alasyz, ádiletsizdik, toǵysharlyqqa kúıinip-kúıinip sharshaısyz. Sodan da óleńimdi jazyp nege tynysh júrmeımin dep oılaısyz.

Kestelep kókiregimnen shyraıly óleń,
syrlasyp júrmeımin be Kún, Aımenen.
Qazaqtyń bar salmaǵy maǵan ǵana
túskendeı bolyp nege jylaı berem? — dep toqtaısyz.

Bul — uly Abaı aıtqan «júregim, soqpa, toqta endiniń» keri. Biraq, oǵan bola ma? Jandy ádiletsizdik jeıdi, júrekti yza kerneıdi. Sodan qaıtadan qolǵa qalam alyp, yzaly, kekti óleń jazasyz, dombyranyń sherli shanaǵyna qol aparǵandaı bolasyz. Bul — Sizdiń búgingi aqyndyq tabıǵatyńyz.

Sóıtip, Siz búgin Mańǵystaýdan bastaǵan alǵashqy aqyndyq qadamyńyzdy adamzat taǵdyryn tutas jyrlaýǵa deıin jetkizip otyrǵan aıtýly aqynsyz, Farıza apaı!

Endi Sizdiń keıipkerińiz haqynda birer sóz.

Áıel — kıeli uǵym. Ol — ana. Ol — jar. Áıel — anasyz — qoǵam bolashaǵy kúńgirt. Sondyqtan da bolar Flober, Draızer sekildi álem ádebıetiniń tulǵalary óz shyǵarmalaryna áıel taǵdyryn arqaý etti. Sol arqyly aǵylshyn, amerıkan áıeliniń janyn álem oqyrmandaryna ashty. Al, Siz bolsańyz óz tvorchestvońyzben qazaq qyzyn qasterledińiz. Sonaý «Mazasyz shaqtan» qolymyzdaǵy «Qyz — ǵumyrǵa» deıin, tipti baspasózde jarıalanyp qazaq qyzynyń balań — sábı qalyptan boıynda sezimi búr jarǵan shaǵyna deıin, boıjetken qyzdyń alaburtqan seziminen — alasurǵan beımaza kóńil kúıine deıin, bir mezgil sezim ıirimderine tynshý berip, aınalasyna oıly kózben baısaldy qaraǵan qalpyna sheıin, anasyz mynaý appaq dúnıeniń parqy da, narqy da joq ekenin oılap jany shyrqyraıtyn, sodan da adamdardy Ananyń aq mahabbatyn, Ananyń analyq meıir-shapaǵatyn saqtaýǵa shaqyratyn fılosof — Ananyń oı-sezimine deıin jyrladyńyz. Ol meıli qaı jastaǵy, qaı deńgeıdegi áıel bolsyn, tutastyryp qaraǵanda, ulttyq kolorıtke toly, ulttyq minez, etnografıalyq boıaýlarǵa qanyq qazaq qyzynyń obrazy bolyp shyqty. Bul shyǵarmalardy qaı tilge aýdarsa da, qazaq degen, tarıhı turǵydan qaraǵanda, qýanyshynan qaıǵysy basym bolyp kelgen, áli de bolashaqty kemel boljaýynan góri balalyǵy basym jatatyn halyqtyń qyzynyń obrazyn jetkizedi.

Siz gaýhar poezıańyzda, baısaldy prozańyzda «Qyz Jibekti» dáriptedińiz, «Birjan-Sarany» mahabbatqa bólep nasıhattadyńyz, Kámshat, Shamsha, Ǵaınıken apalarymyz sekildi qazaq qyzdarynyń eńbegin elge tanyttyńyz.

Áıelder jasaǵan ádebıetke ártúrli kózqaras bar. Al, Siz bolsańyz, aldyńyzdaǵy Sholpan Imanbaeva, Márıam Hakimjanovalardan tartyp, Aqushtap, Kúlásh, Hanbıbi, Tursynaı sekildi qyz-kelinshekter poezıasyn udaıy qadaǵalap, syndarly syn-maqala jazyp, jınaqtap nasıhattap kelesiz.

Bir derekti ǵumyrnamalyq dúnıeńizdi «Men qushtar álem» dep ataǵan edińiz. Onda aıaýly anańyz Halımadan tartyp, birsypyra ananyń eldi qıyn-qystaý sátterde rýhanı quldyraýdan qalaı aman alyp qalǵanyn, sóıtip er-azamattyń otyn óshirmeı, «qazaq áıeli» degen uǵymdy qalaı ulylandyrǵanyn jazdyńyz. Sóıtip, sol bir aıaýly analardyń Otan soǵysynyń otty jyldarynda ózderin de, ózgeni de qalaı saqtap, urpaǵyn jalǵaǵan myqty rýhyna oqyrmandy tánti ettińiz.

Siz qushtar álem-qazaq áıeliniń jan-dúnıesi, rýhanı álemi.

Siz qorǵaıtyn álem — qazaq áıeliniń jan-dúnıesi, ar tazalyǵy, namys álemi.

Rasynda, Siz bar ǵumyryńyzdy qoǵamnyń osy basty máselesine arnap kelesiz. Onyńyz oryndy, óıtkeni ómir anadan bastalyp, anamen aıaqtalýy múmkin. Sol sıaqty qoǵam ómiri de, jalpy adamzat ómiri de… Anany syılamaý, anaǵa qarsy oq atý — Aıtmatovsha aıtqanda, máńgúrttik. Al Siz adam balasyn máńgúrttikten saqtandyrasyz.

Aqyn da, depýtat ta shyn azamat bolsa — úlken tárbıeshi. Ustaz — shákirt tárbıelese, aqyn — halyq rýhyn oıatyp, asqarlarǵa shaqyrady. Sizdiń óz ýaqytyńyzdy qıyp bizdiń mektepke, Jibektiń kósh-kerýenindeı óz aınalańyzben kelýińiz Sizdiń sol úlken tárbıeshi ekenińizdi kórsetedi. Sanaly eńbek jolyn ustazdyqtan bastaǵan, uzaq jyldar «Qazaqstan pıoneri», «Aq jelkendi» basqarǵan Siz urpaq tárbıesin de eshqashan esińizden shyǵarmaı, óz oılaryńyzdy ortaǵa salyp kelesiz. Sizdiń bul saladaǵy oılaryńyz — urpaq tárbıesine asa jaýapkershilikpen qaraıtyn adamnyń oılary. Tyńdap kóreıikshi:

«Búgin qolyna sýmka alyp, mektepte júrgen búldirshinder-erteńgi qazaq halqy».

«Eshbir halyqtyń, eshbir eldiń aldynda qaımyqpaı, tómenshiktemeı, ózin qazaq degen halyqtyń ókili dárejesinde kórsete alatyn adam bolýy tıis bizdiń jas urpaq. Bizdiń aldymyzda turǵan eń basty, eń mańyzdy mindet-jetkinshekterdi sol dárejede bolatyndaı etip tárbıelep shyǵarý».

«Bizdiń qazaq mektepterinde balanyń oı-órisine, pikirine qysym jasalmaı ma, nede bolsa muǵalimniń, tárbıeshiniń aıtqanyna bas shulǵyp turmaǵan balany tártipsiz dep eseptemeı me degen oı týady».

«Tabıǵattyń eń álsiz de, eń názik, ózindeı pák jaratylysy — balǵyn sábıdiń beıkúná tirshiligi dúnıedegi dúleılerdiń bárinen bıik turatyn ǵajaıyp álem ǵoı».

Jaqynda ǵana jaryq kórgen «Ósıet» dep atalatyn kitabyńyz negizinen balalarǵa arnalǵan. Ásirese, qazaqtyń maqal-máteliniń fılosofıasynan móltek sújet quryp, balalar sanasyna sińimdi etip áńgime formasynda jetkizýińiz — qazaq balalar ádebıetindegi tyń forma sekildi jandy kórinedi. Bul da balany halqymyzdyń danalyǵymen, ata saltymen baılanysta baýlı tárbıelegisi kelgen tálimger-qalamgerdiń áreketi.

Siz prozalyq jazbańyzdyń birinde: «Mamam erteńgisin jer-oshaqqa ot tamyzǵanda, bizdiń úıdegi jalǵyz sirińkeden tamyzylǵan ot aýylǵa taraıtyn» dep jazasyz. Rasynda, qazaq aýylyna ǵana tán yntymaq, ózara bir-birine abysyn-ajyn bolyp tabysatyn qazaq áıelderine ǵana tán baýyrmaldyq. Sol sıaqty (anańyz sıaqty), Farıza apaı, Siz de búgin ózińizdiń oshaǵyńyzda jyr otyn mazdatyp otyrsyz. Anańyzdyń jer oshaǵynan ot alǵan (tamyzyq) aýyl analary sekildi, Sizdiń jyr-oshaǵyńyzdan oqyrman qaýym júrekterine ot alady, kóńilderine meıirim shýaǵyn quıady. Anańyz bir aýyldy otymen nurlandyrsa, Siz ózińizdiń otty jyrlaryńyzben qazaq qaýymyn shýaqqa bólep kelesiz. Jasaı berińiz, jaqsy apa!

Júrekterdi nurlandyryp, jaqsy jyr jaza berińiz, aqyn apa!

*** *** *** *** *** *** ***

ÁSEMDİK ÁLEMİ

Saltanat AIBERGENOVA

Farıza Ońǵarsynova shyǵarmashylyǵy — qazaq poezıasyndaǵy áıelder óleńderiniń ósip-órkendegendiginiń, bıik sapaly deńgeıge kóterilgendiginiń aıqyn dáleli bolyp tabylady. Bul aqyn qalamynan týǵan shyǵarmalardyń kólemimen nemese sanymen ólshenbeıdi, qaıta onyń týyndylarynyń dúnıetanymdyq keńistiginiń qamtıtyn aýqymynan, fılosofıalyq tereńdigi men musylmandyǵynan, jańashyldyq sıpatynan kórinedi. Qazaq poezıasy Farıza Ońǵarsynovanyń jyrdaǵy jetistikteri arqyly dástúrli áıel taqyrybyn ashyp, áıel beınesin jasaýdy jáne damytyp qana qoımaıdy, sonymen qatar bolmystyń barlyq salalaryna belsendi túrde aralasyp, tirshiliktiń qıly tolqyndaryna qulash urady. Onyń qyzyǵýshylyǵyn týǵyzbaǵan, shabytyna — bastaý, óleńderine arqaý bolmaǵan ómir qubylystary da kem de kem shyǵar. Munyń bári Farıza shyǵarmalarynyń poetıkasynda, beıneleý júıesinde óz izin qaldyrǵan.

Qazaq aýyz ádebıetindegi dástúr jalǵastyǵy, romantızm ádisterin tereń ıgerý, álem poezıasy marjandarymen jete tanysý Ońǵarsynovanyń sýretkerlik tanymy men ózindik qoltańbasyn qalyptastyrýyna jol ashty. Onyń poezıasyndaǵy qazaq dalasynyń býyrqanǵan kelbeti jáne oǵan qushtarlyǵy ulttyq boıaýlarymen, keń fılosofıalyq tynyspen beınelenedi.

Kóptegen aqyn áıelderdiń óleńdegi baıaý da názik, syrshyl da qarapaıym ıirimderinen Farıza jyr úrdisiniń ózgesheligi — aqynnyń azamattyq ór daýysy, ádilet pen ásemdikti, aqıqat pen adaldyqty toǵystyra bilýi, shyndyq úshin kúrese biletin batyldyǵy — ózindik lırıkalyq qaharmannyń asqaq tulǵasyn qalyptastyrady.

Dúnıeden izdeýmen nurly besin
talpynystan tanbaǵan jyr-kúresim.
…Zýla meniń, jyr-kúımem, shabyt jegip,
jer betine ǵumyrly jaryq berip
júrekterdiń qursaýyn aǵyt kelip,
zorlyqtardyń zardabyn shekkenderge
ádiletten sybaǵa alyp berip, — degen sıaqty

joldary aqynnyń ómirlik kredosynyń aıqyn dáleldeıtin kórinisin berdi. Bul asqaq azamatttyq áýen, jigerli saryn, qýatty patetıkalyq pafos Ońǵarsynova jyrlarynyń altyn arqaýyndaı órildi. Sýretker ustanǵan ıdeıalyq estetıkalyq konsepsıa qaıshylyqty damý evolúsıasymen jalǵastyryla, qatarlastyryla ashylady. Oǵan biz qalamger shyǵarmalaryna jan-jaqty taldaý jasap, mazmundyq, taqyryptyq jáne janrlyq erekshelikterin kórsetý arqyly kóz jetkizemiz.

Kezinde aqynnyń «Suqbat» atty kitabyna alǵy sóz jazǵan akademık jazýshy Ǵabıt Músirepov «Men aqyn qyzymyz Farıza Ońǵarsynovany adaldyq, namysqoılyq, jany taza, ary da taza erlerge laıyq bıikterde ǵana kóremin» degen edi. Zamanaýı qazaq poezıasynda Farıza ózine tán qoltańbasy bar degendi jıi aıtamyz.

Eń birinshiden, Farıza ulttyq óleńimizge ózine ǵana tán minez alyp keldi. Asaý minez, arda minez! Eger Farızanyń óleńderin radıodan, minbeden, ne teledıdardan oqyp, avtordyń aty-jónin aıtpaǵan kúnniń ózinde, bul jyrlardyń Ońǵarsynova qalamynan týǵanyn biz jazbaı tanımyz. Ony aıqyndaıtyn — qoldan jasalǵan jasandy minez emes, shyqqan tegi, úrdisi, shejiresi bar tekti minez. Ol minez bizdiń esimizge Mahambet aqyn jyrlaryn túsiredi.

Farıza tvorchestvosyn zerttegen ǵalym aqyn Saǵynǵalı Seıitov bylaı dep jazady:

«Mahambet aty Farıza Ońǵarsynova óleńderinde jıi atalýynyń basty sebebi nede? Aldymen, munyń ózi kezdeısoq nárse emes. Jastaıynan Mahambet jyrlarymen aýyzdanǵan adamnyń eseıgen shaqta da oǵan moıyn burýy, eske alýy, rýhynan nárlenýi túsinikti de, tabıǵı qubylys.

Ár tusta Mahambet atasyn aýyzǵa ala beretin aqyn qyzdyń munysynda murat tutarlyq bir syr bar eken. «Jyrlar kerek jeteleıtin qıaldaı bal armanǵa, ot oınatar muń tunǵan janarlarǵa. Qıanattan kúrsinse Batyr — ýaqyt, Mahambetshe týraıtyn qaqyratyp, aıbalta-jyr kerek-aq adamdarǵa». Ashyq aıtylǵan emes pe? Ol — Farıza Ońǵarsynova poetıkasynda Mahambetke bir taban jaqyndyqtyń, týystyqtyń seziletindigi.

Bul basyp aıtýǵa, ashyp aıtýǵa tıisti ereksheliktiń biri bolsa, Farızany kóp aqynnyń ishinen daralaı kórsetetin, tulǵalandyra túsetin ekinshi bir erekshelik — shynshyldyq, ádildik úshin kúres. Sonshalyqty ór, sonshalyqty adýyn, qaısar birbetkeı minez ıesi, bir qyzyǵy sonshalyqty názik, sonshalyqty sulýlyqqa jany qushtar jan. Ádebıetimizdegi aqsaqal aqynymyz Ábdildá Tájibaev bylaı deıdi: «Farıza sóz qalaýynda halyq poezıasyndaǵy ásemdikterdi, uǵymdylyqtardy meńgergen. Ol sózderdiń boıyndaǵy qyzý, qýat-kúshterge qozǵaý salǵysh, jan bergish sózderdiń ózara qıýlasýy, ózara sharpysýy arqyly jańa sýret, jańa áýen týǵyzatyndyǵyn kórsetti. Ol tilge jetik bolǵandyqtan, jyrdyń yrǵaǵyn kúsheıtkish, uıqasyn tyńaıtqysh sózderdi kóp tapqan jáne olardy barynsha sheber qoldanǵan. Ol epostaǵy, ásirese, Mahambet sıaqty aqyndardyń tolǵaýlaryndaǵy ekpin, energıalardy esinen shyǵarmaıdy. Sóıte tura ol úırenshikti yrǵaqtarǵa túsip ketpeý úshin aǵyl-tegil ala jónelgeli turǵan yrǵaqtardy ádeıi qara sózdik ıntonasıaǵa aralastyryp, asaý ekpinderdi shiderlegendeı shenep ustaıdy».

Endi birde sýretkerlik sezim men alańdaýshylyq áseri estetıkalyq táýelsizdikke qurylǵan fılosofıalyq tujyrym túıinderge aýysyp sala beredi. Lırıkalyq keıipkerdiń ishki dúnıesin kórsetý úshin adamnyń ózdi-ózimen kelisimi, ózindik rýhanı umtylystaryna ómirlik murattarynyń sáıkes keltirilýi sıaqty úılesimdilik belgileri ulǵaıtylady. Bul rette Ońǵarsynova shyǵarmashylyǵynda alabóten, óz aldyna bólektenip turǵan tabıǵat lırıkasynyń joq ekenin de ataı ketýimiz kerek. Esesine tutas tabıǵat sýretteri mahabbat sezimimen astasyp, ǵashyqtyq-álem asqaq patetıkaǵa ulasyp jatady. Máselen:

Bulaqtar quzdardan asyp,
sarqyrap saılarǵa aqqanda,
kóńilim qyrlarǵa ǵashyq
samǵaıdy jaılaý jaqtarǵa, — degen
tarmaqtardaǵy qusqa tán erkindik, aspanı asqaqtyq aqyn álemin oqshaýlandyra túsedi.

Aqynnyń rýhanı turǵydan jaqyn adamdarǵa ún qatýy, arnalýy ata-anasymen tildesýinen týyndap jatady. Osy sezimnen shaǵyn januıasyna degen ystyq yqylastan úlken ómirlik sezim, keń dúnıelik yqylas bastalady. Bul jáıt:

...ár qubylys, ár sáti, bar bolmysy meniń uly anam bop kórinedi... — sekildi jyr joldaryndaǵy lırıkalyq sezimnen aıqyn baıqalady. «Áke týraly oı» atty ballada janryna jatqyzýǵa bolatyn shyǵarmasynda lırıkalyq keıipker óz ómiriniń qaınar kózine qaıta úńilip, sábı shaqqa oısha qaıta oralady. Qorshaǵan ortany endi-endi tanyp, ómirdiń tátti nárin endi tata bastaǵan sábılik kezin eske ala otyryp, qaıǵynyń ashshy dámin sezinedi. Ákesinen aıyrylǵandaǵy óz júregine túsken syzatty, orny tolmas ókinishti móldir balań sezimmen astastyrady. Kóńilin jaılaǵan qaıaýdy, janyna batqan qaıǵyny, jetim júrekti basqa jandarmen bylaısha bólisedi:

Qan keship bizdiń ákeler sonaý
batysta — jyraq júrgende,
«jan papa» degen bir aýyz sózdi aıta almaı
qalǵandar kóp qoı, bir men be...

Lırıkalyq keıipkerdiń únemi izdeıtin muraty — dúnıeniń tutastyǵy men onyń aqıqat, tereń baǵalyǵy. Keıipker ómirdiń san ret bólshektengen jaryqshaqtarynan ǵalamnyń birtutas beınesin qurastyrýǵa talpynady.

Ońǵarsynovanyń aqyndyq tulǵasyna o bastan tán sezim jedeldigi tabıǵat kórinisin sýretteý arqyly túsetindeı áser qaldyrady. «Dalany ańsaý, dalaǵa ińkárlik» taqyryby - dástúrli taqyryp retinde birde ashyq-jarqyn jáne muńdy, endi birde asqaq jáne qaıǵyly túrde kórinis tabady. Kez-kelgen halyqtyń ulttyq boıaýy onyń dúnıeni túısinýine negiz bolatyndyǵy burynnan belgili.

Qazaq eliniń naqtyly mekenge, ıaǵnı aq seleýi jelge bılegen keń baıtaq dalamen tyǵyz baılanystylyǵy tańqalarlyq túrde «Otanǵa degen sezimge sýarylǵan poezıanyń erekshe, basty taqyrybyna aınalyp sala beredi», — dep jazypty qazaq aqyny, ári synshysy Aıan Nysanalın.

Sondyqtan dalanyń sheksizdigine tán ómir uzaqtyǵynan dúnıeniń sheksizdigi seziminiń týyndaýy — tarıh tuńǵıyǵyna tamyr tartyp jatqan qazaq poezıasynyń basty qasıetterin aıqyndaıdy. Oǵan tán oılylyq, til baılyǵy, sýyryp salmalyq, «názik lırızm, shıelenisken tabıǵı sezim, fılosofıalyq oı túıý, bári-bári ulttyq bolmystan kórinis keńistikti sezinýi, adamgershilik taza yqylas kórnekti faktorlar bolyp tabylady».

Tabıǵattyń, týǵan jerdiń ásemdigin oı eleginen ótkizetin jan tabıǵat pen adam arasyndaǵy úılesimdilikti alýan túrli jarasymdy formalarda beredi, munyń ózi aqyn jańashyldyǵynyń tyń qyrlaryn kórsetedi. Farıza Ońǵarsynova týǵan jerge degen súıispenshilikti bildiretin bolmys-bitimin, is-qylyǵyn dara kórseter jyrlary arqyly dáleldeıdi.

Ońǵarsynovanyń týǵan ólkesi — Mańǵystaý, Atyraý týraly jazǵan óleńderi tereń taldaýlarǵa toly. Bul — tabıǵat sýretteri men týǵan jer kórinisterin ústirt sholý emes, ómirde bolǵan oqıǵalardy, aqıqat qaıshylyqtardy qaz qalpynda beıneleıtin obektıvti taldaý, biraq munyń negizinde joqqa shyǵarý pafosy emes, jańarý rýhyn únemi izdestirý jatyr.

Atamekenge degen aqyn mahabbatyn aına qatesiz kórsetetin «O, týǵan jer», «Mańǵystaý maqamdary», «Jaılaýǵa kelgende», «Shevchenko túni», «Teńiz jaǵasynda», t.b. óleńderiniń kórkemdik kestesi joǵarydaǵy pikirlerimizge oı qosa túsedi.

Bul óleńderden taza tabıǵat kórinisterine qurylǵan beıneleýler tosyn fılosofıalyq kategorıalarmen, jınaqtaýlar, ıdeıalarmen tolyǵa túsetin Ońǵarsynova oılarynyń ereksheligi baıqalady. Sondaı-aq aqyn jyrlarynyń negizgi túpqazyǵy tutas tabıǵat sýretterine emes, oı-dınamıkasyna, oı qýattylyǵyna qurylady.

Balalyq shaqtaǵy dúnıetanym aýqymy keńeıe túsip, kishi otan sheńberinen asyp, sheksiz-shetsiz keńistikte týǵan halqyna arqa súıeıdi. Sóıtip, aqyn sanasyndaǵy elge degen sezim ósip, damyp, jańaryp otyrady.

Aqynnyń lırıkalyq qaharmanynyń mahabbaty qashan da belsendi is-qımylda beınelenedi. Mysaly, «Týǵan elge» atty óleńniń alǵashqy joldarynan-aq shyǵarmanyń bastan-aıaq bir leppen jazylǵandyǵyn ańǵarýǵa bolady. Bul bir-birimen baılanysty birtutas tarmaqtardan turatyn óleńde artyq aýyz sóz, alabóten sóılem kezdespeıtin monolog túrinde jazylǵan.

Jan tolqynysyna, sezim tebirenisine qurylǵan keıipkerdiń kóńil-kúıi óleńniń búkil obrazdylyq ári ıdeıalyq júıesin aıqyndaıdy.

Saǵynyp oralar ma em
alys joldan jetkenshe asyq bolyp,
sen bar-aý dep shattyqtan tasyp-tolyp,
dúnıede kózine basqany ilmeı,
tek anasyn oılaıtyn jas sábıdeı
men de seniń keýdeńdi ańsamasam,
sen de meni kútýden sharshamasań,
qushaǵyńa alǵansha tynyshtalmaı,
kezdeskende janardan muń ushqandaı
es shyǵyp keter bizde,
qýanyshtan máz bolyp ekeýmiz de,
bar sezimdi kózderden baıqaǵandaı
otyrmasaq, aıtarǵa sóz taba almaı
saǵynyp oralar ma em,

jıhan keze bermes pe em onan ármen, — degen joldardaǵy asqaq lırıkalyq sezimniń adaldyǵyna shúbá keltire almaısyz. Mundaǵy oıdy belgili bir maqsatqa baǵyttaý tásili retinde qoldanylatyn kórkem detaldandyrý zor mańyzǵa ıe.

Atyraý teńiziniń, keń dalanyń, balyqshylar men dalalyqtardyń obrazdary — Ońǵarsynova poezıasynyń ózine ǵana tán belgilerine, ulttyq erekshelikterine aınaldy. Týǵan ólkege baǵyshtalǵan súıispenshilik jalpy azamattyq áýenge ulasatyn tustar da az emes. Sondaı-aq aqyn óz ultyna ásemdik konsepsıasy, rýhanı baılyǵy arqyly, halyqtyń aqıqat bolmysy negizinde ulttyq psıhologıany, ulttyq mádenıetti kórsetedi.

Sonymen, Farıza Ońǵarsynova poezıasyna tán etnografıalyq, tabıǵı shyndyq arqyly onyń ózindik bet-beınesin, ómirbaıanyn, ata-mekenin aına-qatesiz tanısyz. Avar aqyny Rasýl Ǵamzatov týǵan jeriniń sımvoly retinde Kavkaz taýyndaǵy Sada aýylyn jyrlasa, Muqaǵalı Maqataev Hantáńiri shyńyn, Qarasaz aýylyn óleńge qosady. Oqyrmandarǵa álemge dańqyn jaıǵan bul meken-jaılar sol aqyndar esimimen birge atalady, olardyń shyǵarmashylyǵynyń bólinbes bólshegine aınalady. Farıza óleńderindegi Mańǵystaý, Kaspıı teńizi de dál sondaı rol atqarady.

Farıza Ońǵarsynova shyǵarmalarynyń kórkemdik qurylymynda lırıkalyq keıipkerlerdiń tanymy tarıhı oqıǵalarǵa qatystylyǵy turǵysynan ashylyp, jalpy azamattyq oı-tanym negizinde órshı túsedi. Áleýmettik-qoǵamdyq mazmunnyń naqtylyǵy óleńniń psıhologıalyq ekpini qurylymymen, syrtqy álemge baǵyttalǵan aqyndyq tolǵaý, arnaý júıelerimen, tereń ishki jan-dúnıe tebirenisimen astasyp jatady. Mysaly, «Soǵys. Tartys» — «Kameralar. Temir tor» atty tolǵaýlarynda qubylystardyń jalpylama baılanysy men olardyń kúsheıe túsken tragedıalyq-dramalyq sıpaty kontrasty túrde ashylady. Munda jeke ishki taǵdyry shyndyq oqıǵaǵa oraılasa kelip, syrtqy álem men ishki ıirimderdiń psıhologıalyq turǵydan toǵysýy avtor tolǵanysy, kóńil kúıinishi arqyly beriledi:

Ǵasyrlarǵa úńilshi, zamandasym,
tyıǵan kún joq jazyqsyz janar jasyn,
bireýlerdiń qanquıly armany úshin,
bireýlerdiń úmitin jalǵaý úshin,
domalatty dop qurly Adam basyn.
...Jumsap qurtyp joıýǵa kúsh — jalynyn,
osy enshini nege, Adam, arqaladyń?!

Osy qysqa úzindidegi avtor oıy ata-babalardy eske túsirý jáne keler urpaq aldyndaǵy paryz sezimimen toǵysyp jatady. Aqyn kúıinishiniń mazmuny — ótkenniń ókinishterin, kóneniń qatelikterin qaıtalamaýdy nasıhattap, sol istegi óz jaýapkershiligin sezine otyryp, adaldyq pen adamgershilik sezimderin qorǵaýǵa qurylady. Bul shyǵarmalardan baıqalatyn bir erekshelik — Farıza poezıasynda dástúrli lıro-epıkalyq sheńberdi qamtıtyn tolǵaý janrynyń jıi qoldanylatyndyǵy jáne bul óleńderde avtorlyq «men» aıqyn kórinis tabady. «Tarıhpen tildesý», «Men revolúsıany jasamadym», «Asaý tolqyn», «Men jalyndap ótemin», «Týǵan kún», taǵy basqa óleń-tolǵaýlarynda aqynnyń jeke tulǵasy, óz beınesi tarıh pen qazirgi zamanǵa adamdyq, azamattyq kózqarasy aıqyn kórinis tabady. Máselen, «Men jalyndap ótemin» óleńindegi býynnyń, árbir urpaqtyń oı-sezimimen astasyp jatady:

Men jalyndap ótemin
qarıalardyń qımaıtyn jas shaǵy bolyp,
balapandardyń talpynar asqary bolyp,
arý qyzdardyń ańsaǵan armany bolyp,
asqaq jandardyń alaýly tańdary bolyp,
jıyrmada jesir qalǵannyń ańsary bolyp,
súıiskenderge kóz iler tańsári bolyp.

Osynshama qıyndyqtar men qıametterdiń báriniń názik áıel janyna aýyr bolatyndyǵyna qaramastan, adamdardyń ómirin jeńildetý úshin lırıkalyq keıipker barlyq júkti oılanbastan óz ıyǵyna alady. Bul senim aqynǵa erekshe kúsh-jiger, erjúrektilik pen batyldyq syılaıdy.

Dál osyndaı asqaq pafos, qýatty bir kezde aqyn Tólegen Aıbergenov óleńderine tán edi. Máselen, onyń «Bir toıym bar» óleńinde:

...Bir toıym bolatyny sózsiz meniń,
Dál qaı kúni ekenin aıta almaımyn,
Biraq, biraq...
Eshkimdi de bıletpeı qaıtarmaımyn...
Sábılerge aǵany úlgi etemin,
Jeńgeılerdiń toltyram gúlge etegin,
...Meniń janym bul kúnge qumar qansha!
Báıge berem jyǵylǵan palýanǵa da,
Adaldyǵy sezilip turar bolsa.
Qyz qýatyn jigitke at beremin,
Janam degen júrekke ot beremin, —
degen zaman júgin bir kóterip áketetin qanatty joldar bar.

Tólegen Aıbergenov pen Farıza Ońǵarsynova óleńderin salystyra qaraǵanda baıqaǵanymyz — ol eki aqynnyń óleńderin týystastyryp turǵan — ómirge degen azamattyq, asqaq kózqaras. Qos aqyn da adamnyń qatelikteri men kemshilikterin, álsizdikterin keshire otyryp, olardyń adaldyq, ádilet súıgishtik qasıetterin bıik qoıady. Qazaq halqynda joǵary baǵalanatyn adamgershilik qasıetin qaster tutý bul eki aqynnyń shyǵarmashylyq murattaryn jaqyndastyryp qana qoımaıdy, olardyń jyrlaryndaǵy meıirimdilik rýhyn qalyptastyrady.

Farıza óleńderine tyń tynys, údemeli jyldamdyq beretin basty kúsh — lırıkalyq keıipkerdiń jan-dúnıesine máńgilikke ornyqqan jastyq shaq sezimi.

Eı, jastyǵym, maýjyrap qalǵymaǵyn,
bala qazdaı qıaǵa túlet meni,

— dep aqyn únemi jalyndaǵan jastyǵymen tildese otyryp, ózine-ózi qajymas qaırat beredi. Jastyq pen eseıý shaǵy, syrshyldyq pen aqyldylyq Farıza Ońǵarsynovanyń jyr áleminde bir-birimen toǵysyp, tutasyp jatady.

Ótken tarıh pen búgingi kúndi shendestire ún qatýy — jas shamasyna qaramastan lırıkalyq keıipkerge ómirdiń qaınaǵan ortasynda bolyp, qashan da jastyq minberinen sóz alýyna múmkindik beredi:

...Qaldyrsam eger artymda ólmeıtin mura,
shyndyqty shyńǵa kótergen halqymda kúshim.

Avtordyń shyǵarmashylyq týraly, poezıa, mýza týraly óleńderi óz aldyna bir tóbe. Bul qazaq aqyny Muqaǵalı Maqataev shyǵarmashylyǵynan da oqshaý kózge túsedi.

Árıne, Farıza bul jerde bir kezdegi ımajızm, fýtýrıser uran etken «Óner — óner úshin» atty sentımentaldyqtan aýlaq. Onyń óleńderindegi óner — úlken fılosofıalyq obekti, azamattyq oı aıtý úshin aıtylǵan qurylym retinde kórinedi. Muqaǵalı Maqataevtyń «Farıza, Farızajan, Farıza qyz» atty óleńi biz sóz etip otyrǵan aqynǵa arnalǵandyǵymen ǵana emes, ómir, óner týraly keleli týyndy bolýymen qundy ekenin qalyń oqyrman jaqsy biledi. Rýhanı týystyq, adamgershilikti tý etken Muqaǵalı aqyn Farızanyń er minezdiligin, asqaq rýhtylyǵyn, adaldyǵyn baǵalap, osy qasıetteri arqyly onyń kóptegen zamandastarynan joǵary turatyndyǵyn jyrlady.

Farıza Ońǵarsynova shyǵarmashylyqtyń qyr-syry, alýan salalary jaıly óz óleńderinde óz aldyna bıik talaptar, úlken mindetter qoıa biledi.

Avtor aqyndyqtyń qıyndyqpen birge, qýanysh ta, jubanysh ta syılaı biletinin jaqsy túsinedi. Ásirese «Qarańǵy túnderdiń shapaǵaty» óleńinde ol shyǵarmashylyqtyń ashysy men tushshysyn birdeı tatady. Aqyn jyryndaǵy aq pen qaranyń qarama-qaıshy obrazdary óleńniń mazmundyq tutastyǵyna qyzmet etedi. Bul óleń óziniń kórkemdik konsepsıasy turǵysynan novela — ósıet ispettes áser qaldyrady. Mundaǵy jalǵyz obraz da, personaj da aqynnyń jáne onyń syrlary men oılary. Óleńniń tili metaforalarǵa toly, stılısıkalyq jaǵynan jınaqy. Sóz úndestigi, ishki kóńil-kúıdi sol qalpynda jetkize bilýi, beınelenetin qubylystyń aıqyndyǵy sekildi kórkemdik belgiler ádemi óleń týǵyzǵan. «Qubylmas qarańǵylyqty» sýretteı otyryp, aqyn: «...sezimderdiń aq aıdynynda terbeter del-sal sát qoı bul» — dep óziniń shabytty shaǵynyń jaryq sáýlesimen ómirin nurlandyra túsedi. Jalǵyz ótkizgen túnderin qasıetti túnge aınaldyrǵan uly áıel tulǵasy kórinis beredi. Osy óleńde aqynnyń turmysy, jaı-kúıi, oılary alǵy kúnderdi sezine bilýi men ishki jan-dúnıesindegi arpalys jan-jaqty qamtylady.

Aq tútek oılardyń aqpany saq-saq kúledi

jalǵyzdyǵynan jyndanyp ketken jesirdeı, — degen joldarda ashý-yza da, taǵdyr tezine tóze biletin qaısarlyq ta bar. Al:

"Mynaý jalǵanda jalǵyz-aq ózim, qudirettideı bop otyram,

Qarańǵy túnder shapaǵat shashqan shaqtarda, — degen qanatty joldar arqyly óz shyǵarmashylyǵynda óleń kıesimen asqaq tildesedi. Ońǵarsynovanyń poezıadaǵy keıipkeriniń sanasynda jekebastyq, tulǵalyq, epıkalyq, lırıkalyq romantıkalyq tanym elementteri bir arnaǵa toǵysady. Sonymen qatar onyń óleńderinde fólklorlyq tanym elementteri, fólklorlyq-mıfologıalyq áýender de aıqyn kórinis taýyp otyrady.

Oǵan Ońǵarsynova shyǵarmalaryndaǵy ulttyq naqyshta qazaq halqynyń tarıhyndaǵy oqıǵalardy jáne ulttyq minez-qulyqty jyrlaıtyn aýyz ádebıeti úlgileriniń paıdalanylýy dálel bola alady.

Qazirgi zamanǵy áıel keıipkerdiń ótkenge úńilýine ata-babalardyń salǵan joly, salt-dástúri sebepker bolady. Sondaı-aq aqyn kóneniń kózinen bastaý alǵan jyrlarynda ótkenniń ónegeli sabaqtaryn búginge jetkizýdi basty maqsat tutady. Qazaq ultynyń tuńǵıyq tarıhy men rýhanı mádenıetiniń baı muralary týraly jazylǵan «Muqan jyraýdyń eki óleńi», «Qoshtasý» («Qyz Jibektiń sońǵy sózi»), «Aqbóbek jyrlary», «Jantolynyń monology», «Aısha bıbi», taǵy basqa jyrlary — sonyń dáleli.

Máselen, halyq arasynda aýyzsha tarap kelgen Muqan jyraýdyń muralaryn bolashaq urpaqqa jazba túrde jetkizýdi óz mindeti sanap, úlken jaýapkershilik sezinedi. Muqan Baraqbaıuly — Narynqumda HÚİİİ ǵasyrdyń İİ-shi jartysynda ómir súrgen, ózi kedeı, adal da ádiletti aqyn bolǵan. Oǵan sol dáýirdegi baı-shonjarlar «Qısyq Muqan» dep kemite at ta qoıyp alǵan kórinedi. Farıza aqyn jazǵan óleńderdegi shynshyldyq, aqıqat kórinis tapqandyǵy sonshalyq, ótken ǵasyrdaǵy Muqan jyraýdyń úni, tynysy, aqyl-keńesi, ǵaqlıa sózderi qaz-qalpynda oqyrman júregine jol tabady. Mysaly, sol toptamadaǵy «Kempirbaıǵa aıtqany» atty óleńdi oqysaq, HÚİİİ ǵasyrdaǵy qazaq ómiri týraly keń maǵlumat alýǵa bolady. Muqan jyraýdyń kelisimge kelmes oılary, halyqty jaqsylyqqa, ádiletke úndeýi, jalǵandyqqa qarsylyǵy dál kórsetiledi. Óleńnen áleýmettik teńdik úshin urandaǵan kúresker — aqynnyń tulǵasy jalǵandyqqa qarsy shyqqan jannyń beınesi adýyn jyrmen óriledi. Munda el ishinen shyqqan oıshyl aqynnyń qoǵamnyń ádiletsizdigi men qıametke qarsylyq baıqalyp qana qoımaıdy, HÚİİİ ǵasyrda ómir súrgen jyraýdyń shyndyqty betke aıtatyn beınesi qosa ashylady. Dál osy tusta Muqan jyraýdyń Mahambet Ótemisulynyń kúresker rýhymen tamyrlastyǵy, jaqyndyǵy, uqsastyǵy óte aıqyn ańǵarylady.

Sonymen qatar ertede bolǵan jyraý men bolashaq arasyn jalǵap turǵan Farıza Ońǵarsynovanyń batyl dánekerlik rólin adal atqarǵan sýretkerlik sheberligin ataı ketý lázim. Buǵan óleńdi ári qaraı oqyǵanda kóz jetkizemiz. Kelesi joldardaǵy kóńil-kúı men ekpin neǵurlym lırıkalyq fılosofıalyq arnaǵa qaraı yǵysady.

Óleńniń sońyndaǵy «Qolym jetýi kerek-aý taqqa meniń?!» — degen túıinniń astarynda, sol kezdegi qoǵamdyq-áleýmettik ómirge narazylyq ta, «eger adam, halyq qamyn oılaıtyn jan el basqarsa, zaman jaqsy bolar edi» degen sıaqty jyraý oılary da kórinis beredi.

Farıza Ońǵarsynovanyń shyǵarmashylyq ınterpretasıasy negizinde jazylǵan Muqan jyraýdyń eki ánin monolog janryna jatqyzýǵa bolady. Bul sózimizdi «Kempirbaıǵa aıtqany» jáne «Moınaq batyrǵa aıtqany» atty qos óleńiniń taqyryptary-aq dáleldep turǵandaı. Mundaǵy monologtyq bastaý Muqan jyraýdyń ósıetti sózinen jáne keıipkerdiń sýretkerlik tulǵasynan aıqyn ańǵarylady.

Monolog janry aqynnyń fólklorlyq áýende jazylǵan kóptegen shyǵarmalaryna tán ekendigin bir erekshelik retinde ataǵan abzal. Óıtkeni monolog janryn formalyq qoldanys retinde paıdalaný — "Qoshtasý" (Qyz Jibektiń sońǵy sózi), «Aq bóbek» jyrlary óleńderinde de kórinis tapqan.

Qazaq lıro-epostyq jyrlary dástúrlerinen tereń sýsyndaǵan Farıza aqyn oısha Qyz Jibek beınesine enip, onyń atynan ún qatady. Óleńdegi Tólegennen ajyratqan ádiletsiz áleýmettik jaǵdaılardy óz ajalymen jeńe bilgen Qyz Jibek beınesi, ony halyqtyń súıispenshilik jyrlaryndaǵy Qozy-Kórpeshtiń sońynan mahabbat jolynda ólgen Baıan sulý, Syrymǵa shyn ǵashyqtyqtan esinen adasyp, óz ómirin qıǵan Qarakóz tulǵalarymen jaqyndastyrady. Bul tragedıaǵa toly lıro-epostyq tolǵaýlardy Aqbóbek pen Qaıyptyń mahabbaty jaıly ǵashyqtyq jyry da tolyqtyra túsedi.

Áıel tákapparlyǵynyń, áıel jany azattyǵynyń bastaýlaryn óz halqynyń ótken tarıhyn izdestirý — Farıza poezıasynyń basty ózgeshelikteriniń biri. Aqyn tańdaǵan bul joldy «Jantolynyń monology» óleńinen de baıqaýǵa bolady. Jyr mazmunyna úńilsek, aqyn, dombyrashy qyz Jantoly óz zamandasy Murat aqynmen aıtysady. Jantolynyń monologynda ónerdegi saıysta áıelderdiń de er azamattarmen teń dárejede kórine alatyndyǵy bylaısha beriledi:

Eı, aqyndar, seriler!
Otyrsyńdar ma alqaly topqa sóz marjandaryn tizbektep,
bul dúnıeniń myqtylary myna biz dep tek.

Muratqa qaratyp aıtylǵan bul monolog stıldik dınamıkasymen, qýattylyǵymen ózgeshelenedi. Erlerdi áıelderden artyq sanap, áıelder teńdigin aıaqqa taptaıtyn qoǵam zańdaryna qarsy qoıa otyryp, Jantoly bylaısha sóz talastyrady:

Qyz bolyp týsam, kináli me ekem buǵan da?
Altyndy, sirá, kólemine qarap synar ma!
Taý menen tasty jańǵyrtyp bara jatady
qıýy ketken qur arba.

Bul monolog metaforalyq, obrazdyq júıesiniń baılyǵy qazaqtyń ulttyq oılaý júıesindegi, sóz saptaýyndaǵy sarqylmas sheshendik ónerdiń jalǵasyndaı áser qaldyrady.

Jantoly monologynda betin párenjemen búrkemelegen, jasyq Orta Azıa áıelderinen ózgeshe, óz pikirin ashyq, erkin aıta bilýden jasqanbaıtyn, ójet qazaq áıeliniń beınesi sheber ashylady.

«Ebelektegen erkekter syndy arzanqol sózder jat maǵan» — dep zamandastaryn batyl synaıtyn Jantoly sózi ol ómir súrgen dáýirge laıyqtalyp aıtylǵanymen, qazirgi kezde de óz mánin joıa qoıǵan joq. Kóne zamanda bolǵan osy oqıǵa Ońǵarsynova nazaryn aýdarýy sondyqtan bolar. Ótken kezeńderdegi áıel-aqynnyń monologyn tilge tıek ete otyryp, avtor búgingi tańdaǵy áıel-zamandastarynyń oı-sezimin beıneleýge kóshedi. Er azamattyń kóleńkesinde qalyp, ekinshi qatarly sanalyp júrgen áıelderdiń qoǵamdaǵy óziniń laıyqty, teń quqyqty ornyn alýy kerektigi — óleńniń negizgi jelisine aınalady.

Osy jyrdaǵy negizgi ıdeıany «Saıraǵan Jetisýdyń bulbulymyn» atty óleńdegi Sara beınesi jalǵastyrady. Jalpy álemdik ǵylym men óner tarıhynda uly atanǵan áıelder sanaýly ekeni jalǵan emes. Farıza Ońǵarsynovany osy máseleniń tolǵandyrýy da zańdy qubylys. Sondyqtan da aqyn óziniń sińlilerin el tarıhynda oryn alǵan apalarynan ónege alýǵa shaqyrady, olardyń óshpes beınelerin bolashaq urpaqqa úlgi tutady.

«Seniń mahabbatyń» jyr jınaǵynda aqyn óz zamandastary — qazaq áıelderiniń jan dúnıesine úńiledi. Farıza óleńderine arqaý bolǵan áıelderdiń árqaısysy óz salasynda shyrqaý bıikke kóterilip, juldyzdar sanatyna qosylǵan jandar. Máselen, «Dybystar álemi» atty tolǵanys — kantata — talantty qazaq kompozıtory Ǵazıza Jubanovaǵa, kúı dıptıh — halyq kúıshisi Dına Nurpeıisovaǵa, «Bıbigúl-án» jyry dańqty ánshi Bıbigúl Tólegenovaǵa, «Jyr anasy» atty trıptıh — belgili qazaq aqyny Marıam Hakimjanovaǵa, «Tyńdańdar, tiri adamdar» toptama óleńderi — Uly Otan soǵysynyń batyrlary, Shyǵystyń qos juldyzy Álıa Moldaǵulova men Mánshúk Mámetovaǵa arnalǵan. Osy qazaq qyzdarynyń týǵan eline, týǵan jerine degen súıispenshiligi sol keıipkerlerdi árbir oqyrmannyń jaqyn adamyna aınaldyrdy. Sol arqyly áıel janynyń názik ıirimderi, ásemdik álemi alýan qyrymen ashyla túsedi.

1995 jyl.

*** *** *** *** *** *** ***

QAZAQTYŃ FARIZASY

Gúlsim ORAZALIEVA

Naýryz. 1990 jyl. Ol kezde Farıza Ońǵarsynova respýblıkalyq balalar men jasóspirimderge arnalǵan «Aqjelken» jýrnalynyń bas redaktory bolatyn. Bizdiń semányń Qaraǵandydan astanamyz Almatyǵa jańadan kóship kelip, meniń jumys izdep júrgen kezim. Farıza apaıdyń aldynan ótpekshi bolyp jumysyna keldim. Qabyldaý bólmesine kirgenim sol edi, esiktiń arǵy jaǵynan apaıdyń ashýly daýysy shyqty. Sózderi anyq estilip tur.

— O zamanda bul zaman qyzdy zorlaý, onyń ústine top bolyp zorlaý degen ne sumdyq! Ol adam emes, eki aıaqty aıýan! Túrmeniń túbinde shirise de men ondaı adamǵa arasha túspeımin. Ne bolyp barady bul qazaq. İshetinderi araq, jasaıtyndary qylmys. Balany týdyńdar ma — nege jóndep tárbıe bermeısińder! Áýeli senderdiń ózderińdi sottaý kerek. Joq, men sendeı adamdarmen sóıleskim kelmeıdi, shyǵyńdar! — dedi.

Qabyldaý bólmesinde kezek kútip otyrǵan eki-úsh adam mynandaı yzǵarly sózden keıin úrpıisip qaldyq. Sol sol-aq eken elýlerden asyp qalǵan eki adam — erli-zaıypty bolar, kabınetten shyǵa berdi. Qý perzenttiń kúıigi men Ońǵarsynovanyń ońdyrmaı aıtqan ashshy shyndyǵynyń órtine júzderi de, ózderi de kúıip barady. Men olardy ishteı aıap kettim.

— Kúnimjan! Qaıda álgi Semeıden kelgen kisi, kirsin! — dedi hatshy qyzǵa daýystap. Úninen seziledi, ashýy áli sharyqtap tur.

— Siz kirińiz, — dedi hatshy qyz alpysty alqymdap qalǵan qara tory áıelge qarap. Áıel qasynda otyrǵan jigitke (men balasy bolar dep túıdim):

— Sen otyra tur, men ózim kirip shyǵaıyn, — dedi. Qobaljyp qalǵany júzinen sezilip-aq tur. Árıne, jańaǵy ishten shyqqan eki adamnyń keıpin kórgennen keıin ishke kirýge bárimiz de betteńkiremeı qaldyq. Men turmyn ári-sári kúıde. Alaı — dúleı «aq boran» ashý ortasynda otyrǵan adamǵa: «maǵan jumys taýyp berińizshi» degenim qalaı bolar eken? Odan da erteń kelsem qaıtedi, oǵan deıin apaıdyń da ashýy basylar degen oıdyń týýy muń eken, qabyldaý bólmesinen dálizge qalaı tez shyǵyp ketkenimdi ózim de sezbeı qaldym.

Al, endi maǵan sol «erteńim» qıyn boldy. Baraıyn desem, keshegi «aq boran» elesteıdi kózime. «Nemene seniń kúıeýińe jumys taýyp ber, ózińe jumys taýyp ber… Áke-shesheleriń, bireýi — Túrkistanda, ekinshisi — Shýda jatyp maǵan amanat etip ketip pe edi?» dese keshegilerdiń kebin kıemin-aý dep júregim daýalamaıdy. Barmaıyn desem, «men pálenshe edim» dep baratyn Almatyda atymyz da joq, qol — ushyn bere qoıatyn týysqan da shamaly.

Aqyry «qýsa qýyp shyǵar» dep, boıymdaǵy bar jiger-qaıratymdy jınap, redaksıaǵa erteńine qaıyra keldim. İshim qaltyrap turǵanmen syrttaı baısaldy bolǵan bolyp, esikti ary ıterdim. Farıza apaı bireýmen telefon arqyly sóılesip otyr eken. Esikten syǵalaǵan meni kóre sala: «Gúlsim, kel, kel. Otyr», — dep, oryndyqty meńzedi. Úni asa jumsaq, meıirimdi estildi. Keshegi «alaı-dúleı aq boran» basylǵandaı. Ózi telefonnyń arǵy jaǵyndaǵy adamǵa:

— Oqýdan shyǵarmasańyzdar boldy. Jatatyn jerdi ózderi tabatyn túrleri bar. Balalyqpen tóbeleske túsip… Rahmet, rahmet… Sony túsingenderińizge rahmet… Men bir osy qalanyń birinshi hatshysy, álde bas prokýrory sekildimin. Jylap — syqtap «sen» dep senim arqalap jer túbinen kelgen soń qol ushyn bergim keledi. Sodan amal joq sizderdi mazalaımyz…

Men túsine kettim. Keshegi Semeıden kelgen áıeldiń máselesi sheshildi.

Budan keıin Farıza apaıdyń kóńil-kúıi kóterilip, múldem sharyqtap ketti. Meniń de sol-aq eken tartylyp turǵan júıke tamyrlarym óz-ózinen taralyp, erkindik keldi boıyma. «Jolym bolatyn shyǵar» dep topshylap qoıdym.

— Keshe nege ketip qaldyń? — dedi, telefondy qoıa salysymen.

— Keshe, men úıden shyqqanda kún kúlimdep turǵan, sizderge kelsem, shamaly borandatyp tur eken, sodan erte-jaryqta elge jetip alaıyn dep, ketip qaldym, — dedim. Farıza apaı betime bajyraıyp bir qarady da, «mynany-aı» degendeı myrs ete qaldy. Biraq meniń myljyńdaý aıtylǵan qaljyńyma jaýap qaıyrmady. Onyń ornyna:

— Sen ózi jumys isteýshi me ediń? Joq, kúıeýim asyraıdy dep jata beresiń be úıińde?

— Eger jumys bolsa… Sony sizden… — dep, kúmiljı berip edim, ózi:

— Onda erteńnen bastap «Jalyn» jýrnalyna jumysqa shyǵýyńa bolady. Ondaǵy bas redaktordyń orynbasary Mereke Qulkenovke aıttym, alady, — dedi.

Jumys izdep áli qansha aı sandalar ekenmin dep júrgenimde, «erteń shyq» degen maǵan aspannan Aı túskendeı boldy. Shynymdy aıtsam, Farıza apaıdy dál osy sátte sózben aıtyp jetkize almaıtyndaı asa bir ystyq sezimmen jaqsy kórip kettim. Jaqsy kórmegende! Oqyrmannyń qolynan túspeıtin respýblıkadaǵy mańdaı aldy jýrnaldardyń biri — «Jalynnyń» qyzmetkeri bolǵaly tursań. Ornymnan atyp turdym da, Farıza apaıdy otyrǵan jerinde qushaqtap betinen bir súıdim, lám demesten shyǵyp kettim.

Farıza aqyn:
Maqtama óziń ózińdi,
jurt aıtsyn jaqsylyǵyńdy.
Ómirde dana sóz — úlgi,
álemdeı ómir ǵumyrly, — deıdi.

Meniń dál sol sátte «Farıza apaı, Siz ómirdeı — danasyz, álemdeı — ǵumyrlysyz!» dep, aıtqym-aq kelip turdy.

Biraq taǵy da Farıza aqyn:
Degendeı bir kórgennen syrymdy alar,
ádetim tosyn janǵa qyryn qarar.
Basqadan ala almaǵan óshimdi men
alatyn dostarymnan «jynym» da bar, — deıdi.

«Iá, sen ediń maǵan baǵa beretin. Aýlaq júr!» — dep, jatqan «jyndy» oıatyp alarmyn dep tez ketkenim de sol.

Buryn Qaraǵandyda oqýda bolǵan balasy Aıbarǵa kelip-ketip júrgende ara-kidik aralasyp, júzdesip júrsek, osydan bylaı bir qalada turyp, qoıan-qoltyq aralasyp kettik. Farıza apaı bizdi bóten rý, ózge aýyldyń adamdary demeı, keýdeden ıtermeı, qaıta balalaryndaı baýyryna basty.

Farıza Ońǵarsynovaǵa atqosshy bolyp elge talaı shyqtym, saparlas boldym. Týǵan jerim Túrkistan óńirindegi memleket qaıratkeri Nurtas Ońdasynov atyndaǵy aýdanda bolǵanym, alty jasar baladan alpystaǵy shalǵa deıin jınalyp, klýbqa syımaı turyp, jyr oqylǵan, án aıtylyp, kúı tartylǵan sol bir ádemi keshti Farıza apaı ara-tura aıtyp qoıady. Sol joly: «Ómir súrýime dem beretinder ókimet basshylary emes, óleńimdi oqıtyn osyndaı qarapaıym oqyrmandar. «Apaı, sizdiń óleńińizdi oqydyq!» — dep barǵan jerde aldymnan osylaı shyǵyp tursa, men úshin bar baqyt, shen — shekpen sol» — degeni áli esimde.

Men biletin Farıza Ońǵarsynova arqaly aqyn ǵana emes, salmaǵy sanaǵa da, jon arqańa da túsip turǵan mynaý zamanda on jigittiń júgin bir ózi arqalap kele jatqan marqasqa azamat. Jalǵyz aǵasy Mahız qyryq jeti jasynda dúnıeden qaıtyp, jeńgesi Aıbatsha segiz balamen jesir qaldy. Baýyrynyń balalaryn baýyryna basyp, olardy eshkimnen kem qylmaımyn, ákelerin joqtatpaımyn degen maqsatpen bireýlerdiń aldynda orynsyz kishireıgen, qıynsyz tákabbarlanǵan kezderi de boldy. Ózi kımedi, ózi ishpedi, biraq olardy «mınıstrdiń balasyndaı» barshylyqta ósirdi, bárine joǵary bilim áperdi. Qazir olardyń bári bir-bir shańyraqtyń ıesi. Bul kúnde Farıza apaı kishkentaıynan baýyryna basqan uly Aıbarǵa — mama, Asqar, Artýr, Almagýl, Gúlnár, Eleonora, Aıbek, Ásem, Almasqa — papa, al nemeresi Anıtaǵa — Shah mama!. Ózi aıtqandaı, bul ómirden tapqan bar baqyty alǵan orden medaldary emes, osy qońyr kógenkózderi

— Balalary men Óleńi!
Bul úıdiń barlyq halqy nyq,
shetinen tulǵa shirengen.
Qamdaryn oılap sharq uryp,
shyryldap jalǵyz júrem men.
Olarsha: samǵar qanatyn
qustaımyn,
oı men qaıǵym kem.
Bárine bárin tabatyn
sarqylmas baılyqtaımyn men, — óleńi soǵan dálel.

Farıza apaı balalaryn, mańaıynda júrgen bizderdi, óz ortasyn: qulaǵy salpańdap, tili salaqtap, kóringen qaraıǵanǵa júgire beretin ańshynyń ıti bolmaýǵa, bas paıdań úshin bireýdiń ala jibin attap kóz jasyna qalmaýǵa, bále-jalaǵa shatylyp, aldyńa kelgende «aqshań bar ma?» — demeı, bar abyroı — bedelińdi salyp, arashalap qalýǵa, uldy uıatty, qyzdy qylyqty etip ósirýge, nemerelerdi tóbesine kóterip, arqasyna at bolyp mingizip, birin — han, birin — patsha kóńilde tárbıeleýge úıretti. Ony ol aldyna otyrǵyzyp qoıyp, alty saǵat aıtqan aqylmen emes, bireýge — qyrsyq, bireýge — tákabbar, bireýge — asqaq kóriner minezben tárbıeledi.

— Keıde elde otyrǵan aǵaıyn «depýtat bolǵanyn qaıtemiz, zeınetaqymyzdy kótermedi, jumys taýyp bermedi…» — deıdi. Bul bir depýtattyń sheshetin túıini me eken?! Memleket shet elderge belshesinen qaryz. Ol qaryzdyń aldynda nebir myqty qaharmanyńyz da qaýqarsyz. Jyltyldap televızorǵa shyǵa, shatyp-butqan bir nárselerin gazetke jarıalaı berse, sony halyq qamyn oılaıtyn qamqorshy dep túsinetin taıazdyq bar bizde. Árıne, ol ásire qyzylǵa aldaný.

Men biletin Farıza Ońǵarsynova — qashannan-aq halyq qamyn oılaıtyn qaharman. Eger ol depýtat bolmaı turyp-aq shapaǵaty tıgen, qamqorlyǵyn kórgen adamdardyń tizimin jasar bolsaq, az bolmasy anyq. Buryn qarapaıym halyq «abyroı — ataǵyńyzǵa senip keldim» — dep tilek jasasa, endi májilis depýtatysyz — jumys joq, qyz jezókshe, ul qaraqshy, aýyl tozdy, halyq bosty, aıtyńyz prezıdentke! — dep, talap qoıa keletin boldy. Ákim men prokýrordyń, prokýror men sottyń arasynda sendelip shyndyq izdep shyryldap, ony olardan taba almaı depýtat Farıza Ońǵarsynovaǵa kelip muńyn shaǵyp, kómek surap otyrǵan talaı sharasyz jandardy kórgenimiz bar.

Paryqsyzdar teńelip el bılese, sor bolar,
baılyqqa olar kenelip, qaıran halqyń qor bolar.
Taqqa mingen teksizdiń astamdyǵy artady,
halqy keship sheksiz muń, bar azabyn tartady.
Ondaı adam baǵy emes — qasireti halqynyń,
adamzatqa taq emes, aqyl joldas, jarqynym! — degen búgingi ortaǵa, quıtyrqy qoǵamǵa nala bolǵannan týǵan joldar.

«Elge barsam, sharshap kelem. Kedeıshilikten azyp-tozǵan adamdar, júzderinde muń. Ala sómkesin arqalap bazar men úıdiń ortasynda áıel júr bezildep. Erkek otyr qazan-oshaq, bala-shaǵanyń qasynda. Áıel erge, eri jerge qaraǵan qý zaman boldy ǵoı bul, — dep kúıinedi keıde Farıza aqyn.

Men jalǵyz muńdy júrgennen
ózgerte me ómir kúımesin.
Byt-shyt bop jatqan beý dúnıe
tabar ma sodan úılesim.
Qulpyryp qaıta Jer — kıe
aǵyta ma álde túımesin?
Dúnıeni taptap kún kórgen
zulymdyq biraq kúshinde,
adaldyq tordyń ishinde.
Jazylmas dertine jalǵannyń
daýa izdep beker qarmandym,
jaqyndar emes arman — kún.

Halqynyń qamyn oılaý — qaıqy qylyshty qolǵa alyp, atoılap atqa otyrý emes. Qoǵamdaǵy bolyp jatqan ózgeris-jańalyqtarǵa jiti kózben qarap, bı-bolys, ákim-qaralarǵa isiniń durys-burysyn jaltaqtamaı ashyǵyn aıtý. Bul bar aqyn ataýlynyń paryzy bolmaq. Al Farıza Ońǵarsynova halyq aldyndaǵy paryzyn adalynan atqaryp kele jatqan perzenti. Ony Farıza aqynnyń poezıasyn, qara sózin qalt jibermeı oqyp kele jatqan oqyrman bolsa biledi. «Túsine bilgen, kóre bilgen adamǵa meniń búkil tvorchestvam — saıası kúres», — deıtini de sondyqtan Farıza aqynnyń.

Bı men bekterdiń qulqyndary qylqyldap turǵan búgingi zamanda sózi otty, ózi betti, asqan-tasqandarǵa «ták-ták!» dep, táýbaǵa keltirip otyratyn Farızalar bolmasa, qara halyqtyń kúni budan da ári sorǵa batar ma edi dep oılaımyn. Sál de bolsa olar seskenedi, aıbarynan aıyl jıady.

Farıza aqynnyń ózimdi tań qaldyrar tusy taǵy bar. Áýelden súıgenin de, kúıgenin de qymsynbaı ashyǵyn aıtyp, oqyrmandy ózine birden baýrap alǵan ol jer ortasynan asyp, qudaıyna jaqyndaǵan saıyn óziniń keıbir pendeshilik peıilin jasyrmaı, «men sútten-aq, sýdan taza edim» demeı, kóptiń aldynda keshirim suraǵandaı kúı keshedi. Mine aqyn — Farızanyń, adam — Farızanyń ulylyǵy da osynda! Qoǵam qulap, bylyqqa belshemizden batsaq ta, biz patshamyzdan paqyrymyzǵa deıin qateligimizdi moıyndaı almaı, keýdemsoqtyqqa salyp, halyqtan saýǵa suraýǵa arlanyp kelemiz. Al Farıza apaıdyń jaqsy kórip, onyń aldynda únemi tabynyp júretin Muhambet paıǵambary — kúnáni moıyndaý, oǵan ókiný, suraý, ol — tazarý!— deıdi.

Bılik pen baıý bolyp alar úlgim,
meırimsiz mansaptyny aǵa qyldym.
Baıaǵy arman, uıat, adaldyǵym
qurbany boldy ashylǵan aranymnyń.
Bilemin: munyń bári jat aryma,
qudaıdyń qalam bir kún qaharyna.
Ózime kelmeıdi álim, túbi asyly
qularmyn qulqynymnyń apanyna.
Mine, bul men biletin aqyn — Farıza, adam — Farıza osyndaı!

Bul áńgimeni maǵan qazaqtyń talantty rejıseri Bolat Atabaev aıtqan edi. Nemis tilin jetik biletin Bolat Germanıadan keletin qonaqtarǵa aýdarmashy bolyp júrip estigen eken.

Oqıǵa 1974-shi jyldyń kókteminde bolsa kerek. Ol kez — sovet úkimetiniń tusynda aqyn-jazýshy úshin shyǵarmasy shet tiline aýdarylǵannan artyq baqyt-abyroı bolmaıtyn. Sodan GDR-dan bir nemis aqyny — Qazaqstanǵa Farıza Ońǵarsynovanyń jáne bir-eki aqynnyń shyǵarmasyn nemis tiline aýdarmaq bolyp keledi. Qazaqı ádetpen Farıza apaı ony úıine shaqyryp, tórine otyrǵyzady, baryn dastarqanyna jaıyp salady. Bir kezde úlken as — et kelip, qonaq aldyna qoıdyń basy tartylady. Sol-aq eken qasynda otyrǵan aýdarmashy orys áıeli ekeýi kúlkige basady. Áýelgide ne bolǵanyn túsinbeı, ańtarylyp qalady Farıza apaı. Bir kezde ekeýi aldaryna qoıǵan basqa kúlgenderin kúlkige býlyǵa otyryp áreń aıtady. Sol-aq eken:

— Meniń halqymnyń dástúr-saltyn túsinbegen, ony syılamaǵan adam meniń kitabymdy aýdarmaı-aq qoısyn, — dep ornynan yrshyp turyp, — káne, úıimnen shyǵyńdar! — dep álgi dámnen aýyz da tıgizbesten aıdap shyǵypty. Arashaǵa túsip, «Farıza, uıat boldy ǵoı, uıat boldy ǵoı, bir ashýyńdy maǵan qıshy» — degen, olardy ertip kelgen Ábish aǵanyń (Ábish Kekilbaev) sózi de dármensiz bolyp qalady.

Áldekim maǵan «Halqyńdy súıý degen ne?» — dep, saýal qoıatyn bolsa, men osy minezdi, osy áńgimeni kóldeneń tartar edim.

Oılarym — elim, tilim ar-namysym,
shyǵady solar úshin jan-daýysym.
Qyran da qara jerden jylý alar
máńgilik qıandarǵa samǵaý úshin! — deıtin óleńinen óz paıdasynan halyq múddesin bıik sanaıtyn, sonyń jolynda bárin qurban etýge bar aqyn minezin kórýge bolady.

***

Osydan bir jyl buryn premer-mınıstr Nurlan Balǵynbaevtyń qyz uzatý toıynda ánshi Nurlan Ónerbaevqa salǵan jerden Farıza apaı:

— Sen, Nurlan, aqshasy kóp adamdardy jaǵalaıtyn bolǵansyń ba? — deıdi. Naızaǵaıdyń otyndaı jarq etken sóz qaharynan ánshi Nurlandy qorǵashtaǵan Nurlan Balǵynbaev:

— Joq, joq, Farıza apaı, men Nurlandy premer-mınıstr emes, «Qazaqoılda» jumys istep júrgennen bilemin, — depti.

— A, seniń ol kezde aqshań bolmady dep kim aıtty? — depti Farıza apaı.

Qos Nurlan ózderin bir oqpen atyp alǵan Farızany sasqandarynan qarqyldaı kúlip, ekeýi eki jaqtan qushaqtap jatyr deıdi.

Parlamenttiń bir jıynynda bolsa kerek Farıza apaı Prezıdent Nursultan Ábishuly men Sara Alpysqyzyna kezdesip, amandasyp turǵan sátte:

— Japatarmaǵaı báriń prezıdent bola bermeı Nursultandy baqsańdarshy, — depti Sara Alpysqyzyna qarap. Bul sóz qulaǵyna jaqqan Nursultan aǵamyz da, qazaqı qaljyńdy túsine biletin Sara apamyz da rahattana bir kúlipti.

***

Meniń Saılaý aǵam aıtady:

Bul Baýyrjan Momyshulyna «Keńester Odaǵynyń Batyry» degen ataq berilgen kún bolatyn. Aqyn Aıan Nysanalın ekeýmiz «Egemen Qazaqstan» gazetiniń redaksıasynan shyǵyp kele jatyr edik — dál lıftiniń janynda Farıza Ońǵarsynovamen ushyrasyp qaldyq. Sol jerde Aıan:

— Farıza apaı, súıinshi! Baýyrjan Momyshulyna «Halyq batyry» ataǵy berildi, — dedi. Dál osy ataq ekeýmizge berilgendeı elpildep-aq turmyz.

— Baýyrjannyń batyr bolǵany — halqymnyń batyr bolǵany! Mynaý súıinshiń, — dedi de sómkesinen az emes aqshany alyp Aıanǵa ustata saldy. Elpildep turǵan kóńildi nemen basarymyzdy bilmeı turǵan biz syrahanaǵa qaraı tarttyq.

***

Meniń dosym, Túrkistan qalasynyń prokýrory Márzıa Seıitqazyqyzy birde Farıza Ońǵarsynovany qalanyń bir top jaqsy men jaısańdary bolyp kútip alypty. Márzıany burynnan, Mańǵystaýda jumys istegen jyldardan biledi, syılaıtyn sińilileriniń biri. Al Márzıa bolsa Farızanyń óleńderin, kitabyn basyna qoıyp oqıtyn — fanat. «Ońtústikke kelip qalaı boldy eken?» — degen syńaımen:

— Ia, Márzıa, Túrkistan qalaı eken? Para kóp pe? — depti, salǵan betten.

— Apaı, alatyn adam bolsa, paranyń tabylatyn túri bar, — depti birden tutyǵyp — tunshyqpastan ary da, qoly da taza Márzıa.

Kóringenge jaǵý ma qurmet degen,
Qaıyrlaı ma onysyz júrdek kemem?
Jerdi basyp júrgenniń barlyǵyna
túsinikti bolýǵa mindetti emen! — deıtini de Farıza aqynnyń óz minezi.

Mine, bul — ózgeler biletin Farıza!

1999 j.

---